DSC
10 (3)

1. Obserwacja

Ważną z metodologicznego punktu widzenia metodą w badaniach pedagogicznych Jest obserwacja. Niestety stosowana bywa ona najczęściej tylko doraźnie, tj. w sensie pewnego niejako dopełnienia innych metod i technik badawczych, czyli nic w sposób samoistny, planowy i systematyczny. Oczywiście nic taką obserwację ma się tu na myśli.

Rozumienie obserwacji i jej zalety

Obserwacja, jako jedna z metod badań pedagogicznych, stanowi osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim lub pośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Ściślej wyrażając się, „obserwacja [...1 jest to celowa czynność, polegająca na planowanym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu” (B. Żechowska, 1990, s. 10). W nieco bardziej lakonicznym określeniu stanowi ona „celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska” (J. Sztumski, 1995, s. 112).

Niemniej jednak podstawowymi składnikami obserwacji są — oprócz po&zggąniaokrcślonego zjawiska (zachowania) — także gromadzenie i ujtęrpre-tpwanic związanych z nim danych obserwacyjnych, czyli dokonanyetf^ostrzeżeń. W pewnym sensie postrzeganie, gromadzenie i interpretowanie stanowią zarazem trzy następujące po sobie etapy obserwacji. To znaczy, najpierw postrzega się interesujące nas zjawisko zgodnie z postawionym celem (problemem) badawczym; następnie utrwala się (często w formie pisemnej) dostrzeżone dane, a na końcu dokonuje się próby ich zinterpretowania. Ale nie zawsze obserwacja przebiega w ten sposób Często postrzeganie zjawiska idzie w parze zarówno z gromadzeniem, czyli utrwalaniem związanych z nim danych, jak również z ich interpretacją. Towarzysząca postrzeganiu interpretacja jest niekiedy wręcz koniecznością. Tak na przykład nie miałoby chyba sensu drobiazgowe opisywanie mimiki twarzy ucznia lub dokładny zapis mimowolnego przez niego otwierania i zmykania ust, aby w końcu stwierdzić, że mieliśmy do czynienia z ziewaniem lub zmęczeniem (R.M.W. Travers, 1964, s. 217).

Rozumiana w ten sposób obserwacja ma do spełnienia szczególną rolę w badaniach pedagogicznych. Przede wszystkim umożliwia poznawanie zachowania dzieci, młodzieży i dorosłych w jego naturalnych warunkach Często ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej, pozwala sprawdzić poprawność twierdzeń czy

uogólnień wyprowadzonych na podstawie innych metod lub technik badawczych i stanowi ważne ich uzupełnienie czy dopełnienie. W przypadku zaś, gdy posługują się nią nauczyciele i wychowawcy może przyczynić się do ulepszenia ich pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami (wychowankami).

Wymienione wyżej oraz inne zalety obserwacji przysługują jej — rzecz jasna— tylko wtedy, gdy spełnia ona ściśle określone warunki skutecznego jej stosowania.

Cechy i rodzaje obserwacji

Na ogół obserwacja spełnia warunki poprawności metodologiczną, gdy bywa obiektywna, wierna, wyczerpująca i wnikliwa (por. W. Zaczyński, 1995, s. 71-_73; B. Żechowska, 1990, s. 18 n.) lub celowa, planowa, selektywna i wymagająca aktywnej postawy umysłu (Z. Skórny, 1968, s. 24 i n ). Mówi się też o tym, aby była systematyczna (S.L Rubinsztcjn. 1962, s. 51) i rzetelna (J. Gabriel, 1968). Nade wszystko zaś poprawna z metodologicznego punktu widzenia obserwacja powinna być w miarę:

•    celowa, tj. nastawiona na jasno i wyraźnie uświadomiony przez obserwatora cel badawczy;

•    planowa, czyli prowadzona w sposób zorganizowany, tj. według ściśle określonego planu łącznic m in. z przemyślanym uprzednio sposobem postrzegania objętego celem badań zjawiska oraz gromadzenia i interpretowania związanych z nim spostrzeżeń;

•    dokładna, czyli wierna (a więc nie zniekształcona wskutek obecności obserwatora), wyczerpująca (tj. obejmująca wszystkie możliwie dane dotyczące jej przedmiotu) i wnikliwa (tzn. nic pomijająca szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska);

•    obiektywna, czyli niezależna od osobistych i subiektywnych nastawień emocjonalnych lub własnych oczekiwań obserwatora.

O tym, czy obserwacja jest celowa, planowa, selektywna, dokładna i obiektywna zależy w dużej mierze od obserwatora. On to bowiem decyduje głównie o poprawności dokonanych spostrzeżeń, ich rejestracji i interpretacji, w czym wydaje się niezastąpiony. I na tym polega jego przemożna moc. Słabością zaś jego, co nie pozostaje na ogól bez wpływu na wiarygodność prowadzoną przez niego obserwacji, jest to, żc może on nic tylko postrzegać nieadekwatnie z celem badawczym, lecz także błędnic wyciągać wnioski ze zgromadzonych danych obserwacyjnych (F.N. Kerlingcr, 1986, s. 487 i n.).

W metodologii badań pedagogicznych — podobnie jak w przypadku badań psychologicznych — mówi się o różnych rodzajach obserwacji (por. A. Janowski,

219