DSC
15 (9)

stać kompletnie zniszczone. Sen ten pokazuje sposób, w jaki mój pacjent postępuje ze swym własnym niższym człowiekiem. Wy- . raźnie nie jest to właściwa metoda. Z drugiej strony, sen o „do- . mu skupienia” wskazuje postawę religijną jako właściwą odpowiedź na jego problem. Jak się zdaje, mandala jest amplifikacją tego szczególnego punktu. Widzieliśmy, że historyczna mandala służyła za symbol, aby wyjaśnić filozoficznie naturę bóstwa lub by pokazać to samo w formie wizualnej celem adoracji, albo też, jak na Wschodzie, służyła za jantrę dla ćwiczeń jogi. Pełnia („doskonałość”) niebiańskiego kręgu i kwadratowa forma ziemi, które jednoczą cztery zasady lub elementy, lub też jakości psychiczne ²⁵, wyrażają całkowitość i zjednoczenie. Tak więc mandala ma rangę „symbolu jednoczącego” ²⁶. O ile jedność boga i człowieka znajduje swój wyraz w symbolu Chrystusa lub krzyża ²⁷ mogIib3*śmy spodziewać się, że zegar świata u naszego pacjenta ma podobne jednoczące znaczenie. Ponieważ jesteśmy już uprzedzeni przez historyczne analogie, będziemy oczekiwać, że w centrum tej mandali znajdować się będzie także jakieś bóstwo. Jednakże tu centrum jest puste. Miejsce bóstwa jest nie zajęte. Gdy jednak analizujemy odpowiadające naszej mandali pierwowzory historyczne, stwierdzamy, że bóg jest w nich symbolizowany przez koło, bogini zaś przez kwadrat. Zamiast „bogi:::" możemy powiedzieć także „ziemia” lub „dusza”. Jednakże wbrew historycznym uprzedzeniom musimy stwierdzić z całym naciskiem, że (podobnie jak w „domu skupienia”, gdzie miejsce obrazu bóstw^ra zajmowała czwórca), nie znajdujemy w naszej mandali żadnego-śladu bóstwa, a wręcz przeciwmie — mechanizm. Tak ważnego fakru nie wolno nam zlekceważyć na rzecz zwykłego uprzedzenia. Sen czy wizja jest dokładnie tym, czym zdaje się być. Nie są one maską czegoś innego. Są wytworem naturalnym, tj. rzeczą samą w sobie, bez żadnej kryjącej się poza nią motywacji. Znam wiele mandali ze snów' pacjentów, których nikt : niczym nie sugerował, i w przytłaczającej ilości wypadków stwierdziłem ten sam fakt — mianowicie, że w centrum nigdy nie było bóstwa. Ow^fszem, z reguły kładziono silny nacisk na znaczenie środka. Ale to, co w nim znajdujemy, jest symbolem o całkiem różnym znaczeniu. Jest to np. gwiazda, słońce, kwiat,

równoramienny krzyż, drogi kamień, czara wypełniona woda lub winem, zwinięty wąż lub istota ludzka, ale nigdy bóg^:a.

Kiedy spostrzegamy triumfującego Chrystusa w rozecie okna średniowiecznego kościoła, zakładamy słusznie, że musi to być centralny symbol kultu chrześcijańskiego. Jednocześnie sądzimy, że każda religia, która ma swe korzenie w dziejach jakiegoś narodu, jest tak samo wyrazem jego psychologii, jak np. forma ustroju politycznego, którą naród ten rozwinął. Jeśli zastosujemy tę samą metodę myślenia do współczesnych mandali, które ludzie widzieli w snach lub wizjach, lub też rozwinęli przez „aktywną imaginację” ^25>, dojdziemy do wniosku, że mandale są wyrazem pewnej postawy, której nie możemy narwać inaczej jak religijną. Religia jest stosunkiem do najwyższej iub najsilniejszej wartości, pozytywnej lub negatywnej. Stosunek ten jest zarówno dobrowolny, jak niedobrowolny, tzn. że można być nieświadomie opętanym przez jakąś wartość lub jakiś naładowany energią czynnik psychiczny, albo też można go przyjmować świadomie. Ten fakt psychologiczny, który ma największą siłę w jakimś człowieku, działa jako „bóg”, ponieważ najpotężniejszy czynnik psychiczny zawsze jest nazywany „bogiem”. Kiedy tylko bóg przestaje być najpotężniejszym czynnikiem, staje się jedynie zwykłą nazwą. Jego istota umiera, a moc przemija. Dlaczego bogowie antyczni stracili swój prestiż i siłę oddziaływania na dusze ludzkie? Stało się tak, ponieważ bogowie olimpijscy zrobili już, co do nich należało, i zaczęło się nowe misterium: bóg st3ł się człowiekiem.

Jeśli chcemy wyciągnąć jakieś wnioski z nowoczesnej mandali, przede wszystkim, być może, powinniśmy zapytać ludzi, czy czczą gwiazdy, słońca, kwiaty lub węże. Zaprzeczą temu jednak i jednocześnie zapewnią, że kule, gwiazdy, krzyże irp. są symbolami centrum w nich samych. A zapytani, co rozumieją przez to centrum, popadną w zakłopotanie i zaczną mówić o takich czy innych przeżyciach, tak jak zrobił to mój pacjent, który wszystko, co wiedział o swrym „zegarze świata”, ujął w wyznaniu, że ta wizja napełniła go uczuciem doskonałej harmoni. Inni znowu stwierdzą, że mieli podobną wizję w chwili najwyższego bólu lub rozpaczy. A jeszcze dla wielu Innych jest to wspomnienie wyrazistego snu albo chwili, w której skończyły się

169