DSCN1964

aych lub nieco od nich mniejsze (Ryc. ld,h,J,l).

1.4. Paciorki gliniane jako element kolczyków wystąpiły łącznie na 41 stanowiskach skoncentrowanych na obszarze b. województwa gdańskiego (Mapa 3).

Stanowią one prawdopodobnie naśladownictwo paciorków szklanych i bursztynowych, przeważają bowiem egzemplarze odpowiadające im kształtem i wielkością (Ryc. lc,j; 2b). W Gdyni-Kolibkach —

71 wystąpił paciorek kształtu beczułkowatego, a w Brąchnówku, woj. toruńskie kilka paciorków cylindrycznych. Nie w każdym jednak przypadku paciorki gliniane należy traktować wyłącznie jako substytut cenniejszych ozdób ze szkła i bursztynu. Rolą taką mogły pełnić w rejonach rzadkiego występowania tych ostatnich (Mapy 2 i 3). W pozostałych wypadkach stanowiły zapewne uzupełnienie i urozmaicenie ozdób, znaleźć je bowiem można w rejonach częstego występowania paciorków szklanych i bursztynowych, z którymi paciorki gliniane niejednokrotnie współwystępują jako równorzędny element jednej ozdoby ucha (np. Ma-tarnia — 178, ryc. 2b).

1.5. Paciorki brązowe zdobiące kolczyki wystąpiły na 8 stanowiskach (w tym 1 w Komoszewie — 130, gdzie interpretacja znaleziska nie jest pewna), nie były więc ozdobą zbyt częstą. Znajdujemy je głównie w okolicach Lęborka, 2 egzemplarze wystąpiły w Kielnie — 119, 1 w Smolągu — 275. Odosobnione znalezisko, być może element kolczyka, pochodzi z Nosocic — 198 (Mapa 3).

Paciorki brązowe stanowiące elementy innych ozdób znane są z kilku dalszych stanowisk kultury pomorskiej, np. z Wonorza, woj. bydgoskie pochodzi naszyjnik z pręta żelaznego, na który nanizano paciorki brązowe i wisiorki gruszkowa te (Kostrzewią 1955, s. 174, ryc. 501). Cylindryczny paciorek brązowy znaleziono także na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Drohiczynie, woj. białostockie, stan. Kozarówka II, gdzie wystąpił w towarzystwie wisiorków, fragmentów spiralek typu salta leone oraz kółek brązowych (Węgrzynowicz 1978, s. 58), a więc przedmiotów często zdobiących kolczyki ludności kultury pomorskiej. Wskutek braku opisów, forma paciorków występujących w kolczykach pozostaje zazwyczaj nieznana. Sądząc jednak z danych, jakie niosą ilustracje okazów z Zelewa — 355 i Nosocic — 198, mogły one dość znacznie różnić się kształtem i wielkością.

1.6. Paciorki kościane, jako ewentualne ozdoby kolczyków, wystąpiły na 4 stanowiskach kultury pomorskiej (Luzino — 155, 158, Zęblewo — 349, Morszewo — 189 i Huta — 104). Jedynie w Luzinie — 155 paciorek został znaleziony wraz z fragmentami drutu brązowego (w popielnicy z dwiema dziurkami pod krawędzią), natomiast w pozosta-

łych przypadkach okoliczności znalezienia paciorków nie pozwalają na stwierdzenie czy były one składnikami kolczyków lub innych ozdób, gdyż znajdowano je w popielnicach bez dodatkowych elementów mogących świadczyć o ich funkcji.

Pozbawiony detali towarzyszących, głęboko żeberkowany paciorek kościany, pochodzi także z grobu 6 z cmentarzyska kultury grobów kloszowych w Drohiczynie, woj. białostockie (Węgrzynowicz 1978, s. 59). Natomiast w zespołach kultury grobów kloszowych na cmentarzysku w Bydgosz-czy-Brdy ujściu paciorki kościane były nanizane na kółka brązowe (Kuczkowski 1976, s. 404—438).

1.7. Łańcuszki wszelkiego typu, a zwłaszcza utworzone przez połączenia niewielkich, okrągłych lub owalnych ogniw wykonanych z drutu brązowego, są w Ha bardzo częstym elementem ozdób. Znane z licznych stanowisk kręgu halsztackiego, wystąpiły w większości ozdób znajdowanych w grobach na cmentarzysku w Hallstatt (Kromer, 1959, tabl. 21, gr. 174; 33, gr. 239; 43, gr. 270 i in.). Pojawiają się również tam, gdzie docierały wpływy stylu halsztackiego (Kramer 1957, s. 166—168). Łańcuszki brązowe (Ryc. 2a~e,g-i; 3a,c,d; 4g,j; 5a,b,j; 6b) wykonywane z drutu o okrągłym przekroju, wystąpiły na 68 stanowiskach kultury pomorskiej w 71 zespołach. Pojawiają się na całym obszarze, z którego znane są kolczyki, jednak dominują na Pomorzu Wschodnim, gdzie niewielkie zagęszczenia znalezisk obserwujemy nad środkową Radunią oraz w okolicy Gdyni i Sopotu. Pozostałe kolczyki z łańcuszkami zanotowałam na 15 rozproszonych stanowiskach, położonych poza obszarem Pomorza (Mapa 4).

1.8. Wisiorki trójkątne i trapezowa te. Metalowe wisiorki, stanowiące elementy kolczyków, znane są z 34 stanowisk (39 zespołów) kultury pomorskiej. HZdecydowanie przeważają w pn. części Pomorza Wschodniego, gdzie wystąpiły na 24 stanowiskach (Mapa 4). Jedynie 5-krotnie ozdoby te zarejestrowałam poza obszarem Pomorza.

Wykonane są zazwyczaj z cienkiej blaszki brązowej (z Szemudu — 300 pochodzi jedyny okaz z żelaza) i mają kształt trójkątów równobocznych lub równoramiennych-. W pobliżu jednego z wierzchołków trójkąta znajduje się zawsze otwór służący do zawieszania ozdoby na kółku (Ryc. li,j; 2b--d,h,i; 3g; 5a,b). Ozdoby pochodzące nawet z jednego zespołu, często różnią się rozmiarami. Na cmentarzysku w Borkówku — 19 w jednej z popielnic w gr. 3 znaleziono 5 dużych (o boku™6 cm) i kilka mniejszych (brak wymiarów) trójkątnych wisiorków z blaszki brązowej. Jeden z mniejszych wisiorków nanizany byt wraz z łańcuszkiem brązowym na kółko zdobione skośnym żłobkowaniem.

Ten typ wisiorków trójkątnych zasadniczo różni

B — Wiadomości Archeologiczne

IM