DSCN1826 (5)

■

I Rudnika (ok. 1670 r.)*⁴, w której Niepokalaną z płonącym sercem w m.' błogosławi, jak na przedstawieniach Tota pulchra. Bóg Ojciec (ił. 84). HU Tradycja umieszczania na piersiach i łonie Madonny słońca, symbolizuj cego Chrystusa sięga miniatur i XI stulecia ilustrujących Apokalipsę**. T_ajJ ikonografia Niewiasty apokaliptycznej z dyskiem słonecznym była źródłjJ! wizerunku maryjnego, znanego pod nazwą „Matka Boża Dobrej Nadziej przedstawiającego Maryję z otoczoną blaskiem figurką Dzieciątka Jezus j, łonie**. Być może wpłynęła też na powstanie monstrancji prezentujących % pokalaną jako „Naczynie wybrane”.

U Boguszewskiego symbolika Vas Electionis nie jest oczywiście tak do. słowna,- stanowi tylko aluzję, przypomnienie o Wcieleniu. Na malowidle t|jj wewnątrz mistycznego naczynia stoi na sierpie księżyca ukoronowana |j| pokalana-orantka. Nad jej głową unosi się Duch Święty, a Bóg Ojciec i Chry. stus wskazują ją ze słowami: TOTA PULCHRA, ET MACULA NON EST || TE (Pnp 4,7). Wokół postaci Maryi napisano: TU SUPERGRESSA ES UNIVER. SAS —_: „Tyś przewyższyła je wszystkie"*⁷, cytat z Poematu o dzielnej mewiej, cie w Księdze Przysłów (Piz 31,29); FUNDAMENTA EIUS IN MONTIBUs SANCTIS „Fundamenty jego na górach świętych"²⁸ (Ps 86,1) i TU SOLA DIG. NA CREATORE — Ty jedna godna jesteś Stwórcy.

Madonna ma pod stopami tylko półksiężyc. Obok słów Tota pulchra... jej to kolejny w tej kompozycji element wskazujący na jej wolność od grzechn pierworodnego. Księżyc ten z bogatego w treści, rozmaicie interpretowanego kosmicznego i apokaliptycznego symbolu stał się w barokowych przedstawię, niach maryjnych wyłącznie atrybutem Niepokalanego Poczęcia. Utraciwszy wiele ze swego pierwotnego znaczenia, zyskał walor symbolu jednoznaczni) podkreślającego przywilej Maryi. Jej wybór bywał zaznaczony tylko sierpem księżyca już w XVI wieku w rzeźbie niderlandzkiej i na rysunkach Rubensa, a także w niektórych zabytkach polskich z XVII i XVIII stulecia²⁸.

²⁴    Kościół św. Katarzyny. KZSwP, t. 7: Województwo opolskie. Pod red. T. Ch» nowskiego i M. Korneckiego, z. 13: Powiat raciborski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kot-necki. Warszawa 1967, s. 55, il. 194.

²⁵    Por. Trens, op. cit., il. 19 — miniatura z XI w., Królewska Akademia Hisle ryczna, Madryt; il. 20 — miniatura mozarabska, X—XI w., Biblioteka Eskurialu. Tai przedstawiono Niewiastę apokaliptyczną także na miniaturze w importowanym h Polski komentarzu Ekspositio In Apocalypsim franciszkanina Aleksandra (po 12711, Biblioteka Uniwersytetu we Wrocławiu, I Q. 19) — M. Walicki, Iluminacje i opit wy rękopisów, w: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, rei M. Walicki, Warszawa 1971, s. 296, il. 923.

H Por. np. Trens, op. cit., s. 75-89, il. 33 — miniatura w Godzinkach Małgorzaty Austriackiej (1489 r., Monasterio de El Escorial) związana także z ideą Mierni kalanego Poczęcia (Bóg Ojciec trzyma nad Marią wstęgę ze słowami: Ouam pu/ctoi es amica mea et macula non est in te — Pnp 4,7). W sztuce bizantyjskiej istniało po nadto przedstawienie Matki Bożej określane jako Platytera, wyobrażające Maryję-oraa: kę, mającą na piersiach clipeus z popiersiem Dzieciątka Jezus. Typ ten powstał z połączenia dwóch wizerunków: Maryi-orantki bez Dzieciątka i Maryi trzymającej Dzif ciątko oburącz na piersiach (Nikopeia) — H. Halensleben, Maria, Marienbild, 1 Das Marienbild der byzantinische — ostkirchllche Kunst, w: LChI, t. 3, szp. 167, il. 6.

²⁷    Tak wg przekładu J. Wujka, Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Kro ków 1962. W Biblii Tysiąclecia: „Ty przewyższasz je wszystkie" (Prz 31,29).

²⁸    Wg Wujka. W Biblii Tysiąclecia: „Miłuje Pan to,/ co na górach świętych » łożył."

