DSCN6865 (3)

lecia pochodzą sklepienia prezbiterium w katedrze we Fromborku, a z drugiej sklepienia naw bocznych kościoła Cystersów w Oliwie.

Sklepienia sześciopodporowe z żebrem przewodnim zachowały się tylko w trzech obiektach: w kapitularzu w Peplinie (pocz. XIII w.), w kaplicy NPMarii w zamku malborskim (1331— 1344) oraz w prezbiterium i nawie głównej w katedrze kwidzyńskiej (1344—1355). Wśród najstarszych gwiaździstych, wzniesionych na kanwie sklepienia krzyżowego z żebrem przewodnim i z poprzecznym grzbietowym, wyróżniają się sklepienia nawy głównej katedry we Fromborku (1388).

Obok czteroramiennych, gwiaździstych, najwięcej jest sklepień skonstruowanych na kanwie krzyżowego z żebrem przewodnim. Ich chronologia nie jest całkiem jasna. Być może, serię tę otwierają sklepienia kapitularza i kaplicy (?) zamku radzyńskiego (1. ćw. XIV w.). Ponadto występują one w kaplicach i kapitularzach zamkowych, m. in. w: Ragnecie, Barcianach. Lidzbarku, Nidzicy, w nawach bocznych katedry we Fromborku (1388 r.) w kościołach Brodnicy (3. ćw. XIV w.), Tczewa (po poł. XIV w.), Żarnowca (4. ćw. XIV w.) itd. Czasami żebro przewodnie spływa na dodatkową, piątą podporę przęsła umieszczoną na osi krótszej ściany wnętrza, np. w kapitularzach w Radzyniu, Lidzbarku (ok. 1370). Prawie wszystkie z tych wariantów będą później powszechnie powtarzane na całym Niżu Polskim aż do połowy XVI stulecia. W trzeciej ćwierci XIV stulecia dojdzie nawet do tak znamiennej dla XV i początku XVI wieku redukcji żeber stanowiących kanwę układu strukturalnego sklepień gwiaździstych; mianowicie w prezbiterium kościoła paraf, w Brodnicy zostaną wyeliminowane żebra przewodnie, pod wieżą północną oba żebra grzbietowe i krzyżowe, a w czwartej ćwierci tego stulecia w prezbiterium kościoła NPMarii w Toruniu grzbietowe i przewodnie, zaś nieco wcześniej, bo około 1370 r. tamże w nawie głównej — przewodnie (ryc. 1 C—G i L—N).

W XIV stuleciu swoje wielkie triumfy święciły sklepienia o przęsłach trójpodporowych (ryc. 1 R—U), reprezentowane przez wyjątkowo rozmaite układy kompozycyjne, które swój najdoskonalszy wyraz znalazły w wyrafinowanych kompozycjach malboi'skich: w kapitularzu (1320—1330) i w wielkim refektarzu (1331—1344). Opublikowana niegdyś rozprawa zwalnia piszącego niniejsze słowa od dalszego omawiania powyższych form. Warto natomiast zatrzymać się nad innym fenomenem.

W ostatnich latach owego wspaniałego okresu

w pałacu wielkiego mistrza w Malborku powstały dwa godne szczególnej uwagi sklepienia. Oba zresztą, poza wspornikami, niczym istotnym nie różnią się od siebie (ryc. 1 W). W zasadzie można je nawet uznać za identyczne. Zostały rozpięte nad zimowym i letnim refektarzem. Każde z tych wnętrz posiada rzut kwadratu i centralnie ustawiony, smukły, wieloboczny filar granitowy oraz szesnaście podpór zewnętrznych: cztery narożne i po trzy na każdej ścianie, umieszczone w odstępach a-b-b-a.

W planie obok żeber radialnych dominuje siatka modularna szesnastu kwadratów (4X4), a dzięki odrębnemu potraktowaniu lunet narożnych od pozostałych mocno podkreślone są żebra biegnące wzdłuż diagonalnych oraz głównych osi kwadratu, stanowiących równocześnie osie motywu przenikających się krzyży. Ów idealny plan, komponowany ad ąuadratum, posiada w rzeczywistości pewne drobne odchylenia, wynikające z przyjętych podziałów ścian. Dewiacje te stanowią bardzo charakterystyczny i wdzięczny rys w przestrzennym, bardzo płynnym układzie żeber obu reflek-tarzy i niewątpliwie w pewnej mierze decydują także o wyrazie artystycznym nie tylko sklepienia, lecz i całych wnętrz, cechujących się finezyjna równowagą mas i formalną perfekcją wszystkich elementów konstrukcyjnych, strukturalnych i dekoracyjnych. Oba sklepienia wzniesione wraz z pałacem wielkiego mistrza w latach 1393—1399 odpowiadają w pełni estetycznym tendencjom międzynarodowego gotyku.

Rodowód tych sklepień jest długi, lecz jasny. U jego podstaw znajdują się struktury europejskich kapitularzy klasztornych oraz sklepień angielskich i czeskich. Z zasobu szczegółowych komponentów angielskich zaczerpnięto przede wszystkim żebra radialne, grzbietowe żebro przewodnie oraz pary dodatkowych żeber wplecionych do trójpromienia, z Czech zaś sposób konstruowania skorupy sklepienia oraz podkładkę pod wsporniki lub pod bez wspornikowy spływ żeber.

Zapewne jeszcze pod koniec XIV stulecia wzniesiono interesujące i to z wielu powodów, a dotąd w badaniach pomijane, sklepienie prezbiterium kościoła Cystersów w Oliwie. Już przy pobieżnej analizie odczytać można, że na układ strukturalny siatki żeber składają się tu dwa jak gdyby nałożone na siebie sklepienia: krzyżowe z żebrem przewodnim oraz parlerowskie, paralel-ne typu „mostowego” (ryc. 2). Analogiczne jak w Oliwie obiekty znane są z terenu Austrii, południowych Niemiec oraz z Anglii. Austriackie, niemieckie i czeskie, czasem pozbawione żebra przewodniego i z przerwanym poprzecznym żeb-