DSC82

Wstęp. Jak pisać o etyce?

Poniższa książka jest bardziej esejem niż traktatem naukowym. Chcę w nim zająć się problemem miejsca etyki w edukacji. Nie jest to ani pełne przedstawienie tego zagadnienia, ani też czytelnik nic znajdzie wyczerpującej prezentacji prac z tej dziedziny. Nic chciałbym również wchodzić we frontalną polemikę na „gorące" tematy, które wywołują zainteresowanie opinii publicznej często podsycane przez sensacyjne doniesienia prasowe. Takimi tematami jest dziś sprawa noszenia na terenie szkoły oznak przynależności religijnej oraz spadek autorytetu nauczyciela.

Celem, który sobie stawiam w mojej pracy jest zaproponowanie nauczycielom tematów do refleksji poprzez stawianie pytań etycznych. Taka refleksja ma doniosłe znaczenie praktyczne. Celem tej pracy nic jest zajmowanie się wychowaniem moralnym, czy nauczaniem etyki. Te zadania są ważne, ale w tej pracy bezpośrednio się nimi nic zajmuję. Refleksją etyczną chciałbym objąć całokształt relacji uczcń-nauczyciel no różnych etapach procesu nauczania. Uczniowie i nauczyciele są „zmuszeni" do wspólnego życia, na dobre i na złe. Ten fakt empiryczny jest dla mnie punktem wyjścia do przeprowadzanej analizy.

Na wstępie chciałbym wprowadzić kilka definicji.

Pod pojęciem moralności rozumiem całość norm społecznych warunkujących zachowanie jednostki żyjącej w określonej strukturze społecznej i rządzącej się określonym systemem wartości.

Etykę pojmuję nąjogólniej jako usiłowanie zrozumienia przez Jednostkę znaczenia swoich czynów.

To poszukiwanie znaczenia, czy sensu czynów stawia jednostkę wobec Drugiego człowieka¹". Egzystencja Drugiego człowieka prowokuje do zadania samemu sobie pytania: czy uznam jego wartość jako coś niezależnego, czy też uczynię z drugiego człowieka obiekt moich manipulacji po to. aby stał się narzędziem realizacji moich celów lub moich potrzeb. Pytanie to prowadzi mnie do następnych. Czy we wszystkim co mówię, poprzez wszystkie decyzje, które podejmuję, wewnątrz instytucji, które tworzę, pozwalam bliźniemu być niezależnym podmiotem? Czy akceptuję tą niezależność pomimo licznych trudności, które mogą się z nią wiązać, pomimo niepewności i niepokoju, który może się wc mnie budzić? Czy przyjmuję takie ryzyko? To są w moim przekonaniu zasadnicze pytania etyczne¹".

Takie pytania są aktualne na gruncie pedagogiki. U starożytnych Greków pedagog był osobą. której powierzano dziecko po to. aby je zaprowadził do szkoły, miejsca w którym dziecko zdobywało wiedzę. Dziś również pedagog ma swoją funkcję odrębną od funkcji innych ludzi, którzy w taki czy inny sposób przyczyniają się do rozwoju dziecka i stawania się dorosłym człowiekiem. Ważną rolę spełniają lekarze i psychoterapeuci, rodzice i przyjaciele. Pedagog może więc mieć wspólne cele z innymi ważnymi osobami, które mają wpływ na rozwój dziecka. ale powinien dążyć do zachowania specyfiki swojego zawodu. Na początku tej pracy chciałbym więc dokonać roboczej definicji „pedagoga".

Pedagogiem nazywam takiego nauczyciela, który sobie stawia za cel. usamodzielnienie osób. które mu są powierzone oraz stopniowy rozwój ich zdolności do decydowania o własnym losie. Do tego celu pedagog dąży za pośrednictwem określonych działań. Każdy kto stawia sobie podobne cele angażuje się w działalność pedagogiczną, niezależne od tego jaki byłyby jego status zawodowy czy pozycja społeczna.

Opis relacji pedagogicznej może mieć charakter deskryptywny. opisowy, wówczas gdy korzystamy z dorobku psychologii, psychoanalizy czy socjologii. Sytuacje oddziaływania pedagogicznego są również określane w sposób preskryptywny poprzez dydaktyków nastawionych na określony cel czy poprzez regulaminy instytucji odpowiedzialnych za edukację. Rzeczywi-

Sloić nauc/unia jest wielowymiarowa. Kiedy jeden człowiek siara się uczyć drugiego, wówczas nieodzownie pojawiają \ię pytania o to. jaki ma hyc cel takiego oddziaływania. W niniej-szej pracy jako cel oddziaływania pedagogicznego traktuje d.|/enie do tego. aby wychowanek stal się samodzielnym podmiotem swoich działań. Do tego konieczną jest nauka życia w wolności. Problematyka wolności i problematyka odpowiedzialności za swoje postępowanie, są ściśle zw iązane z etyką***.

