DSCN1846 (5)

i bowiem w tej właśnie, przełomowej dla dziejów świata, chwili Najświętsi1 I panna wykazała swą wiarę i pokorę, przyjęła sercem i ciałem Słowo Boże¹? Wspomniane wyżej malowidło gdańskie, dzięki zestawieniu obok siebie dwóch samodzielnych scen stanowi wyjątkowy w dobie nowożytnej przykład, bo. wiem już wiek XV odkrył inny sposób obrazowania antytezy Ewa — Maryja Realizacja tej idei nastąpiła w ramach jednego obrazu. Artyści niderlandzcy I słynący z precyzji, sprawiali, iż niepozorne przedmioty pełniące dotąd czysto I dekoracyjną funkcję w malowidłach tego tematu nabrały niezwykłych walo. I rów ikonograficznych, głębokie treści teologiczne zawarte zostały w pozornie I nic nie znaczących szczegółach. Rzeczy martwe zaczęły przemawiać. W ten I właśnie sposób wzbogacił swoje Zwiastowanie Jan van Eyck¹¹⁶. Przedstawił I on Maryję stojącą w drzwiach kościoła, a na archi wolcie umieścił sceny z Księ. I gi Rodzaju o grzechu pierwszych rodziców. Rozwiązał więc problem połączę- I niaf dwóch tematów w jednym obrazie, wtapiając uzupełniające sceny w deko- I rację architektoniczną.unni malarze niderlandzcy postępowali podobnie, każąc I czasem przemówić do widza dekoracji pulpitu lub świecznika.

Wydaje się, iż na terenie Polski nie występują tego typu ujęcia tematu, I co stanowi pewne zubożenie jego ikonografii.

W posiadaniu Gabinetu Rycin B.U.W. znajduje się miedzioryt wykonany I według F. Zuccariego (il. 207)¹¹⁶ obrazujący tę ideę w sposób odmienny. Mo- I numentalny fresk Zuccariego z kościoła S. Ignazio w Rzymie został znisz* I czony podczas przebudowy świątyni w początkach XVII wieku. Przetrwał I jednak uwieczniony w ■wielu rycinach wykonanych przez różnych autorów I w krótkich odstępach czasu, co świadczy o dużej popularności pierwowzoru¹¹⁷. I Kareł van Mander uznał tę kompozycję za godną naśladowania tworząc | History wermeedet met Engel en Propheten^11S. Pierwsi rodzice pojawiają f się tutaj dwukrotnie. Postaci ich umieszczone w pendentywach zdają się odsłaniać przed widzem kulisy widowni, na której za chwilę rozegra się dra- I mat. Po raz drugi spotykamy ich w centrum sceny, bezpośrednio przed klęcz- I nikiem Madonny, unoszących się na obłoku podobnie jak Gabriel i jego or- | szak. Ewa w błagalnym geście oczekuje zgody Maryi, podczas gdy postawa i Adama jest taka sama, jak w rozmowie z Bogiem bezpośrednio po grzechu. I Zerka on na swą towarzyszkę, przerzucając na nią obowiązek przebłagania I Maryi.

Zwiastowanie tradycyjnie związane było z rozumieniem Matki Boskiej I jako nowej Ewy. Łączyło się to również z rozważaniami semantycznymi. Pierw- I sze słowo powitania anielskiego w języku łacińskim brzmiące AVE, czytane E w odwrotnym porządku daje imię Ewa. Słowa anioła: „Błogosławionaś między I niewiastami" (Łk. 1,28) odczytywano jako antytezę przekleństwa, które spa- I dło na Ewę, a przez nią na wszystkie inne kobiety.

Również postać zwiastuna pojmowana była symbolicznie. Do Ewy zbliżył l się zły duch pod postacią węża, do Maryi zaś przyszedł anioł w ludzkiej po- I

m Konstytucja dogmatyczna o Kościele, ogłoszona dnia 21 listopada 1964 r. na lii sesji Soboru Watykańskiego II, rozdz. VIII, par. 53.

lis j_an van Eyck, Zwiastowanie, Metropolitan Muzeum New York, Reprod. w: E. G u 1 d a n, op. cit.,^ ⁷0.    •

na Rysunek zu, przechowywany w Luwrze. Miedzioryt P. P. Palombo,

stacł. W obu tych wypadkach spotkanie ducha z niewiastą zdecydowało o losach ludzkości¹.