²² J. B. Knipping, Iconography of the Counter Reformatoin in the Nette' lands, t. 2, Leiden 1974, s. 249. Z zabytków polskich można tu wymienić np. obrii XVII/XVII! w. w Łubinie Kościelnym (d. pow. Biała Podlaska, karta inwentaryzacyj® w ODZ — H. Sygietyńska) i obarz z XVIII w. w Krzeszowie (kościół p.w. Matki Bot kiej Nieustającej Pomocy, KZSwP, t. 1: Województwo krakowskie. Pod red. J. Szab lowskiego, Warszawa 1951 - 1953, s. 523).

Matkę Bożą Niepokalanie Poczętą adoruje na malowidle poznańskim rzesza aniołów, świętych i wiernych — przedstawicieli różnych stanów Rzeczpospolitej, zebranych w dziewięciu grupach, w sześciu strefach obrazu oddzielonych od siebie warstwami obłoków. Rząd najniższy — strefę Kościoła Walczącego^{1 20} tworzą stojący po bokach anioła przepasanego czerwoną szarfą dwaj księża, szlachcic, mieszczka, trzej mężczyźni w cudzoziemskich strojach (dworzanin, malarz i rzeźbiarz), murarz, kowal i dwie kobiety z niemowlętami na rękach, a z tyłu — tłum wiernych i aniołów w czerwonych i niebieskich szatach. Taki dobór postaci jest wyrazem aktualizacji, charakteryzującej niektóre dzieła polskiego malarstwa barokowego⁰¹. Były to najczęściej kompozycje dwustrefowe, stanowiące formę kompromisu pomiędzy dążeniem do realizmu a idealizmem propagowanym przez Kościół³. W części dolnej przedstawiano tam osoby w polskich strojach, reprezentujące różne stany, a w strefie górnej umieszczano scenę Wniebowzięcia lub Koronacji Maryi³. W przypadku obrazu Boguszewskiego w strefie idealistycznej znalazła się postać Madonny i pięć rzędów adorujących ją aniołów i świętych. Strefę realistyczną natomiast zredukowano tylko do najniższego rzędu, a mimo to i tu, „na ziemi", pojawili się aniołowie. Jest to więc całkowity triumf nadprzyrodzonego świata, składającego hołd Niepokalanej.

Pośrodku następnej grupy stoi, tak jak i poprzednio, anioł, otaczają go zaś starotestamentowi prorocy: Mojżesz z tablicami przykazań, Jonasz z wielorybem, Dawid z harfą, starzec z dwoma zwierzętami (Amos z owcami?), mężczyzna z dzidą, czaszką i snopem zboża, mężczyzna z dwoma kołami (Ezechiel?), Izajasz z piłą³, Jeremiasz z drewnianym jarzmem na szyi (Jer 27,2)³, Daniel z lwami, nagi mężczyzna z przepasanymi biodrami (Micheasz?) i starzec z łopatą i siekierą (Elizeusz?).

Rząd trzeci, pod księżycem, na którym stoi Maryja, to strefa patriarchów, królów i kapłanów izraelskich. Znaleźli się tu: Abraham z mieczem i jagnięciem, Noe z arką, Żyd-pielgrzym z sakwą i kosturem (Jakub?), mężczyzna z workami zboża (Józef, syn Jakuba?), król Ahaz z zegarem słonecznym (4 Kri 20,11), król-kapłan Melchizedech z Chlebem i dzbanem wina, Aaron z laską i kapłan żydowski z kadzielnicą. Towarzyszą im aniołowie z gałązkami palmowymi, w wieńcach na głowach.

Rząd następny składa się z dwóch grup, rozdzielonych postacią Niepokalanej. Po prawej Boguszewski namalował aniołów w królewskich szatach, z jabłkami królewskimi w rękach oraz kilku królów, a wśród nich św. Kazimierza królewicza, św. Ludwika z koroną cierniową i Zygmunta III Wazę(?). Po stronie lewej stoją aniołowie z berłami i w mitrach książęcych, a pomiędzy nimi zakonnicy w habitach czarnych (franciszkanie), białych (cystersi), czarno-białych (dominikanie) i brązowych, przedstawiciele wszystkich zakonów oddających cześć Maryi Niepokalanie Poczętej.

W strefie piątej na prawo od Madonny umieszczono aniołów z krzesełkami w rękach oraz zakonnice i święte z Katarzyną Aleksandryjską, Barbarą i Te-

73

1

*° Głębocka-Piotrowska, op. cit., s. 34; Pasierb, op. cit., s. 268. Dolną strefę malowidła opisuje W. Tomkiewicz, Polska sztuka kontrrelormacy/na, w: Wiek XVII, kontrreformacja, barok. Prace z historii kultury, pod red. J. Pelca, Wrocław—-Warszawa-—Kraków 1970, s. 80; — całość obrazu, niezbyt dokładnie, Głębocka-

2

Piotrowska, op. cit., s. 25 - 29.

<> Tomkiewicz, op. cit., s. 80.

3

Ibid.

** Tenże, Aktuallzm i aktualizacja w malarstwie polskim XVII wieku, Biuletyn Historii Sztuki XII, 1951, nr 1, s. 61.

** Pasierb, op. cit., s. 120.

" Ibid.