Każdy, kto jest w jakikolwiek sposób związany z edukacją: nauczyciel, wychowawca czy animator powinien odznaczać się kompetencjami fachowymi, być przekonanym o wartości norm społecznych i moralnych oraz przywiązywać wagę do wyborów etycznych, przed którymi staje w życiu codziennym swojej pracy zawodowej. W książce tej chce podjąć refleksję nad sytuacjami, w których są podejmowane wybory etyczne. Podjęcie takiej refleksji, może ułatwić dokonywanie takich wyborów. Przykłady którymi będę się posługiwał, są zapożyczone głównie z doświadczeń pedagogicznych na terenie szkoły. To. żc korzystam z przykładów szkolnych jcsl podyktowane głównie ich dostępnością. Nic oznacza to niedoceniania innych dziedzin, które wchodzą w skład szeroko pojętej edukacji np. oddziaływanie rodziny, kształcenie dorosłych czy działalność typu animacji. Refleksja nad sytuacjami szkolnymi jest o tyle ważna, że często bywa hamowana przez różne tabu. Przykłady wyborów etycznych w szkole mogą mieć również charakter modelowy dla wyborów etycznych w innych dziedzinach pedagogiki.

Temat wyborów etycznych jest złożony, dlatego skonstruowałem tę pracę w taki sposób. aby można ją było czytać na kilka sposobów. Można czytać .strona po stronic", .od deski do deski". W tekście zawartych jest wiele przypisów zawierających odsyłacze do różnych książek, z których korzystałem podczas pisania. Jeżeli ktoś woli. można tę książkę przeczytać opuszczając informacje zawarte w przypisach. Można przyjąć postawę odwrotną i nic tylko czytać odsyłacze, ale również sięgnąć do cytowanych książek. Chcę jeszcze raz podkreślić, żc cytowane teksty nic są kompletnym zbiorem prac z dziedziny, którą się zajmuję, nie jest to wykaz prac z których korzystałem przy pisaniu. Większość z tych prac była wydana stosunkowo niedawno. Będę zadowolony, jeśli uda mi się zachęcić kogoś do lektury książek tutąj cytowanych. Książkę można również przerzucić w sposób chaotyczny, zatrzymując się na jakimś tytule rozdziału lub na pierwszych słowach akapitu. które przyciągną uwagę czytelnika. Jest ona tak napisana, żc rozdziały są krótkie i możliwą jest lektura pojedynczego rozdziału bez czytania całej pracy. Będę zadowolony, jeśli dla kogoś pojedynczy fragment książki będzie użyteczny dla osobistej refleksji. Tak czasami bywa. że w książce zapładniającym jest tylko mały fragment, podczas gdy reszta treści wydaje się być chaotyczną papalniną lub może odrzucać poprzez nadmiernie dydaktyczny charakter*⁴¹.

Problematyka etyczna pojawia się wówczas, gdy człowiek staje się podmiotem, kimś wolnym. kio może decydować sam o sobie. To wzniosłe hasło może czytelnik zastosować do samego siebie w trakcie czytania tej książki i przeczytać ją zgodnie z wybranym przez siebie kluczem. Celem, który stawia sobie autor, jest dostarczenie czytelnikowi doświadczeń poprzez stawianie pytań etycznych mając nadzieję, żc doświadczenia te pobudzą do myślenia. Przez te doświadczenia chciałbym przejść wspólnie wraz z czytelnikiem¹⁹*.

Komentarz do:

^|,łOd początku tej książki pojawia się pojęcie Drugiego człowieka - .innego". To pojęcie odwołuje się jednocześnie do Lacana i do tradycji chrześcijańskiej. Często z używaniem tego pojęcia wiąże się niebezpieczeństwo powierzchowności. Tekst nu»żc robić wrażenie, że jest .głęboki” i .nowoczesny”, przy równoczesnych brakach w precyzyjnej analizie. Proszę czytelnika o pewien kredyt zaufania. Mam nadzięję. że w trakcie lek tury stanic się bardziej jasne, jakie treści znajdują się pod słowem .Drugi”. Chciałbym zaznaczyć, że kiedy piszę o .drugim”, .bliźnim" małą literą wówczas piszę po prostu o .drugim" człowieku, który może być traktowany jako obiekt naszych oddziaływań czy naszych prób .uwodzenia"- Takiego .drugiego” traktuję tak jakby