DSCF5002

dze nakazów administracyjnych wydanych przez niemieckie wb dze okupacyjne — do pracy w przejętych przez okupanta wię₂j_e' niach. Podobne nakazy otrzymywali urzędnicy, sędziowie. Ten okres nie jest dostatecznie znany, traktuje się go wstydliwie Tymczasem liczne materiały wskazują na udział polskich wię-zienników w działalności podziemnej, na różnorodną pomoc udzie-laną ofiarom hitlerowskich represji ¹. Za patriotyczną postawę-wielu polskich więzienników zapłaciło życiem, wielu trafiło do obozów koncentracyjnych. W okresie okupacji problematyką penitencjarną zajmowano się także w działalności struktur organizacyjnych podziemia. Dowodzi tego np. istnienie Wydziału Penitencjarnego w Departamencie Sprawiedliwości Delegatury Rządu ². Ten trudny, nie poddający się jednoznacznym ocenom, okres: historii wymaga wnikliwego zbadania.

W Polsce Ludowej status prawny funkcjonariuszy więziennictwa ulegał istotnej ewolucji. Z uwagi na zmianę podstawowych norm prawnych regulujących stosunki służbowe funkcjonariuszy można wyodrębnić trzy etapy. Obejmują one następujące lata: 1944—1954, 1954—1959, od 1960 r. — do chwili obecnej.

Pierwsze dekrety PKWN nie normowały pozycji więziennictwa i jego funkcjonariuszy w systemie organów państwowych. Powołany rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 1932 r. korpus Straży Więziennej został w 1944 r. faktycznie podporządkowany nowo utworzonemu resortowi Bezpieczeństwa Publicznego,, bez uchylenia przepisów prawnych sprzed września 1939 r. Funkcjonariusze więziennictwa tworzyli zatem specjalną formację służby bezpieczeństwa publicznego, realizującą ustawowe zadania Straży Więziennej a ponadto zadania wynikające z dekretu PKWN z 4 listopada 1944 r. o środkach zapobiegawczych w stosunku do zdrajców narodu (Dz.U. Nr 11, poz. 54). W zakresie statusu prawnego funkcjonariuszy stosowano w ciągu pierwszego dziesięciolecia Polski Ludowej zarówno przepisy prawne, obowiązujące przed wrześniem 1939 r. a dotyczące Straży Więziennej jako formacji, jak też przepisy dotyczące funkcjonariuszy Bezpieczeństwa Publicznego w sprawach nie uregulowanych przepisami przedwojennymi bądź wymagającymi nowej regulacji. Nie sposób nie zauważyć, że niektóre przepisy, wprowadzone aktami niższego rzędu, dotyczyły kwestii zastrzeżonych do regulacji ustawowej.

Obowiązujące przez pierwsze dziesięciolecie Polski Ludowej rozporządzenie z 1932 r. o Straży Więziennej zostało w 1954 r.

zastąpione dekretem z 21 lipca o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 34, poz. 144). Dekret istotnie rozszerzył zadania więziennictwa. Daje temu wyraz nie tylko zmiana nazwy formacji. Już w preambule do dekretu podkreśla się, że „Służba Więzienna jest powołana do spełnienia zadań powierzonych jej przez wymiar sprawiedliwości ludowej w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności i postanowień o tymczasowym aresztowaniu. Wykonując swoje zadania Służba Więzienna powinna jednocześnie wychowywać skazanych na karę pozbawienia wolności na uczciwych ludzi pracy i pożytecznych obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.

Temu rozszerzeniu funkcji Służby Więziennej nie towarzyszyło jednak podniesienie wymagań wobec kandydatów na funkcjonariuszy, zwłaszcza w zakresie ich kwalifikacji. Funkcjonariuszem mógł bowiem być mianowany każdy, kto:

—    ma obywatelstwo polskie,

—    jest na odpowiednim poziomie polityczno-moralnym,

—    ma odpowiednie wykształcenie ogólne i przygotowanie zawodowe,

—    odbył zasadniczą służbę wojskową albo został przeniesiony do rezerwy lub zwolniony od powszechnego obowiązku wojskowego,

—    ma odpowiedni stan zdrowia stwierdzony orzeczeniem lekarskim.

Na tle wychowawczych funkcji służby razi szczególnie brak takich wymagań, jak nieskazitelna przeszłość, odpowiednie uzdolnienia psychiczne i fizyczne a zwłaszcza określenie minimalnego poziomu wykształcenia. W dekrecie jednoznacznie przesądzono, że Służba Więzienna jest zorganizowaną na wzór wojskowy i uzbrojoną formacją służby bezpieczeństwa publicznego. Stosunek służbowy funkcjonariuszy powstawał przez mianowanie, na podstawie dobrowolnego zgłoszenia się kandydatów. Pierwszeństwo przyjęcia do służby dawano osobom zgłaszającym się bezpośrednio po zwolnieniu ze służby czynnej w Siłach Zbrojnych. Istotne piętno wywarła na treść dekretu resortowa podległość Służby Więziennej. Podległość ta trwała jeszcze przez ponad dwa lata. Zmieniła ją ustawa z 11 września 1956 r. o przejściu więziennictwa do zakresu działania Ministra Sprawiedliwości (Dz.U. Nr 41, poz. 188). Ustawa ta potwierdzała zachowanie przez funkcjonariuszy więziennictwa dotychczasowych uprawnień, nabytych w okresie nadzoru nad więziennictwem przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego oraz resortu spraw wewnętrznych. Dekret z 1954 r. utracił moc 3 stycznia 1960 r. w związku z wejściem w życie z tym dniem ustawy z 10 grudnia 1959 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 69, poz. 436). Ustawa ta, po dwukrotnej nowelizacji w 1975 r. i 1983 r. (tekst jednolity Dz.U. z 1984 r.

— 253 —

1

Por. m.in.: Wspomnienia więźniów Pawiaka, Warszawa 1964, W. Bartoszewski; 1859 dni Warszawy, Warszawa 1974.

2

J. Szarycz: Sędziowie i sądy w Polsce w latach 1918—1988, Warszawa 1988, s. 43.