DSCN1847 (5)

Obraz E XVIII w. w Zawoi¹*¹ i medalion z serii Tajemnic Różańca w 0p$. wicy (il. 209)^,M przedstawiają sytuację, gdy Najświętsza Panna tak głęboko pogrążona jest w czytaniu, że nie spostrzega nadejścia anioła. Bardziej do|. rżała pod względem artystycznym praca tego typu wyszła spod pędzla G. Pitt_o; niego w latach 1740 - 1750. Jest to Zwiastowanie z kościoła Mariackiego w Kra. kowie¹*⁷. Kompozycja obrazu biegnie po linii odwróconej litery S. Wydłużone sylwetki postaci cechuje wielka wytworność, elegancja. O tym, iż zarówno koloryt, jak i układ malowidła odpowiadał współczesnym gustom świadczy liczne, mniej lub bardziej udane kopie (il. 210)¹*⁸.

Dwa obrazy z XVIII w.: w Trzeszczanach ¹²⁹ i Domaradzu¹⁸⁰ przedstawiają Maryję, która zna wprawdzie proroctwo Izajasza, lecz skromność nie pozwala jej odnieść go do siebie. W jej geście przyłożenia ręki do piersi odczytać i można ogromne zdumienie. W myśl pieśni „O Zwiastowaniu Syna Bożego Najświętszej Pannie Maryjnej, Matce Bożej" Maria od dawna prosiła Boga, żeby spełnił obietnicę i zesłał ludzkości Zbawiciela. Marzyła o tym, aby móc służyć nieznanej Matce Boga¹⁸¹. Nie przypuszczała, iż jej przypadnie w udziale ta rola, bowiem „tak była ugruntowana w poznaniu samej siebie i w prawdzi- j wej pokorze, że tak wielkich rzeczy ani żądała, ani znała do siebie, ani się ich godną być rozumiała"¹⁸².

Święta Anna przygotowywała Maryję do czekającej ją misji. W niektó- I rych przedstawieniach Nauczania obserwujemy jak czyta wraz z córką Pismo Święte, otwarte na proroctwie Izajasza. Te sceny z dzieciństwa Maryi słusz- • nie nazwane zostały „Przedzwiastowaniem”¹⁸⁸. Temat ten miał przypominać, że w odwiecznym planie Zbawienia Bóg nie posłużył się Maryją jako biernym narzędziem, ale oczekiwał jej współpracy i przyzwolenia¹⁸⁴. Na omawianej już rycinie G. Gh. Kiliana ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie¹⁸⁵ (il.

T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 27. Żarnowiec, woj. gdańskie, stalle na chórze, warsztat gdański ok. 1745. Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. K. Mellin.

¹²⁵    Zawoja, woj. krakowskie, kościół św. Klemensa, obraz z XVIII wieku. KZSwP, t. 1, z. 14: Powiat wadowicki. Oprać. J. Szabłowski, Warszawa 1953, s. 513.

¹²⁶    Opawica, woj. opolskie, kościół parafialny, medalion z serii Tajemnice różańca. Wg opisu neg. W Fot. IS PAN.

¹²⁷    Kraków, kościół NMP, obraz G. Pittoniego (1740- 1750) w ołtarzu bocznym. KZSwP, t. 4, cz. 2, s. 19. Por. L. Bocheński, Obrazy G. Pittoniego w kościele Najświętszej Maryi Panny w Krakowie, Prace Komisji Historii Sztuki, PA U 6 (1934), s. 41--59.

¹²² żywiec, kościół cmentarny Przemienienia Pańskiego, replika G. Pittoniego z XVII w. KZSwP, t. 1, z. 15: Powiat żywiecki. Oprać. J. Szabłowski, Warszawa 1953, s. 543. Inne kopie: Iwanowice, woj. krakowskie, kościół św. Trójcy. W karcie inwentaryzacyjnej ODZ w Warszawie opracowanej przez T. Balicką obraz błędnie datowany na wiek XVII, bowiem pierwowzór autorstwa G. Pittoniego powstał w latach 1740-1750. Por. KZSwP, t. 1, z. 8: Powiat miechowski. Oprać. Z. Boczkowska, Warszawa 1953, s. 221. Drwalew, woj. warszawskie, kościół św. Piotra i Pawła, obraz z 3 ćw. XVIII wieku. W opisie negatywu w Fot. IS PAN przypisywany Szymonowi Czechowiczowi. Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających nie potwierdza tej atrybucji: Por. Z. Prószyńska, Czechowicz Szymon, w: Słownik artystów. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1971, t. 1, s. 400-405. Izdebno Kościelne, woj. warszawskie, obraz ołtarza głównego. Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

¹²⁹ Trzeszczany, woj. zamojskie, kościół św. Trójcy i Narodzenia MB, obraz z 1 poi XVIII w. Karta inwentaryzacynja ODZ w Warszawie, oprać. H. Orzechowska.

¹⁸⁸ Domaradz, woj. krośnieńskie, kościół parafialny, obraz z XVIII w. sygnowany Stephanus pictor. Karta inwentaryzacyjna ODZ w Warszawie, oprać. A. Błachowski.

