DSCN0889

12 WSTĘP;

przyszło wykuć^¹⁴, ale dla dalszego rozwoju twórczości Micińskiego równie ważny jest fakt, iż poemat nie został ukończony.

Próby pisania Niedokonanego wzmacniają przekonanie, iż w pierw-¹ szym okresie twórczości silniej przemawiał oryginalny głos poety J indywidualnego „poszukiwacza Absolutu” niż glos proroka, nawracającego naród. Ale i tego ostatniego nie należy lekceważyć. W wydanej anonimowo broszurze Współczesna młodzież polska (1897) pisarz wzywał do odnowy moralnej, duchowej integracji i narodowej solidarności, a wzory odrodzenia dostrzegał w ciągle, jego zdaniem, aktualnej tradycji filomacko-filareckiej. Podobnie w odczycie Straceńcy, wygłoszonym w Zakopanem w czerwcu 1900 roku, pisarz przeciwstawił „Morzu martwemu duszy polskiej”² imperatyw poświęcenia dla dobra ogółu — aż do śmierci. Jeszcze nic jednak nie wskazuje, by zwyciężyć miał ton Piotra Skargi.

Dla dopełnienia obrazu trzeba wspomnieć o pierwszych próbach dramaturgicznych. Ich świadectwem pozostały jednoaktówki Matka i Noc (powst. ok. 1896), nawiązujące do wzorów dramatu symbolicznego, oraz zakrojony na większą skalę, ale nie ukończony, czteroakto-wy utwór Vem Creator albo Walka dusz (powst. 1897—1899). Dramat o tyle ważny (choć słusznie skrytykowany przez Wincentego Lutosławskiego), iż pojawiają się w nim po raz pierwszy częste później I personifikacje narodowej godności (Włast) i diabolicznego zła (Wielki I Kofta). Miciński-dramaturg próbuje w tym okresie jeszcze jednej roli: przywdziewa maskę prześmiewcy, ironicznie trawestuje dzieła wieszczów, nie unika groteski, ludycznie traktowane motywy i symbole łączy z tonem tragicznym (poetycki dramat Noc rabinowa, 1903).

Kolejne utwory publikowane przed rewolucją 1905 (między innymi cykl liryków Kaukaz, 1903, poematy prozą: Widmo przy Morskim I Oku, 1903, Różany obłok, Bezaliel, 1904)³ nie zapowiadały, że liryk-wizjoner ustąpi miejsca dramaturgowi i prozaikowi.

Niebawem Micińskiemu przestaje wystarczać — jako główna forma - wypowiedź liryczna. Marzy mu się dzieło ogromne, obejmujące wszystko, odnawiające na progu XX wieku arcywzór dzieła totalnego w zakresie intensywności siły wyrazu i syntezy różnych form - Kró-

la-Ducha. „Istotnie zaś Król Duch nie był robiony, lecz wybuchał; jest więc raz dramatem, to znowu wierszem lirycznym — epopeją.— to rysunkiem na karcie rękopisu!”⁴ Takie dzieło, synkretyczne, historiozoficzne i ekspresjonistyczne łączyłoby postawę „wizjonera” i „nauczyciela narodu”. Mogło być „poematem Jaźni” (s. 83), „cudownym laboratorium poety” (s. 117), dowodem „współdziałania z Bogiem” (s. 113), ale też „Ideą olbrzymiego Przemienienia” (s. 120) dla „pognębionego narodu” (s. 97).

Rewolucja 1905 roku ożywiła głos „neomesjanisty”, czego najlepszym dowodem zbiór esejów, manifestów światopoglądowych i programów „odrodzeńczych” Do źródeł duszy polskiej, 1906. Nie zamierzał on zrezygnować z poszukiwań duszoznawczych, odkrywających w perspektywie indywidualnej i kosmicznej zmagania postawy lucy-ferycznej z Chrystusową.

Micińskiego fascynowała problematyka metafizyczno-religijna.

I Manifestował ją w książce Walka o Chrystusa (1911), gdzie też pole-I mizował z astralistyczną interpretacją Ewangelii, przedstawioną I przez Andrzeja Niemojewskiego w studium Bóg Jezus. Te religijne I fascynacje przeważają w preekspresjonistycznych dramatach Kniaź I Patiomkin (1906) oraz W mrokach złotego pałacu, czyli Baziłissa Teo-I fanu (1909).

Te synkretyczne utwory, dźwigające nadmiar idei i pomysłów artystycznych, wykraczały poza możliwości inscenizacyjne teatru początku XX wieku. Potwierdzały zarazem wskazany już kierunek przemian twórczości Micińskiego — ku dziełu totalnemu. Za jego realiza-j cję można uznać powieści inicjacyjne (Nietota. Księga tajemna Tatr, 1910 i Xiądz Faust, 1913), oparte na strukturze archemitu odrodzenia. Współczesne fakty i rzeczywiste postacie (doskonałym przykładem powieści „z kluczem” może być Nietota) zyskują tam wymiar symboliczny, stają się elementami procesu wtajemniczenia, zakończonego przemianą osobowości wtajemniczanego ucznia (odkryciem Jaźni, pierwiastka kreatywnego).

Zwłaszcza Xiędza Fausta można uznać za dzieło wieńczące pewien etap ideowych przewartościowań pisarza. Lucyferyzm, czyli doświadczenie zła, pasja poznania bez ograniczeń i moralnej cenzury,

1

Zob. tamże, s. 318.

2

T. Miciński, Do źródeł duszy polskiej, Lwów 1906, s. 13.

3

Zob. T. Miciński, Poematy prozą, dz. cyt.

4

T. Miciński, Król Duch — Jaźń, poemat Juliusza Słowackiego, w: Do źródeł..., dz. cyt., 8. 82. Następne przytoczenia wg tego wydania.