DSCF4993

dzielnych, 8 filii, 8 kolonii rolnych, 4 zakłady zabezpieczające dla niepoprawnych i niebezpiecznych, oraz 204 więzienia przy sądach grodzkich. Wśród więzień samodzielnych było 60 zwykłych jednorodnych. Pozostałe miały różnorodne oddziały. Łącznie był₀ 106 więzień i oddziałów zwykłych dla mężczyzn, 14 więzień i oddziałów izolacyjnych, 21 oddziałów zwykłych dla kobiet, 16 od-■działów dla niepełnoletnich, 2 kobiece oddziały specjalne, 8 oddziałów dla odbywania kary aresztu, 1 oddział dla słabych fizycznie, 4 oddziały dla przestępców antypaństwowych, w tym 3 dla mężczyzn i 1 dla kobiet, 2 oddziały dla skazanych na dożywocie 2 więzienia specjalne, 2 więzienia rzemieślnicze, jedno więzienie specjalne dla szczególnie niebezpiecznych (Sw. Krzyż), oraz kilka karnych ruchomych ośrodków pracy czynnych od wiosny do jesieni ¹⁶.

Ustawa o organizacji więziennictwa z 26 lipca 1939 r., która stanowi w pewnym stopniu podsumowanie dorobku polskiej pe-nitencjarystyki międzywojennej, bo uwzględnia jej teoretyczny i praktyczny dorobek, dzieliła więzienia na areszty śledcze i więzienia karne. Więzienia zaś dzieliła na zwykłe i specjalne. Wyodrębniała 7 rodzajów więzień specjalnych. W ich podziale uwzględniała nie tylko kryteria resocjalizacyjne, ale także stan zdrowia fizycznego i psychicznego skazanych¹⁷. Jej postanowienia nie zostały zrealizowane, gdyż przeszkodziła temu wojna.

Na czele więzienia stał naczelnik mianowany przez ministra. Kierował on administracją więzienną i był przełożonym wszystkich pracowników. Odpowiadał za prawidłowe wykonanie kary pozbawienia wolności, utrzymanie spokoju i porządku w więzieniu oraz za gospodarkę finansową. W większych więzieniach mogli być zastępcy i pomocnicy naczelnika, a w mniejszych funkcję naczelnika mógł pełnić starszy dozorca¹⁸. Według regulaminu z 1931 r. większe więzienia miały 4 działy: administracyjny, wychowawczy, pracy więźniów i gospodarczy. Każdym działem kierował pomocnik naczelnika. Pomocnicy wymieniali się poszczególnymi działami. Przywiązywano dużą wagę do rotacji stanowisk, ażeby każdy wyższy funkcjonariusz miał bieżącą orientację w problemach całego więzienia, by w razie potrzeby można było jemu powierzyć każde stanowisko, a nie zasklepiał się do jednego działu¹⁹.

¹⁸ Kalendarz — Informator sądowy, Warszawa 1939, s. 58—98 (wykaz więzień).

« Dz.U. Nr 68, poz. 457.

¹⁸ Dekret w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 8 lutego 1919 r., Dz. Praw Nr 15, poz. 202.

¹⁸ Rozporządzenie Prezydenta RP z 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa, Dz.U. Nr 29, poz. 272, Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie, Więzienie Mokotowskie, sygn. 1736, rozkaz wewnętrzny więziennictwa nr 67 z 27 lutego 1933 r.

Początkowo pracownicy więzienni byli zorganizowani według postanowień ustawy o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. Funkcjonariusze państwowi dzielili się na dwie zasadnicze kategorie: urzędników i niższych funkcjonariuszy. W więzieniach stosowano dyscyplinę wojskową, a pracownicy byli umundurowani ¹.

W 1932 r. został utworzony Korpus Straży Więziennej. Na jego czele stał główny inspektor, który podlegał ministrowi sprawiedliwości. Głównym inspektorem był zawsze dyrektor Departamentu Karnego. Straż Więzienna składała się z wyższych i niższych funkcjonariuszy. Rozróżniano 6 stopni wyższych i 3 niższe ². Straż Więzienna była tak samo zorganizowana i uposażona jak policja państwowa.

Organizację więziennictwa w latach trzydziestych dostosowywano do realizacji jego zadań. Wszystkie zmiany organizacyjne były następstwem rozwoju teorii i praktyki penitencjarnej. Praktyka nie mogła w pełni uwzględnić dorobku teoretycznego ze względu na przeludnienie więzień. W latach trzydziestych w wyniku kryzysu i masowego bezrobocia znacznie wzrosła liczba drobnych przestępstw i skazań na krótkoterminowe wyroki. Z tego powodu wystąpiło znaczne przeludnienie, które uniemożliwiało wprowadzanie w życie wielu rozwiązań teoretycznych ³.

Kryzys ponadto ograniczał możliwości zatrudniania więźniów ze względu na brak rynku zbytu na wyroby warsztatów więziennych, jak również presję społeczną. Więziennictwo było atakowane przez liczne pisma za to, że daje pracę przestępcom, podczas gdy wielu uczciwych ludzi na wolności pozostaje bez pracy. Z tego powodu nie można było na większą skalę rozbudowywać więzień rzemieślniczych.

W czasie okupacji Niemcy przejęli wszystkie więzienia i wprowadzili do nich własną administrację. Na terenach włączonych do Rzeszy zatrudnili w więzieniach własny personel, a na terenie Generalnego Gubernatorstwa zatrudnili wielu polskich strażników. Znaczna ich część z narażeniem własnego życia udzielała pomocy osadzonym rodakom, a także brała udział w ruchu oporu.

Latem 1944 r. została wyzwolona część ziem polskich. Znajdowało się tam kilkanaście więzień. Ich uruchamianiem początkowo zajmowała się Sekcja Więzienna w resorcie bezpieczeństwa publicznego.

— 59 —

1

   Dz.U. Nr 21, poz. 164.

2

   Rozporządzenie Prezydenta RP o Straży Więziennej z 23 sierpnia 1932 r., Dz.U. Nr 74, poz. 667.

3

   T. Mitraszewski: Projekt ustawy o organizacji więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1937, nr 1, s. 19; L. Radzinowicz: Kryzys polskiego ustroju penitencjarnego, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1935, nr 24.