DSCN1822 (5)

sprawą    obrazuje też emblemat 133 (il. 63). „Wąż młynarz¹' (Serpens

Itlor) obraca w proch ludzi, ale nie może zagrozić Niepokalanej*⁷.

Kilkanaście kart ze zbioru przedstawia Matkę Bożą jako Novae Liber e® lionis (Księgę nowej edycji)**. Powtarza się na nich motyw biblioteki i księ. ęi. Niepokalana, jak na emblemacie 162 — „Wąż związany" (Serpens ligatusj jest księgą Boską: Hic Liber est Auclore Deo: nil iuris in ipsum Orbis habei (Autorem tej księgi jest Bóg: świat nie ma do niej żadnego prawa). Ludzie ^ kartami zbrukanymi grzechem, Maryja — to księga szczególna i wyjątkowa Emblemat 164 •— „Wąż leniwy" (Serpens seąuis) z lemmą: Conceptus DiWiy opus est, sublimus Orbe vipereo (Boskim pomysłem jest dzieło wzniesione p₀-nad świat węża) nawiązuje, co jest niespotykane w ikonografii Niepokalana, go Poczęcia, do wątku mitologicznego. Przyrównano na nim poczęcie Maryi jako Bożej idei do narodzin Minerwy, która wyskoczyła z czoła Jowisza (n 64). Na emblemacie 167 — „Wąż niepojęty" (Serpens imperitus) Boża ręka trzyma otwartą księgę z narysowaną na karcie postacią Madonny (il. 65). Lem. ma brzmi: Vertilur in gyrum, hunc non capit Hydra Librum (Kręci się w koło, nie pojmuje hydra księgi).

Immaculata jest księgą z nowego świata łaski. Tak przedstawia ją emble-mat 168 — „Wąż ubogi" (Serpens pauper) z lemmą: Ex alio Orbe (Z innego świata). Otwartą księgę z jej wizerunkiem umieszczono na maszcie okrętu ply. nącego po morzu, poza zasięgiem władzy grzechu. Szatan w pióropuszu | głowie wrzuca inne księgi w rozpalony na brzegu ogień. Lemma emblematu 170 — „Wąż tępy" (Serpens hebes) określa natomiast Matkę Bożą jako księgo wydaną bez cenzury i bez błędów: Et sine censura est, et sine labę Liber.

Kolejna liczna grupa rycin ze zbioru Symbola... obrazuje zaślubiny szatana ze światem i człowiekiem. Zwinięty w okrąg wąż stał się na nich pierścieniem, którym wzgardziła Niepokalana — Oblubienica Ducha Św. Na emblemacie 181 — „Wąż próżny” (Serpens vacuus) przedstawiono szatanów wydobywających perły z muszli, a obok nich złotnika przy stole z klejnotami (il 66). Matka Boża stoi na maszcie okrętu i jest niedostępna dla węża — pierścienia pozbawionego drogiego kamienia (Gemma caret Annulus una). Emblemat 184 — „Wąż nowożeński” (Serpens genialis) z lemmą: Annulus Orbis striclm (Ciasny pierścień świata) ukazuje człowieka, który dał się skusić i wkłada obrączkę na palec. Podobnie na emblemacie 195 — „Wąż niesposobny" (Ser pens ineptus) z lemmą: Non ąuadrat digitis Mariae malus Annulus Orbis (Nit przypada do palca Maryi zły pierścień świata) ludzie biorą pierścienie ze-sto łu, którego blat otacza ukoronowany wąż. Na emblemacie 200 — „Wąż zalotnik" (Serpens procus)^a) szatanowi towarzyszą Amor i Fortuna (il. 67).

Podczas gdy ludzkość poddała się kusicielowi, Niepokalana przeciwstawiła się jego knowaniom. Ilustruje to m.in. emblemat 187 — „Wąż dziewosląb' (Serpens pronubus) z lemmą: Sponsalia nunęuam sunt celebranda Erebo cui Virgine nostra („...Nie były nigdy z Smokiem naszej zaślubiny Panny..."). Ni karcie tej Maryja unosi się na obłokach ponad ukoronowanym wężem, w którego uderza piorun. Dwaj szatani grają na trąbkach, dwaj inni niosą świece których płomienie gasi wiatr (il. 68). Emblemat 205 — „Wąż odrzucony" (Set pens rejectus) z lemmą: Hoc pondus, Digiti Sancta impatientia nunquam &

misil (.....Nie tknął się ten Maryi nigdy Pierścień palca...") przedstawia odrs

cenie węża przez Matkę Bożą jeszcze bardziej dobitnie (il. 69). Niepokal® godzi błyskawicą w jabłko trzymane przez szatana w pióropuszu na głowie Boża ręka wyłaniająca się zza obłoku kieruje krzyż w stronę pierścienia. Wit widoczna jest rajska jabłoń, jako przypomnienie o grzechu.

⁸⁷    Lemma tego emblematu brzmi: Non est haec nostra Specialis Virgo Farinat

⁸⁸    Jest to lemma emblematu 160 — „Wąż ldyota” (Serpens idiota).

