DSCN0787 (3)

w walce o wolność kraju, jak ich po powrocie z wojny wpychała z powrotem w odwieczne prawo pańszczyzny i całkowitego przypisania do ziemi i woli pana.

Przykładów nieludzkiego traktowania chłnpów_nrzez szlachtę jest zresztą w Popiołach więcej. I za każdym razem Żeromski tworzy nyluae)e- dramatycznie i ostro kontrastowe. W rozdziale fCu/igjpokazuje scenę, w której chłopi — dosłownie — na swoich barkach dźwigają sanie z rozbawiona szlachtą i przenoszą je przez lodowatą wodę rzeczki. Podobnie skontrastowana jest sytuacja szlachcica i chłopa w rozdziale Noc i poranek (w tomie drugim), gdzie za bezpieczeństwo Rafała płaci śmiercią chłop-przewoźnik.

W całej powieści w przedstawieniu sprawy chłopskiej Żeromski oskarżał stanowe przywileje szlachty i upominał się o los tych krzywdzonych,'podSETItfowycITmas narodu. Sprawę chłopską W tym samym duchu ukazuje też Żeromski w partiach powieści mówiących o dziejach walk Legionów Dąbrowskiego (pokazuje tam umęczonych, obdartych chłopów, którzy walczą o Niepodległą). jak i później w czasie zaciągu do wojska Księstwa Warszawskiego.

Swoistym zamknięciem i podsumowaniem tej kwestii iest dyskurs Krzysztofa i Szczepana Trepki_którv — na sposób oświece-niowo-pozytywistyczny (bo te dwa punkty widzenia zbiegają się w jego myśleniu) — pragnie poprzez oświatę uobywatelnić chłopów. Krzysztof — dopienTco przybyły^-? Wiednia — przeciw-htawia^tej. włzjł-^TnożTTwóścT raBaćjr’ W te"n~śpośob Żeromski — późniejszy autor Turonia (1923) — nieustannie przypomina swoim współczesnym, jak owocują nie załatwione w porę konflikty społeczne.

Ten współczesny aspekt Popiołów trzeba podkreślić. Dotyczy on nie tylko podejmowanego w całym utworze tematu walk narodowo-wyzwoleńczych, wysuwanego przez pisarza jako nakaz dla współczesnych. Dotyczy także konsekwentnie podkreślanego w całej twórczości problemu społecznego. Dziewiętnastowieczna tradycja łączyła zrywy niepodległościowe przede wszystkim

z dworem szlacheckim. Żeromski dążył do przezwyciężenia tego typu myślenia. Wskazywał, że samymi tylko siłami elit nie można odzyskać niepodległości. Myśl tę uprzytamniał pisarz swoim współczesnym od początku twórczości. W Popiołach uświadamia ją ostro poprzez obrazy chłopów walczących o Polskę z jednej strony, przez obrazy chłopskiej krzywdy z drugiej. Tym perswazyjnym celom utworu mającym ukazać, że walka o w_o In aijć iest sprawa ęałego narodu służy także scena egzekucji w Krakowie, w której mieszczańscy ochotnicy przedzierający się do armii Księstwa Warszawskiego skazani zostają na śmierć przez powieszenie (w rozdziale Stara ęiojktĄ.

Akcentowanie udziału wszystkich klas społecznych w walkach

0    niepodległość wiązało się wyraźnie z programem niepodległościowym Żeromskiego oraz — szerzej — działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej, której ideom sprzyjał pisarz. Łączyło się też z przeświadczeniem, że wojny napoleońskie i „wojsko były tyglem, w którym młodzież wszystkich stanów przetapiała się w naród z jednej bryły” ²⁵.

Sam Żeromski w pisanej w r. 1923 Przedmowie do szwedzkiego wydania Popiołów, zwracając uwagę na panoramiczny charakter powieści, pisał:

w dobie napoleońskiej stary naród polski przerodził się w znacznym swoim odłamie na inne zgoła społeczeństwo, na żywy i twórczy organizm, który pod obcym panowaniem począł żyć własnym intensywnym życiem

1    nabierać siły duchowej na całe następne stulecie. {...] Owa głęboka i zbawcza przemiana nie objęła oczywiście wszystkich. Powstały przeciwieństwa, zazębienia się typów, rozmaitość nadzwyczajna kształtów fizycznych, duchowych, nader zaciekawiająca artystę ^2S.

²⁵    Marian Kukieł, op. cit.. s. 133. Na rolę mas ludowych oraz ukazanie kształtowania się nowoczesnego narodu w Popiołach zwracał też uwagę Kazimierz Wyka, op. cit.

²⁶    Stefan Żeromski, Przedmowa [do szwedzkiego wydania Popiołem’] [w:] Dzieła, Pisma różne, t. II, Pisma literackie i krytyczne, Warszawa 1963, s. 172—173.