DSCN0090

104 Elżbieto Skorupska-Raczy tttka

foczy] jak czarne paciorki", „błękitne jak turkusy"; (WN jak heban"; (paznokcie) „koloru listka róży" itp.;

b) przywołanie desygnatu o niepowtarzalnej barwie (p miotniki relacyjne), np.: „kruczy" (warkocz), „piwne" (oczy)

a)    wykorzystanie form imiesłowowych z prefiksami za-, z- (s ), po-, np zaczerwieniony", „zrudzialy", „spłowiały", „pobladły" ilp.; I

b)    wykorzystanie przymiotników ekspresywnych (np. „biedzfejH*) oraz formacji przymiotnikowych wskazujących osłabiony stopień barw , np. „śniadawy", „złotawy", „bladawy", „żółtawy" itp.;

c)    wyzyskanie złożeń z pierwszym członem jasno- lub blado-, np „jasnozłoty", „bladobłękitny" itp.;

Z kolei stopień nasycenia barwy, jej osłabienie lub wzmoGNM| a także zmianę odcienia na odpowiedni w kreślonym wizerunku ptUai, uzyskuje Orzeszkowa poprzez;

d) wprowadzenie zestawień uwydatniających nasilenie określonej barwy. jej osłabienie lub zróżnicowanie, np.; „czerwona ogorzałość^|9pie-żna białość", „złotawa płowość", „ciemny rumieniec", „krwisty nmie nieć", „ognisty rumieniec", spłowiały błękit" itp.

| Grupę nazw, które odzwierciedlają kolorystykę postaci dokładna i precyzyjnie, uzupełniają w Nad Niemnem określenia ogólnikowe ciemny i jasny. Przyporządkowane elementom i zjawiskom barwnym nie prer. żują koloru, ale pozwalają odbiorcy na wypełnienie wizerunku Kstaci znaczeniami sugerowanymi przez autora lub własną wizją zabarotańa Zależnie od kontekstu określenie ciemny oznaczać może: 'czarny' (np ciemne oczy Emilii, ciemne brwi Justyny), 'piwny" (np. ciemne oczy Be nedykta), ogorzały' (np. ciemna twarz Marty); jasny zaś ujawnia okfjikn 'płowy' (np. jasny warkocz Kirłowej). Bardziej złożona jest interpretaq.j tych określeń w opisie stroju, gdzie ciemny odczytać można jako 'sza tf lub 'czarny" (np. ciemna kapota Anzelma), natomiast jasny oznacza/ może zarówno 'biały', jak i odcienie rozbielone innych barw⁴² (np. jasn a suknia Klotykły).

Określenia ogólnikowe barw pojawiają się w charakterystyce postaci ^w Nad Niemnem rzadko, mają niewielkie wartości plastyczne —-

Stoumik warszawski objaśnia jurny jako 'światły, jaskrawy, świetny, blady" I iluatru, Ir cytatami, m.m z utworów A. Mickiewicza, np.: „Wysmukły narcyz Mania my źrenicą", „Twarz miał jnstuj, usta jak korale" i f. Słowackiego, np.: „Orz. i błękitne", „Boga piorunu szczerozłote lica patrzą się jasnym, bryłanMfoym —^{1113 M} bcu kolory", „Stawał się z /usnego blady, z bladego cze ^to jedna cala jana, w bieli" i in. (SW (1,142-143).

waleniem barwy, ale pełnią istotną funkcję stylistyczną, dlatego że w kontekście powieści, obok malarskiego, posiadają dodatkowe znaczenie

Przy biurku siedział Benedykt Korczyński |... ] W Świetle wysoka i gruba jego poaist z długimi wąsami, ciemną twarzą i gęstymi, rozrzuconymi włosami inryyidddMitdl^l i ponuro Było coś smutnego i bardzo poważnego w tym człowieku, samotnie o północy w głębi wielkiego, starego domu pracującym (II, 459).

Przydawka ciemna twarz, w znaczeniu podstawowym ogorzała, śniada', jawi się tu w opozycji do frazeologizmu jasna twarz 'znamionująca pogodę ducha, wesoła, szczera', który funkcjonował w polszczyźnie drugiej połowy XIX wieku⁴³. Określenie ciemna twarz — synonimicznie związane z epitetami posępna, mroczna⁴⁴ — niesie dodatkową informację o stanie ducha, o uczuciach i rozterkach, jakie samotnie przezywał ojciec Witolda.

Nazwy kolorów przywołane dla oddania swoistości postaci wykreowanych w Nad Niemnem najczęściej wyrażane są przymiotnikami, czyli częścią mowy najbardziej w tej funkcji odpowiednią. Charakteryzuje je prostota morfologiczna i szeroki zakres łączliwości. Rzadziej dla określania barw i ich odcieni wykorzystuje Orzeszkowa rzeczowniki i imiesłowy, a sporadycznie osobową formę czasownika.

Preferowanymi przymiotnikami w tym polu leksykaIno-semantycznym są: czarny (33 x), biały (27 x), blady (19 x), zaś wśród nazw barw wyrażonych rzeczownikiem dominuje rumieniec (19 x). Z kolei nazwy: kruczy, opalony, słomianej barwy, turkusowy, żółtoróżowy oraz karmin, szkarłat, ukrop należą do hapax legomenów w kreacji postaci w powieści. Barwa wyrażona czasownikiem pojawia się tylko w słowie zarumienić (się).

Nazwy barw przybierają najczęściej postać epitetów o funkcji obrazowej, np. dla określenia twarzy Orzeszkowa wykorzystała formy: „blada", „zbladła", „ogorzała", „śniada", „ciemna, że prawie brązowa", „sczerniała", „spłoniona", „zarumieniona", „różowa" itp.

Swoistość postaci uwypuklają plastycznie wykorzystane w ich kreacji również środki charakterystyczne dla poetyckiej wypowiedzi, np. porównania — z barwą roślin (np. „biały jak lilia policzek"), szlachetnych kamieni (np. „oczy jak czarne diamenty"), tkanin (np. „czoło zbladłe jak chusta") i innych desygnatów materialnych (np. „białe jak mleko włosy"). Na plastykę opisu wpływają także animizacje, które podkreślają dynamikę bohaterów literackich, np.:

Potwierdzeniem jest rejestracja znaczenia w SJPD (III, 341), z dziewiętnastowieczną •ptmplifikatją. Por. też SFJPI, 305. ■

Zob. H. Galie i A. Krasnowolski, Słownik frazeologiczny, Warszawa 1928, s. 11.