Wąź, którego odrzuciła Maryja to „Wąż wielkiej wagi" (Serpens pondero-sus) | emblematu 206*°. Na emblemacie 207 — „Wąż lekki" (Serpens levis) stał się on już wężem pozbawionym mocy i nic nie znaczącym (il. 70). Rycina przedstawia fragment Zodiaku: w znaku Panny stoi Matka Boża, wskazując na Wagę. Dwaj ludzie, jeden palący fajkę, drugi puszczający bańki mydlane, symbolizują Vanltas — marność świata podległego wężowi. Lemma głosi: Vir-ginls ad Libram nosłrae, levis Annulus Orbis („...Lekki to Pierścień Smoczy przy Panieńskiej Wadze...").

Ciekawa ikonograficznie, choć najmniej liczna grupa, to emblematy z motywem labiryntu. Pierwszy z nich, 213 w zbiorze, zatytułowany „Wąż wykrętny" (Serpens labirynthaeus), z lemmą: Unicus est Serpentino Labitynlhus in Orbe („...Świat jeden to labirynt, gdzie się kręcą zdrady...”), ukazuje labi-lynt umieszczony wewnątrz wężowego kręgu. Siedzą przed nim Parki przędące nici ludzkiego życia, a pomiędzy drzewami rozsnuta jest pajęczyna (il. 71). Przedstawienie to stanowi jeszcze jedną aluzję do poddania świata władzy szatana i śmierci. Emblemat 217 — „Wąż matacz" (Serpens illaqueans) kontynuuje tę myśl: człowiek z jabłkiem w ręku stoi u wejścia do labiryntu: po bokach sterczą uschnięte drzewa, na których siedzą sowy jako zwiastuny nieszczęścia. Mówi o nich lemma: Unus ąuisąue malis avibus lestinat in Orbem i tekst: „...Puchacze nas prowadzą i Piekielne Sowy na świat...". Całość zawiera się, jak i poprzednio, wewnątrz wężowego okręgu. Natomiast emblemat 214 — „Wąż oszukany" (Serpens elusus), związany z nim tekst i lemma, przywołują mit o Tezeuszu, prezentując Maryję jako nową Ariadnę: Sanctior est quae de hoc Labiryntho Ariadna triumphat (Świętsza jest Ariadna, która nad tym labiryntem triumfuje). Labirynt i tu znalazł się wewnątrz węża (il. 72). Pielgrzym stojący u jego wylotu wyrusza w drogę do rajskiego jabłka. Niepoka-lana-Ariadna, która pokonała moc labiryntu, depcze węża.

Zbiór Symbola... jest obszernym komentarzem do słów ipsa conteret caput tuum, dodającym nowe wątki do ikonografii Niepokalanego Poczęcia. Trzeba jednak zaznaczyć, że propagowane przezeń ujęcie zwycięstwa Matki Bożej nad szatanem nie było jedyne. Zupełnie inaczej niż egzegeza katolicka rozumieli werset z Księgi Rodzaju protestanci. Uważali oni słusznie, że w Wulgacie zamiast ipsa winno być ipse lub ipsum conteret caput tuum, skoro w tekście hebrajskim występuje zaimek oznaczający zarówno „on", jak i „ono": w związku z tym czynność deptania powinien wykonywać Chrystus’¹. Taka interpretacja dała początek tym przedstawieniom, na których tylko Dzieciątko, mimo że towarzyszy Mu Maryja, trzyma stopę na głowie węża. Występowały one w sztuce niderlandzkiej”, niemieckiej”, francuskiej’⁴, a nawet hiszpańskiej”, Ideę tę wyraża też obraz z klasztoru Cystersów w Szczyrzycu (XVIII w.)”. Niepokalana siedząca z krzyżem w ręku, z księżycem u stóp, tylko podtrzymuje małego Jezusa stojącego na kuli ziemskiej i depczącego węża. Towarzyszy Im św. Jan Chrzciciel.

” Z lemmą: Serpentis Cimelia Sponsa.

” Z lemmą: Annulus magnl ponderls. Na wadze zawieszonej na jabłoni położono tu kulę ziemską i zwiniętego w okrąg węża, który przeważył szalę.

⁴¹ M a 1 e III, 5. 38; T r e n s, op. cit., s. 184; L óp i c i e r, op. cit., s. 81; Winiarski, op. cit., s. 31; G u 1 d a n, op. cit., s. 101.

. ” Drewniana rzeźba z Musóe Cinąuantenaire w Brukseli, XVII w. (K n i p p i n g, op. cit., s. 249).

” Guldan, op. cit., s. 208, 11. 117.

⁴⁴ M. VI o ber g. La Vlerge et l'Enlant dans 1'arl tranęals, Grenoble 1954, s. 243, il. 244 — rycina Laurenta de la Hyre, 1630 r.

” Trens, op. cit., il. 109 — obraz powtarzający tę kompozycję, niedatowany.

” Woj. nowosądeckie, karta inwentaryzacyjna w ODZ — A. Sarnowicz.

65

S — Ikonografia I