DSCN1813 (5)

cy I Wniebowzięcia NMP w Krośnie (ok. 1700 r.)¹*¹*, gdzie Niepokalana — £/_% bum inter spinas stoi w ogrodzie pośród kolczastych krzewów (il. 30).

Taki sam schemat kompozycyjny, jak na malowidle w Muzeum Narodo. wym występował w sztuce europejskiej dość powszechnie. Mimo, że zdar^. ły się takie przedstawienia, które rzeczywiście były malowanym fragmentem litanii loretańskiej (jak obraz z kościoła św. Elżbiety w Starym Sączu z pocz, XVII w.¹⁷*, na którym aniołowie trzymają napisy: Pulchra ul luna, Elecla ut sol, Specu lum sine macula, Stella matuli na — „Gwiazda zaranna", Reiugium peccatorum — „Ucieczka grzeszników" i Consolatrix afflictorum — „Pocieszy, cielka strapionych"), to jednak określanie symboli towarzyszących Maryi jako symboli z litanii loretańskiej jest zwykle nieścisłe, gdyż nie wszystkie one znalazły się wśród jej wezwań^{1 2 3 4 5 6}. Stąd słuszniej jest nazywać je tylko sym-bolami biblijnymi.

/ Kompozycje typu Tota nulchia rozpowszechnień w X.VJ w. grafika¹™- Temat ten pochwalał także Molanus, jako jedyne .właściwe--przedstawienie Po-częcia-Mątki Bożej, pisząc; „Podobnie, jak Księga Pieśni słusznie jest odnoszona-do Maryi, tak równie przyjemnego pomysłu jest jej wizerunek, w którym ją odmalowują: słońce, gwiazda, księżyc, brama nieba, lilia między cierniami, zwierciadło bez skazy_r -ogród zamknięty, źródło zapieczętowane, Miasto Boże"⁷. Jednak mimo sporej popularności w Europie, wydaje się, iż w sztuce polskiej XVI w. temat Niepokalanej z symbolami biblijnymi jest nieobecny, chociaż pojawia się w ówczesnej poezji maryjnej. Pisywano, tak w XVI, jak i w XVII stuleciu rymowane parafrazy Pieśni nad Pieśniami i litanii loretań* skiej, wysławiające Matkę Bożą:

„Zowie Cię fortą otwartą do nieba,

Wschodem, po którym Zbawienia dojść trzeba,

Gwiazdą po morzu ludzi żeglujących,

Zdrojem wód żywych w polu pracujących.

Palmie-ś podobna i cyprysowemu,

I jaworowi, drzewu porzecznemu,-Podobnaś róży szczepionej krzakowi I oliwnemu drzewu, i cedrowi.

Ciebie i miastem, i Boskim kościołem,

1 polnym kwiatem zowiemy wesołem,

Bramą zawartą zamknioną od skazy,

Rajskim ogrodem, zwierciadłem bez zmazy."

Piotr Ciekliński, Na Wniebowzięcie⁸ (1558- 1604)

Symbole biblijne pojawiły się natomiast w zwieńczeniu rzeźbionego tryptyku (ok. 1520 r.) w kościele Narodzenia NMP „Na Pólku" w Bralinie¹⁷⁴, gdzie towarzyszą scenie Zwiastowania, przedstawionej jako Polowanie na jednorożca. Są jednak w tym wypadku znakiem czystości, a nie wolności Maryi od grzechu pierworodnego^{9 10}.

Właściwa historia tematu Tpta pulchra przypada, u nas na-wiek—XVII i XVIII. Rzadko już wówczas zdarzają się kompozycje bliskie jeszcze średniowieczu, na których Matkę Bożą otaczają podpisane symbole — jak na malowidle z klasztoru dominikanów w Gidlach (XVII/XVIII w.)¹¹. W XVII stuleciu symbole maryjne są częścią pejzażu, mają już nie tyle udowadniać, co przypominać o Niepokalanym Poczęciu. Tak jest na płótnie w katedrze gnieźnieńskiej, w ołtarzu ufundowanym przez biskupa krakowskiego Piotra Gembickie go ok. 1640 r. dla kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP¹² (il. 31). Tutaj w pejzażu umieszczono palmę, cedr(?), świątynię (1 Kor 3, 16), polny kwiat (Pnp 2, l)^{13 14}i ogród zamknięty, studnię, cyprys, bramę niebios i wieżę Dawidową. Symbole biblijne w pejzażu towarzyszą także Matce Bożej na obrazie w Strzyżowie (ok. poł. XVII w.)¹⁵ i na malowidle w klasztorze Jezuitów w Kłodzku¹⁶. Tradycja takiego ich przedstawiania sięga początków XVI stulecia. Symbole maryjne tworzące pejzaż znalazły się ok. 1510 r. na miniaturze w Breviarium Glimani (Wenecja, Biblioteka San Marco)¹⁷; podobnie malowali je Giuseppe Cesari (XV w.) i Juan de las Roelas (XVI/XVII w.)¹⁸.