Ks. Wujek w swym komentarzu do pierwszych słów pozdrowienia anielskiego słusznie podkreślał, iż są „jakoby krótkie zamknienie i summa wszystkiej Ewangelii"².

Sztuka formułowała tę ideę w rozmaity sposób. Jednym z nich było właśnie ukazywanie typologicznych związków, jakie zachodzą między sceną Zwiastowania a grzechu pierworodnego.

3.2.3. Zwiastowanie jako kulminacja planu zbawienia

Najbardziej rozpowszechnionym sposobem ukazywania powiązań obu Testamentów było umieszczanie na pulpicie Maryi księgi otwartej na proroctwie Izajasza. Mimo, iż skąpa relacja św. Łukasza nie daje podstaw do wnioskowania, iż Madonna w chwili nadejścia anioła zajęta była właśnie czytaniem, potrydencka literatura religijna zaakceptowała te przedstawienia, chociaż genezą swoją sięgały one apokryfów — Ewangelii Pseudo-Mateusza. Do malarstwa wprowadził ten motyw Duccio wkładając w ręce Madonny książkę miast wełnianej przędzy³.

Studiowanie pism proroków lub medytowanie nad tajemnicą zbawienia ludzkości wydawało się teologom zajęciem najbardziej godnym przyszłej Matki Pana. Molanus wręcz zalecał takie traktowanie tematu^{4 5 6 7 8 9}.

W rodzimej literaturze również odnajdujemy tekst aprobujący przedstawienia Maryi zajętej lekturą: „A owszem jest ta rzecz do uwierzenia podobna, którą niektórzy rozumieją i twierdzą, iż na ten czas one słowa Izajasza proroka uważała. Oto panna pocznie i porodzi syna i będzie nazwane imię jego Emanuel. Przy tych tedy słowach uważała Panna niezmierną dobroć Boga wszechmocnego, który obiecywał do ludzi widocznie człowiekiem się urodzić, z ludźmi mieszkać i obcować. A z Proroctwa Danielowego wiedziała, iż czas się przybliżał"¹⁰.

Liczne są na terenie Polski Zwiastowania, w których rozmowa między Maryją a Gabrielem poprzedzona jest studiowaniem przez Dziewicę ksiąg Starego Testamentu. Przykładem może być przypisywane Sz. Czechowiczowi malowidło z kościoła św. Wawrzyńca w Lubartowie (il. 208)²¹⁴.

137

1

J - Trwchi8| Zwiastowanie, Homo Dei XIX (1850), s. 164- 175. -

2

^1M Biblia to jest Tćślęgi Starego i Nowego Testamentu, tłum. J. Wujka, Kraków 1599, komentarz s. 100. Zdanie Wujka traktować możemy jako reprezentatywne dla myśli teologicznej XVII wieku, bowiem otrzymał on zezwolenie papieża Grzegorza XIII na dokonanie nowego przekładu Pisma Świętego — choć po Soborze Trydenckim w Rzymie dość niechętnie patrzono na nowe tłumaczenia — jednak pod warunkiem poddania przekładu cenzurze kościelnej. Por. W. Sm erek a, Blblislyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje Teologii Katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowieża, Lublin 1975, t. 2, s. 239.

3

M i 11 e t, op. cit., s. 83.

4

im „In historia Incarnationis dominicae Ewangelia non exprimunt, quld egerit Bea-

5

tissima Virgo, eum ArchangeJus Gabriel intraret eam salutans, steteritne an sederit,

6

an vero flexit genlbus meditotlonibus luert intenta. Probbabile vero est, quod Ilexis

7

genibus superbenedicta Virgo eo tempore se occupeverit in redemptionis nostrae, me-ditatione". Jean Ver Muelen, op. cit., Liber III, c. 13.

8

i«i W u c h a 1 i u s z, op. cit., s. 21.

9

i** Lubartów, woj. lubelskie, kościół św. Wawrzyńca, obraz z XVIII w. KZSwP, t. 8, z. 11: Powiat lubartowski. Oprać. R. Brykowski, Z. Kossakowska, J. Rutkowska, Warszawa 1975, s. 28. Podobne ujęcia Zwiastowania m.in. Łuszczów, woj. lubelskie, kościół parafialny, ok. 1600. KZSwP, t. 8, z. 10. Powiat lubelski. Oprać. R. Brykowski, Warszawa

10

1967, s. 31. Kielce, katedra, obraz z XVIII w. KZSwP, t. 3, z. 4: Powiat kielecki. Oprać.