1*1 M. Bobowski, Polskie pleśni katolickie od najdawniejszych czasów do końca XVI wieku. Kraków 1893, s. 298.

u* W u c h a 11 u s z, op. cit., s. 22.

^,88 Por. rozdz. 2.

i*⁴ Konstytucja dogmatyczna o Kościele, op. cit., rozdz. VIII.

i*⁵ Por. przyp. 94.

202) znaczenie Zwiastowania zostało zaakcentowane poprzez umieszczenie na pulpicie za plecami Madonny zapisanego, archaicznego zwoju. Na podłodze leży otwarta książka. Stronice jej są puste. To, czy zostaną wypełnione, zależy od decyzji Najświętszej Panny. Stary Testament jest znany Maryi, gdyż studiowała przed nadejściem anioła jego treść. Nowe Przymierze zaczyna się w tej właśnie chwili. Harmonia obu Testamentów najpełniej wyrażona została na wspomnianej wyżej rycinie F. Zuccariego. (il. 207)^1M, nie mającej jednak odpowiednika w sztuce polskiej. Centralne miejsce kompozycji zajmuje scena Zwiastowania, której przyglądają się królowie i prorocy. Ich identyfikację ułatwiają tablice z cytatami biblijnymi. Po lewej stronie, tuż za Maryją siedzi Mojżesz przepowiadający: PROPHETAM DE GENTE TUA ET DE FRATRIBUS TUIS SICUT ME SUSCITABIT TIBI DNS DEUS TUUS. (Pan Bóg twój, wzbudzi ci proroka spośród braci twoich, podobnego do mnie. Jego będziesz słuchał. (Pp 18,15)¹³⁷. Obok niego znajduje się grający na harfie Dawid z tablicą zapowiadającą: DE FRUCTU VENTRIS TUI PONAM SUPER SE-DEM TUAM. (Potomstwo z ciebie zrodzone na twoim tronie posadzę Ps 131). Góruje nad nimi postać stojącego z tyłu Izajasza prawą ręką wskazującego Maryję: ECCE VIRGO CONCIPIET ET PARIET FILIUM (Oto panna pocznie i porodzi syna — Iz 7,14). Po przeciwnej stronie siedzą: Salomon z wyrytym na tablicy wersetem Pieśni nad Pieśniami: VENIAT DILECTUS MEUS IN HORTUM SUUM (Miły mój zszedł do swego ogrodu — Pnp 6,2) oraz pogrążeni w dyspucie Jeremiasz i Aggeusz. Pierwszego pozwalają zidentyfikować słowa: CREAVIT DOMINUS NOVUM SUPER TERRAM FOEMINA CIR-CUMDABIT VIRUM (Pan bowiem stworzył nową rzecz na ziemi, niewiasta zatroszczy się o męża — Jer 31,22). Drugi z nich komentuje scenę, której jest świadkiem: ADHUC MODICUM ET VENIET DESIDERATUS CUNCTIS GENTIBUS (A przyjdzie pożądany przez wszystkie narody — AGG. 2,8)¹⁸⁸. Podobnie skomponowany jest miedzioryt anonimowego autora z XVIII w., zachowany w Bibliotece Narodowej w Warszawie (T.III — 61, G.24216) (il. 211). Tutaj jednak na tablicach trzymanych przez proroków nie umieszczono tekstów .sugerując być może, iż dokonująca się Tajemnica Wcielenia jest konsekwentnymi dopełnieniem całego Starego Testamentu, nie zaś wybranych jego fragmentów.

Wymienione wyżej ryciny posiadają jeszcze jedną cechę wspólną. Scena Zwiastowania zamknięta jest kolumnami, poza którymi rozciąga się krajobraz pełen wymownych symboli. Jeden ogród skąpany jest w promieniach słońca, drugi rozświetlony poświatą księżyca. Są to ciała niebieskie, których cechy przypisywano Maryi, przenosząc na nią metaforykę Pieśni nad Pieśniami (Pnp 6,9). O powszechnej znajomości tych przenośni świadczy częste łączenie Słońca i Księżyca z osobą Madonny choćby w ówczesnej'literaturze polskiej. Pisał o tym m.in. Mikołaj Sęp Szarzyński:

„Tyś jest dusz naszych jak Księżyc prawdziwy,

W którym wiecznego baczymy promienie

Miłosierdzia, gdy na nas grzech straszliwy

Przywodzi smutnej nocy ciężkie cienie!

^1Sfl Por. przyp. 216 i 217.

i*⁷ Wszystkie cytaty z Pisma Świętego podawane są wg Biblii Tysiąclecia. i*8 cyt. wg Pisma Św. Starego i Nowego Testamentu w przekł. J. Wujka. Kraków 1962. Biblia Tysiąclecia w odnośnym fragmencie brzmi: „Poruszą wszystkie narody tak, że napłyną kosztowności wszystkich narodów” (Ag 2,7).

139