DSCF3162

36

Ważnym rysem osobowości jest mowa bohaterów i samego nar-nutom. Czynność mówienia staje się tutaj przedmiotem specja nęj uwagi. Autor dostrzega w niej aspekt społeczny i rys indywidualny. Donośny głos Bartłomieja, właściwy ludziom ze wsi, uwarunkowany jest zarazem inną cechą bohatera — mocną kompleksją ciała. W mowie postaci uwzględnia autor takie jakości, jak dynamika głosu i intonacja, tempo i wymowa, słownictwo i styl. Jakości te pozostają w bezpośrednim związku ze stanami emocjonalnymi mówiących. Dopełnia je zazwyczaj informacja o zachowaniu pozajęzykowym. W rezultacie potrafi Szymański owe jakości zestroić w harmonijną całość (jak w charakterystyce Macieja Mazura). Wypowiedzi postaci są zawsze silnie nasycone emocjami odbijającymi dynamikę duszy. Srul mówi najpierw cicho i nieśmiało, potem wybucha głośnym przekleństwem, które zamiera w szepcie zwiastującym uspokojenie i konso-lację.

Równie wymowne bywa milczenie. Wystarczy przypomnieć świadome zamilknięcie stolarza Kowalskiego, który w ten sposób wadzi się z Bogiem, a na łożu śmierci w milczeniu dokonuje rachunku sumienia i nawraca się. Szymański potrafi tę kategorię wykorzystać dla spotęgowania ekspresji wypowiedzi, dramatycznego jej zawieszenia i przygotowania finału danej sceny.

Oryginalnym osiągnięciem Szkiców jest wnikliwy opis płaczu jako ważnego fenomenu ludzkiej podmiotowości. Powraca on niemal w każdym utworze w dopełniających się ujęciach i współtworzy filozoficzne przesłanie dzieła.

Elementy tworzące daną postać są złączone w pewną całość artys-tyczno-formalną, którą można określić jako portret. Mamy tutaj cały zbiór takich portretów. W zależności od rodzaju i liczby użytych środków oraz stopnia wykończenia wyróżnić można jedynie zawiązki „obrazu”, szkice syntetyczne albo też portrety właściwe, dopracowane w każdym szczególe. W syberyjskim cyklu przeważa portret męski, ale kreacja Hanusi dowodzi, iż autor potrafi subtelnie portretować także postaci kobiece. Prawie wszystkie kreacje postaci głównych łączą opis cech zewnętrznych z penetracją wnętrza, co przesądza

0    psychologicznym charakterze owych portretów. Ze względu na personalne i przestrzenne relacje między portretowanymi oraz na icb usytuowanie w kwiecie przedstawionym wyróżnić można portret indywidualny (Krawczykowski), dwupostariowy (szewc Światełko

1    Maciąg Mazur) i zbiorowy (w Dwu modlitwach).

Na postać jako centralną kategorię w strukturze świata przedsta-wioń ego zorientowane są pozostałe jego składniki: czas i przestrzeń oraz fabuła. Zdarzenia składające się na biografię bohaterów autor umieszcza w dwu skorelowanych ze sobą płaszczyznach: w przywoływanej przeszłości oraz w czasie bezpośrednio przedstawionym, w którym toczy się akcja. Zdarzenia ukazywane w obu tych płaszczyznach mają odmienny charakter: w pierwszej chronologia zdarzeń obejmuje całe lata i uobecnia fakty z biografii postaci, w drugiej - zaledwie dni lub godziny i wprowadza najczęściej jeden motyw (spotkanie, rozmowę, wspólne przeżycie), który stanowi ramę dla re-trospekcji, wywołanej przez uruchomioną w tejże płaszczyźnie „akcję” duchową.

Pełnię swej literackiej egzystencji postaci Szkiców uzyskują w przestrzeni, której strukturę wyznacza przeciwstawienie Sybiru i Polski. Silna waloryzacja obu tych miejsc geograficzno-kulturowych dokonuje się zarówno w wypowiedziach narratora i postaci, jak w „obiektywnych” zdarzeniach, które odsłaniają określone właściwości krainy zesłania lub utraconej ojczyzny. Przestrzeń istnieje w dziele Szymańskiego zawsze jako korelat ludzkiego doświadczenia.**

Świat Szkiców to najpierw natura ukazywana w jej podstawowych żywiołach tworzących środowisko bytowania zesłańców. Wyznaczają one najszersze ramy dla konkretnych zdarzeń, w których uczestniczą bohaterowie dzieła. Taką metodę wpisywania miejsca akcji w szersze, nadrzędne układy przestrzenne spotykamy w niemal każdym utworze. Mikroprzestrzeń Krawczykowskiego jest zaledwie fragmentem „ogromnej ziemi jakuckiej”, opowieść stolarza Kowalskiego lotem ptaka przenosi nas poza granice Syberii na Uralu, zaś Uroczysta wigilija - ku najdalszym „pustyniom północy”.

W obrazie Syberii umieszcza autor takie obiekty przyrody, jak tajga, step, jeziora i rzeki. Jednakże tylko te ostatnie otrzymują szczegółowszy opis oraz pewną rolę w warstwie fabularnej. „Bohaterkami” cyklu są dwie rzeki Jakucji: „królowa wód tutejszych* - Lena oraz Angara, której wzburzone fale stanowią tło swoistej psycho-machii narratora i przewoźnika.

48 Zob. H. Meyer, Kształtowanie przestrzeni i symbolika przestrzenna w sztuce narracyjnej, przeł. Z. Zabiciu, „Pamiętnik Literacki” 1970, z. 3, a. 251-273.