DSC02157

1. Obserwacja

Ważną z metodologicznego punktu widzenia metodą w badaniach pedagogicznych jest obserwacja. Niestety, bywa ona stosowana najczęściej tylko doraźnie, tj. jako pewne dopełnienie innych metod i technik badawczych, czyli nie w sposób samoistny, planowy i systematyczny. Oczywiście nie taką obserwację ma się tu na myśli.

Rozumienie obserwacji i jej zalety

Obserwacja, jako jedna z metod badań pedagogicznych, stanowi osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim lub pośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Wyrażając się ściślej, „obserwacja (...) jest to celowa czynność, polegająca na planowanym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym (aktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu" (B. Żechowska, 1990, s. 10). W nieco bardziej lakonicznym określeniu stanowi ona „celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska" (J. Sztumski, 1995, s. 112).

Niemniej podstawowymi składnikami obserwacji są — oprócz postrzegania określonego zjawiska (zachowania) — także gromadzenie i interpretowanie związanych z nim danych obserwacyjnych, czyli dokonanych spostrzeżeń. W pewnym sensie postrzeganie, gromadzenie i interpretowanie stanowią zarazem trzy następujące po sobie etapy obserwacji. To znaczy, najpierw postrzega się interesujące nas zjawisko zgodnie z postawionym celem (problemem) badawczym; następnie utrwala się (często w formie pisemnej) dostrzeżone dane, a na końcu dokonuje się próby ich zinterpretowania. Ale nie zawsze obserwacja przebiega w ten sposób. Często postrzeganie zjawiska idzie w parze zarówno z gromadzeniem, czyli utrwalaniem związanych z nim danych, jak również z ich interpretacją. Towarzysząca postrzeganiu interpretacja jest niekiedy wręcz koniecznością. Tak na przykład nie miałoby chyba sensu drobiazgowe opisywanie mimiki twarzy ucznia lub dokładny zapis mimowolnego przez niego otwierania i zmykania ust, aby w końcu stwierdzić, że mieliśmy do czynienia z ziewaniem lub zmęczeniem (R. M. W. Traveis, 1964, s. 217).

Rozumiana w ten sposób obserwacja ma do spełnienia szczególną rolę w badaniach pedagogicznych. Przede wszystkim umożliwia poznawanie zachowania dzieci, młodzieży i dorosłych w jego naturalnych warunkach. Często ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej, pozwala sprawdzić poprawność twierdzeń czy uogólnień wyprowadzonych na podstawie innych metod lub technik badawczych i stanowi ważne ich uzupełnienie czy dopełnienie. W wypadku zaś gdy posługują się nią nauczyciele i wychowawcy, może się przyczynić do ulepszenia ich pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami (wychowankami).

226

Rozdział X. Przegląd metod i technik badań pedagogiom

Wymienione wyżej oraz inne zalety obserwacji przysługują jej - rzecz jasna _ tylko wtedy, kiedy spełnia ona ściśle określone warunki skutecznego jej stosowania.

Cechy i rodzaje obserwacji

Na ogół obserwacja spełnia warunki poprawności metodologicznej, gdy bywa obiektywna, wierna, wyczerpująca i wnikliwa (por. W. P. Zaczyński, 1995, s. 71-73; B. Żechowska, 1990, s. 18 n.) lub celowa, planowa, selektywna i wymagająca aktywnej postawy umysłu (Z. Skórny, 1968, s. 24 i n.). Mówi sijf też o tym, aby była systematyczna (S. L. Rubinsztejn, 1962, s. 51) i rzetelna (I. Gabriel, 1968). Nade wszystko zaś poprawna z metodologicznego punktu widzenia obserwacja powinna być w miarę:

-    celowa, tj. nastawiona na jasno i wyraźnie uświadomiony przez obserwatora cel badawczy;

-    planowa, czyli prowadzona w sposób zorganizowany, tj. według ściśle określonego planu łącznic m.in. z przemyślanym uprzednio sposobem postrzegania objętego celem badań zjawiska oraz gromadzenia i interpretowania związanych z nim spostrzeżeń;

-    dokładna, czyli wierną (a więc nie zniekształcona wskutek obecności obserwatora), wyczerpująca (tj. obejmująca wszystkie możliwie dane dotyczące jej przedmiotu) i wnikliwa (tzn. nie pomijająca szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska);

-    obiektywna, czyli niezależna od osobistych i subiektywnych nastawień emocjonalnych lub własnych oczekiwań obserwatora.

To, czy obserwacja jest celowa, planowa, selektywna, dokładna i obiektywna, w dużej mierze zależy od obserwatora. On to bowiem decyduje głównie

0    poprawności dokonanych spostrzeżeń, ich rejestracji i interpretacji, w czym wydaje się niezastąpiony. I na tym polega jego przemożna moc. Słabością zaś jego - co nie pozostaje na ogół bez wpływu na wiarygodność prowadzonej przez niego obserwacji - jest to, że może on nic tylko postrzegać nieadekwatnie z celem badawczym, lecz także błędnie wyciągać wnioski ze zgromadzonych danych obserwacyjnych (F. N. Kerlinger, 1986, s. 487 i n.).

W metodologii badań pedagogicznych — podobnie jak w wypadku badań psychologicznych - mówi się o różnych rodzajach obserwacji (por. A. Janowski, 1985, s. 168-178; W. Zaczyński, 1995, s. 70; B. Żechowska, 1990, s. 13-17)

1    przyjmuje zarazem różne kryteria jej podziału. Wymienia się m.in. takie kryteria, jak; 1) treść obserwacji, 2) liczba obserwowanych osób, 3) liczba obserwatorów i typ ich kontaktów z osobami obserwowanymi, 4) czas prowadzonej obserwacji, 5) aktywność obserwatora, 6) uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych (A. Janowski, 1985, s. 165-167). W zależności od przyjętego kryterium rozróżnia się obserwację częściową (tema-

1. Obserwacja 227