DSCN1814 (6)

^Kompozycję typu Tota jMlchta podkreślają me tylko czystość Maryi i woj. ność od grzechu pierworodnego. Wyrażają też ideą jej preegzystencji¹⁰⁸. Uka-zuJą Matkę Bożą jako predestynowaną dziewicę^{1 2}, zawieszoną między niebem i ziemią, jeszcze przed jej narodzinami i przed stworzeniem świata, Maryję — myśl Bożą^{3 4}. Dlatego w przedstawieniach tych początkowo Niepokalanej nie towarzyszy Dzieciątko. Jednak wkrótce i tu pojawia się Ono w jej ramionach™! Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu biblijnych symboli spo-tyka się często w sztuce polskiej. Na płaskorzeźbionym zapiecku stall w koś-ciele Mariackim w Krakowie, wykonanym ok. 1635 r. przez snycerza Fabiana Moliera z Gdańska⁵, powraca ponownie wizerunek Maryi jako Niewiasty apokaliptycznej na sierpie księżyca, w aureoli słonecznej i w nimbie z gwiazd (ii. 33). Pod księżycem wije się zamiast smoka wąż⁶, wypuszczający z pyska strumień wody (Ap 12, 15). Nad głową Niepokalanej unosi się Duch Święty, Wśród obłoków, oprócz wymienionych już symboli: słońca, księżyca, gwiazdy, zwierciadła, bramy niebios, studni, źródła, wieży Dawidowej, palmy, cy. prysu, oliwki, ogrodu zamkniętego, lilii, kwiatu z pola, miasta Bożego i świątyni znalazły się nowel Brama zamknięta z Proroctwa Ezechiela jest- znakiem dziewictwa Maryi: „I rzekł do mnie Jahwe: Ta brama ma być zamknięta. Nie powinno się~jej otwierać, albowiem Jahwe, Bóg Izraela wszedł przez nią. Dlatego winna ona być zamknięta.'! (Ez 44,2). Runo Gedeona^{7 8} (Sdz 6,36—40), na które spadła rosa z nieba, stanowi symbol i czystości, i Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej²⁹⁰. Schody są przekształconą formą drabiny Jakubo-wej: „I we śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchołkiem nieba." (Rdz 28, 12). Drabina ta w przedstawieniach maryjnych oznacza pośrednictwo Najświętszej Panny i jej pomoc dla wiernych, którzy pragną osiągnąć niebo⁹.

Na obrazie z 1 poł. XVII w. w kolegiacie w Pułtusku¹⁰ Madonna z Dzieciątkiem na kolanach i z księżycem u stóp siedzi pośród pejzażu z symbolami (wieża Dawida, ogród zamknięty, brama do nieba, zwierciadło). Słońce, drugi księżyc i świątynię namalowano tu na niebie. Matkę Bożą z małym Jezusem przedstawiono na tle symbolicznego krajobrazu także na obrazie i Brześciu kujawskim (XVII w.)²⁰*. Natomiast podpisane symbole biblijne otaczają Maryją z Dzieciątkiem stojącą na smoku na malowidle w Czernej²⁰⁰: Jutrzenka — Aurora consurgens — „Kimże jest ta, która świeci z wysoka jak zorza" (Pnp 6,10); gwiazda zaranna — Stella matutina — symbol z Apokalipsy: „Jam jest Odrośl i Potomstwo Dawida, gwiazda świecąca poranna" (Ap 22,16), oznaczający początkowo Chrystusa, później przeniesiony na Maryję²⁰⁰, słońce i księżyc; tęcza pokoju — znak przymierza Boga z ludźmi (Rdz 9,11—13); dom na wzgórzu — MlTm doatus Domini — „góra świątyni Pańskiej" (Iz 2,2) i brama niebios.

Do ikonografii tematu Tota pulchra weszli też święci i rodzice Maryi, których rola w przedstawieniach Niepokalanego Poczęcia została już omówiona, Sw. Anna i Joachim występują w tych kompozycjach w sztuce hiszpańskiej²⁰⁰, pojawili się i w polskiej. Towarzyszą oni Matce Bożej z Dzieciątkiem stojącej na tle różanego krzewu i błogosławionej przez Boga Ojca na płótnie z 1 poł. XVII w. w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie²⁰⁷ (il. 35). Aniołowie trzymają tu napis Tota pulchra... i symbole, m.in. Arkę Noego (Rdz 6,14—18). Podobny obraz znajduje się w Łasku (pocz. XVII w., il. 36)²⁰³. Na innym krakowskim zabytku, tym razem z pocz. XVIII stulecia²⁰⁹, z kościoła Karmelitów p.w. św. Tomasza Maryję z Dzieciątkiem na półksiężycu i wężu, w nimbie z gwiazd, w koronie i z berłem, otaczają putta z bramą, źródłem, palmą, zwierciadłem i lilią (reszta symboli jest nieczytelna ze względu na zły stan malowidła); niosą jej także koronę różaną. Matkę Bożą adorują tu; prorok Eliasz — patron zakonu karmelitów, papież św. Telesfor, zakonnik z modelem kościoła (przeor Krzysztof Sforzius?), prorok Elizeusz — uczeń Eliasza, papież św. Dionizy, krzyżowiec — późniejszy pustelnik i karmelita — św. Bertold z Kalabrii, św. Cyryl — obrońca dogmatu macierzyństwa Maryi i św. Albert Jerozolimski — autor reguły karmelitów²¹⁰. Święci karmeli-tańscy znaleźli się tu zapewne nieprzypadkowo, był to bowiem, obok franciszkanów, zakon szczególnie popierający tezę o Niepokalanym Poczęciu²¹¹.

