DSCN0067 (4)

ścieżkami, niespodziewanymi widokami i malowniczymi grupami drzew i krzewów".⁴ Tak wygląda polska Ar!j kadia założona w r. 1778 przez Helenę Radziwiłłowy pod Nieborowem. Kreacja sentymentalnego świata! sztuczne ruiny, świątynia grecka, grota, wiejska chatki kryta strzechą. Głos wierzbowej fujarki doprowadza do kameralnego przekształcenia rzeczywistości.⁵

U podstaw obyczaju leży hasło wyrzeczenia się wieli kiego świata. Jest ono „hellenistycznym produktem! odziedziczonym przez literaturę rzymską, który następ! nie każda epoka kształtowała na swój sposób, biorą! za wzór Wergilego lub, znacznie rzadziej, Teokrytąfe⁶

Przekształcane dziedzictwo służy różnym celom! W Europie u schyłku średniowiecza i w renesansie! starożytne wizje szczęśliwych ludów, „złotych wieków"! wzbogacają się o wpływy wschodnie, przenikają z miteni i raju chrześcijańskiego, tworzą ramowe konstrukcje¹ ucieczek i poszukiwań filozoficznych, owocują w utopie*.] Zanim jeszcze naturalny prostaczek przekształci się] w dobrego dzikusa, krąży po Europie utopia bramańska, „bodajże najpopularniejsza utopia średniowiecza, wy- j przedzająca o całe wieki analogiczne utwory Campanelli | czy Morusa".⁷ Utopię renesansową interesuje przede] wszystkim problem organizacji społeczeństwa; utopistów! oświeceniowych Bildungsideal — wzór edukacji obywatela. ⁸ Pomieszanie się konwencji mitów nadawało uto-_; piom wieloznaczny układ skojarzeń, składała się na to wielość mód literackich i ciągów tradycji, a dodać trzeba, że wyobrażenia szczęśliwego, prostego życia istniały i w literaturze, i w żywym podaniu.

• Ogólnie biorąc możliwe były trzy lokalizacje: histo-. ryczna, współczesna i przyszłościowa. Wszystkie pojawiają się zarówno w folklorze, jak w literaturze.

•W historycznej lokalizacji mitu o szczęściu (utraco-.nym) wzór hezjodejski — owidiuszowski oddziaływał przez szkołę głównie na dawne piśmiennictwo; natomiast opowieść z Pisma świętego upowszechnia się w szerokich kręgach społecznych, także wśród ludu. Historia Adama i Ewy staje się osią dyskusji społecznej.

Od średniowiecza krąży po Europie przypowieść:

Gdy Ewa kądziel przędła, Adam ziemię kopał,

Kto tam był szlachcic w ten czas i kto komu ohłopałt⁹

Pytanie to powtarzane jest w różnych językach przez sześć wieków (od połowy wieku XIV) lub może dłużej, bo motyw Adama orzącego ziemię i Ewy przy kądzieli spotykamy już na fresku z wieku XII — jak to wskazał W. Steinitz.¹⁰

W pytaniu zawarty jest obraz pierwotnej szczęśliwości, oparty na Piśmie św., ale dopowiedziany w duchu ludowym. Zwraca uwagę fakt, że w historii apokryfu złagodzeniu ulega ta część podania biblijnego, która mówi o pokucie:

przeklęta będzie ziemia w dziele twoim; w pracach jeść z niej będziesz po wszystkie dni żywota twego. Ciernie i osty rodzić ci będzie, a ziele ziemi jeść będziesz. W pocie oblicza twego będziesz pożywał chleba, aż się wrócisz do ziemie, z którejś wzięty... (Genesis, III, 17—20).

| Początek ziemskiego życia, które rodzi się z winy Ewy (hebrajskie: hawwa — życie), jest w ludowej korekcie także okresem szczęśliwości — innej niż w raju, związanej z panowaniem nad przyrodą, ale szczęśliwości przekonującej, zdobywanej pracą. Motyw szczęśliwej rodziny pojawia się w utworach literackich, obiegających różne warstwy społeczne, stanowi też element ludowej wiedzy o prehistorii człowieka. Jest to wiedza czysto teoretyczna, nie można bowiem—niczym Yank$s na dwór króla Artura — wrócić w historię. Ale to wyobrażenie historyczne stawało się konstruktywnym elementem ideologicznym, jeśli przekształcało się w py-