Często symbole biblijne prezentują otaczające Niepokalaną aniołki, tak, jak na obrazie z 1 poł. XVIII w. w Trzeszczanach (il. 32)¹⁹, w Długomiłowicach (XVIII w.)¹⁵ i w Bukownicy (ok. XVIII w.)²⁰. Czasem symbole te zupełnie znikają i pozostaje tylko napis: Tota pulchra..., jak na płótnie w Goruszkach (ok. poł. XVIII w.)²¹ i w Kleszczewie (1760—1770)²². Niekiedy zaś otrzymują formę emblematów, jak w cyklu maryjnym na sklepieniu kościoła Wniebowzięcia NMP w Skrzatuszu (2 poł. XVIII w. ?)²³.

47

1

^t7f KZSwP, t. I. Seria nowa: Województwo krośnieńskie. Pod red. E. Snieżyńskiej* -Stolotowej i F. Stolota, z. 1: Krosno, Dukla i okolice. Oprać. E. Snieżyńska-Stolotowa, F. Stolot, K. Kutrzebianka, M. Lemańska-Tropińska, J. Ross, Warszawa 1977, s. 72.

I|J Karta inwentaryzacyjna w ODZ — M. Krasnowolska.

^1,4 Por. łaciński tekst litanii z XVI w. (K l a w e k, op. cit., s. 221 - 222) i teks! tłumaczenia polskiego z 1632 r. (Grzybek, op. cit., s. 101 -102).

2

T r e n s, op. cit., s. 152.

3

Ver Me ulen, op. cit., s. 374: „Porro sicut Canticorum liber recie applicatut beatae Virgini, sic etiam suavis adlnventionis est ea Virginis imago in qua ei appin*

4

guntur, sol, Stella, luna, porta coeli', lilium inter spinas, speculum sine macula, horlas

5

conclusus, fójis signatus, Civltas Dei et familia. Asscrlptls etiam verbis: Tota pulchro

6

es amica mea et macula non est in te, electa ut sol, pulchra ut luna, stella maris, porta

7

coeli, sicut illlum inter spinas etc."

8

iii Matka Boska w poezji polskiej, op. cit., s. 32.

9

   KZSwP, t. 5, z. 7, s. 4, il. 38. Scena ta jest tu mylnie nazwana Alegorią Niepokalanego Poczęcia, podczas gdy jest to symboliczne przedstawienie Wcielenia.

10

   W sztuce europejskiej znano podobne przedstawienia Zwiastowania z jednorożcem i symbolami biblijnymi, np. medalion miedziany z XVI w., Musśe Cinąuante-naire, Bruksela (Lópic ier, op. cit., s. 72, il. s. 74).

11

   Karta inwentaryzacyjna w ODZ — A. Piesio.

12

   L. Krzyżanowski, Ołtarze, w: Katedra gnieźnieńska, t. 1. Poznań 1970, s. 289-290.

13

   Biblii Tysiąclecia słowa „Jam kwiat z pola" zastąpiono słowami „Jam narcyz Saronu".

14

¹⁸⁸ KZSwP, t. 3. Seria nowa: Województwo rzeszowskie. Pod red. E. Snieżyńskiej-.-Stólotowej i F. Stolota, z. 1: Ropczyce, Strzyżów i okolice. Oprać. E. Snieżyńska-Stolotowa, F. Stolot, J. Banach, A. Fischinger, P. Krakowski, Warszawa 1979, s. 91, il. 129. Obraz w kościele Matki Bożej Niepokalanie Poczętej i Bożego Ciała.

15

   Kościół św. Marii Magdaleny. KZSwP, t. 5, z. 5: Powiat kozielski. Oprać. K. Dżu-łyńska, T. Żukowska, Warszawa 1965, s. 7.

16

Karta inwentaryzacyjna w ODZ — K. Eysmontt.

17

¹⁸⁶ Fournśe, op. cit., szp. 341 ,* Lep i c ier, op. cit., pl. I.

18

   Trens, op. cit., il. 83, 90.

19

   Kościół p.w. Sw. Trójcy i Narodzin NMP. KZSwP, t. 8, z. 6: Powiat hrubieszowski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, J. Samek, Warszawa 1964, s. 55.

20

   Kościół św. Filipa i Jakuba. Karta inwentaryzacyjna w ODZ — J. Brendel.

21

   Kościół św. Krzyża. KZSwP, t. 5, z. 21: Powiat rawicki. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1971, s. 16.

22

   Dawne woj. poznańskie, kościół p.w. Wszystkich Świętych. Karta inwentaryzacyjna w ODZ — Z. Krygicrowa.

23

   M. Wit wińska, Topogrolia i kierunki malarstwa ściennego w Polsce około połowy XVIII wieku, Biuletyn Historii Sztuki XLIII, nr 2, 1981, s. 201.