Zdarzało się również, że nie tylko biblijne symbole towarzyszyły Matce Bożej. Na obrazie z pocz. XVIII w. z kościoła św. Barbary w Krakowie²¹² aniołki trzymają malowane kartusze z białą szatą, łabędziem, arką płynącą po wzburzonych falach, obeliskiem w kształcie piramidy i perłą w otwartej muszli (il. 38).

Łabędź — „ptak niepokalany", „żywe objawienie światła"²¹* był jednym ze średniowiecznych symboli czystości i niewinności duszy z powodu swej niezwykłej bieli i piór nieprzepuszczających wody²¹⁰. Nic dziwnego, że wszedł

sos Obraz w klasztorze św. Michała Archanioła. Maryja 1 Dzieciątko trzymają tu w rękach różańce. Karta inwentaryzacyjna w ODZ — R. Hankowski.

sos Dawne woj. krakowskie, karta inwentaryzacyjna w ODZ — J. Święcicka. s°o K1 a w e k, op. cit., s. 220.

*°o T r e n s, op. cit., il. 88 — obraz przypisywany Juanowi de Juanes, XVI w. so» KZSwP, t. 4, cz. 2, s. 75.

sos KZSwP, s. 2, s. 49, il. 388. Kościół p.w. Narodzenia NMP i św. Michała Archanioła.

*«o KZSwP, t. 4, cz. 2, s. 110, il. 457. sjo Ibid.

ⁿ* B | i s s 11, op. cit., s. 226; R ś a u, op. cit., s. 77.

*>* KZSwP., t. 4, cz. 2, s. 104. Obraz ten pierwotnie znajdował się w oratorium Bractwa Kupieckiego przy kościele św. Piotra i Pawła, a do św. Barbary przeniesiony został w 1774 r. Niepokalana była patronką krakowskiej kongregacji kupieckiej (ibid.).

^ll*J. Chevalier, A. Gheerbrandt, Dlctlonnalre de symboles, Paris 1969, s. 272.

R 4 a u, op. cit., t. 1. Introductton gfntrale, Paris 1955, s. 103.

49

4 — Ikonografia I

1

¹⁰⁸ M 11 e III, s. 44.

2

Fournće, op. cit., szp. 341.

3

¹⁰⁸ M śle II, | 211.

4

¹⁹⁰ Tak namalował Madonnę z Dzieciątkiem depczącą sierp księżyca w ogrodzie skomponowanym z biblijnych symboli Francesco Vanni (1588 r.) dla ołtarza Niepokalanego Poczęcia w katedrze S. Salvadore w Montalcino (Guldan, op. .cit., s. 211, il. 122), a także Nicolas Roose (po 1650 r., Gandawa, Muzeum Sztuk Pięknych). Na jego obrazie Maryję z Dzieciątkiem otaczają adorujący ją aniołowie z kadzielnicami, lilią, palmą, Arką Przymierza (Wj 25, 10-22), bramą niebios i zwierciadłem (Knipplng, op. cit., s. 247, il. 241).

5

   KZSwP, t. 4, cz. 2, s. 17.

6

   Na rycinie z De Maria Virgine Kanizjusza (Ingolstadt 1577) pod stopami Maryi z Dzieciątkiem — Niewiasty apokaliptycznej otoczonej symbolami biblijnymi, przedstawiono, zgodnie z tekstem Apokalipsy, bestię plującą wodą (il. 34).

7

Zostało tu ono przedstawione bardzo nieudolnie, ale jest to jednak runo baranka. Ten sam układ symboli występuje np. na kamiennym ołtarzu z katedry w Ba-yeux (1 poi. XVII w.), gdzie „zwierzątko” — to z pewnością runo Gedeona (V 1 o b e rg, La Vierge notre Midlatrlce, op. cit., il. s. 187).

8

   Winiarski, op. cit., s. 39.

9

⁹¹ Vloberg, La Vierge notre Mćdiatrice, op. cit., s. 191. Dla płaskorzeźby w kościele Mariackim mógł istnieć jakiś wzór w sztuce zachodniej. Mógł być na nim oparty także reprodukowany przez T r e n s a, op. cit., il. 99 drzeworyt dewocyjny z XVIII w (Miejskie Muzeum Historyczne, Barcelona), na którym układ symboli jest identyczay-a jedyną różnicę stanowi brak Dzieciątka w ramionach Niepokalanej.

10

²⁰⁸ Karta inwentaryzacyjna w ODZ — J. Łoziński.