DSCN1966

chodzą mm. z halsztackich zespołów grupy chełmińskiej kultury łużyckiej (Kostrzewski 1958, s. 227, ryc. 200).

Niekiedy ścięcie jednego z wierzchołków wisiorków trójkątnych znanych ze stanowisk kultury pomorskiej nadawało im kształt trapezowa ty. W kilku wypadkach mógł to być zabieg celowy, w innych jednak trapez powstał zapewne na skutek zniszczenia ozdoby w trakcie użytkowania lub w wyniku jej naprawiania po odłamaniu się przedziurawionego wierzchołka i wywierceniu niżej następnego otworka. Forma zabytków z Igrzycznej — 105 (Jezierska 1979) i Niepoczołowic — 194a (Lissauer 1891, tabl. XII, ryc. 11) wskazuje, że poddane były takim właśnie naprawom.

W opisach znalezisk spotyka się niekiedy określenia typu „wisiorki brązowe” lub „ozdoby z blaszki brązowej” (w literaturze niemieckiej — „Klap-perblechen”, „Bronzelocken”), pozwalające jedynie domyślać się tych ozdób (Łuka 1966, s. 227, Lissauer 1887, s. 103).

W Kamionce — 112 (Łuka 1966, s. 177), i Wąbrzeźnie — 320 (Amtl. Ber. XV, 1904, s. 23) wraz z kolczykami wystąpiły fragmenty blaszki brązowej zdobionej rytymi (w Wąbrzeźnie również wyciskanymi) kółkami z zaznaczonym środkiem. Kształt ich i funkcja, z braku danych, nie są jednak możliwe do określenia.

1.9. Wisiorki gruszkowate. Brązowe wisiorki, ze względu na swój kształt zwane gruszkowatymi, licznie pojawiają się na stanowiskach kultury pomorskiej na całym obszarze jej występowania. Wiele znalezisk pochodzi również z cmentarzysk i skarbów kultury łużyckiej (Durczewski 1960, s. 12—16; Dąbrowski 1961, s. 23—46, tabl. IV,6). Szczególnie licznie występowały one w grupie gó-rzyckiej, w fazie datowanej na Ha D i początek LT (Petersen 1929, s. 113; Gedl 1975, s. 122). Analogiczne wisiorki spotykane są w zespołach kultury jastorfskiej, datowanych na IV w. p.n.e. (Die Ger-manen cz. I, s. 135, ryc. 26h). Znane są również w kulturze grobów kloszowych (Węgrzynowicz 1978, s. 58) oraz w grupie zachodniomazurskiej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (Okulicz 1973, ryc. 124e). Ten typ ozdoby powszechnie wyprowadzany jest z kręgu kultury halsztackiej, gdzie występuje na obszarach północnoitalskich i wschodnioalpejskich (Kostrzewski 1921, s. 130, Petersen 1929, s. 113).

Wisiorki gruszkowate z terenów Polski wykazują dość znaczne zróżnicowanie sposobu wykonania (pełne, puste lub z zachowanym rdzeniem glinianym) oraz kształtu i zdobienia. T. Węgrzynowicz (1978, s. 58) wyróżniła ostatnio 2 typy tychże ozdób: „gruszkowate” (Hyc. Im, n), pełne o lekko owalnej podstawie (Drozdowo, ^voj. łomżyńskie,

Drohiczyn, woj. białostockie, Płoskowo, woj. bielsko-podlaskie) oraz „lejkowate” (By c Ił, o), pełne z dużym taśmo waty m uchem i korpusem w kształcie spłaszczonego stożka (np. Drohiczyn, woj. białostockie, Sośnica — 279, zbliżony egzemplarz z Szemudu — 300). Do wymienionych odmian należy dołączyć trzecią, charakteryzującą się kulistym kształtem korpusu i dość cienkim kabłąkowatym uchem (Ryc. lp). Egzemplarze tej odmiany, często puste, wystąpiły m.in. w Bugaju — 28 (Cnotliwy 1976, s. 211—218, ryc. 5), Uchorowie, woj. poznańskie (Blume 1909, s. 70, ust 802, tabl. 12), Wono-rzu, woj. bydgoskie (Kostrzewski 1955, s. 174, ryc.

501). Wisiorki wszystkich trzech odmian posiadają niekiedy dookolne zgrubienie (wałeczek), pomiędzy uchem i korpusem. Rzadkość stanowi zdobiony egzemplarz znaleziony wraz z napierśnikiem i dwoma dalszymi wisiorkami w skarbie z Mrowina, woj. poznańskie (Kostrzewski 1955, s. 172, ryc. 492a, Inventaria PL 48:1963). Ornamentyką nawiązuje on do zabytków znanych z grupy gó-rzyckiej (Petersen 1929, s. 113).

Wśród wisiorków gruszkowa tych, których powszechną znajomość i stosowanie w omawianym okresie potwierdza rozrzut znalezisk, znaczne miejsce zajmują ozdoby pochodzące ze stanowisk kultury pomorskiej (m.in. Kostrzewski 1925). Jednak tylko nieliczne egzemplarze znajdowane w jej zespołach mogły stanowić ozdobę kolczyków. Wniosek Jaki należy ograniczyć jedynie do pięciu okazów (Mapa 5). W pozostałych przypadkach brak bliższych informacji uniemożliwia interpretację ich funkcji, a liczba wisiorków znajdowanych w zespołach na niektórych stanowiskach (7 w Nosoci-cach, woj. legnickie, 20 w Podlesiu Kościelnym, woj. poznańskie, 13 w Sośnicy, woj. kaliskie) wskazuje raczej na stosowanie ich jako elementów naszyjników. Takie użycie wisiorków groszkowatych poświadczone jest przez cytowane już znalezisko z Wonorza, woj. bydgoskie.

Nieliczne opisy i rysunki ozdób umożliwiają jedynie stwierdzenie, że w kolczykach wystąpiły wisiorki wszystkich odmian. Bardziej szczegółowa analiza musi być odłożona do momentu uzyskania większej ilości dobrze opracowanego materiału. • 1.10. Spirale typu salta leone. Spiralki brązowe (Ryc. lf,l; 4i; 5c) są ozdobą licznie występującą na stanowiskach kultury pomorskiej, stosowaną również przez ludność kultury grobów kloszowych (Węgrzynowicz 1978, s. 58). Z kolczykami kultury pomorskiej wystąpiły w 24 znaleziskach, w tym 8 razy poza obszarem Pomorza (Mapa 5). Najliczniej grupują się w części pn.-zach. zwartego zasięgu kolczyków na Pomorzu Wschodnim. Reprezentowane są przez zasadniczo dwa typy: spiralki wykonane z cienkiego drutu brązowego o przekroju

1*5