DSCN0100 (2)

'

jORt 16000, a ludzi 8500000, na milę więc nie przypada ludzi nad 666. J. p. Hume, gdy tę przywodzi rachubę, na mile angielskie miarkuje, daleko które są mniejsze od naszych, a zatem nasze większe więcej by wyżywić powinny obywatela. Prócz tego j. p. Hume miarkuje na grunta angielskie, które są same z siebie niepłodne, sztuka je uczyniła żyznymi. U nas grunta są najżyźniejsze, bo po niektórych województwach grunta bez uprawy pszenicę rodzą, a we wszystkich z niewielką nprawą. Ale gdyby tylko mila bawiła po 1300, powinni byśmy więc mieć. ludzi 20850000. Bez uciemiężenia dziesiąty iść może na żołnierza, ale gdyby setny był żołnierzem, gdyby było ludzi 20850000, mielibyśmy wojska 208500. Ale że wojsko podług dochodn na nie utrzymować należy, zobaczmy więc, czyby się takie utrzymować nie mogło. Jeżeli teraz za dziesięć milionów ntrzymnje się 18000 żołnierza, gdzie trzecia część prawie oficyjerów, więc w regularnym wojsku, gdyby tylko płacono podatkn na rok po złotych pięć, z 20850000 mielibyśmy podatku złotych 104250000 nie* rachując do tego ceł, papieru stemplowanego, loteryi i innych. Widziemy, że nie masz powinnej ludności, zastanówmy się, dlaczego jej nie ma.

Nieludnośoi największą przyczyną jest niewola chłopów.^lw

Przerwijmy cytat na powyższym wniosku równie charakterystycznym dla nowych metod myślenia, jak układ odniesień stanowiący oś rozważań. W takim kręgu obywatelskiej dyskusji i w kręgu podejmowanych lokalnych prób reform społecznych na wsi kształtują się warunki nowego spojrzenia na centralny problem wiejski, „niewolę chłopów⁴⁴. W perspektywie racjonalnej kalkulacji ekonomicznej automatycznie — bez podejmowania dyskusji — odpadały tradycyjne pewniki i argumenty o wiecznym dekrecie Pańskim, przyrodzonym podziale eto., po prostu nie mieszczą się w tym języka i w tym szeregu prawd, jakie prowadzą właśnie do zakwestionowania podstaw arkadyjskiego modelu feudalnego, „niewoli chłopskiej⁴⁴.

Rachunków nie dokonywano jednak w próżni. Autor broszury uzupełni zwartą kalkulację i język „j. p. Hume’a“ bardziej elastycznym językiem filozo-

Hernas, t. I — 5 65