DSC83

466 Hf NRYK ZBIERSKI

poetą abstrakcji ukrytej w przebogatej symbolice. Tak więc jest on również sztandarowym poetą wszelkiego symbolizmu w literaturze światowej, nieraz — wbrew intencjom poety— wprzęgniętego w bezideowe lub wsteczne nurty artystyczne. Słusznie też symboliści francuscy uważali go (obok Edgara Allana Poe) za swego sztandarowego poetę (tak jak romantycy Shakespearea).

Jest więc także — w szerokim tego zwrotu rozumieniu — poezja Shelleya „arką przymierza między dawnymi i młodszymi czasy”. Nie należy tu pominąć faktu, że twórczość Shelleya stała się w różnym stopniu i w różnej formie, wbrew angielskiemu „zjadaczowi chleba” i jakby jemu na przekór, niedoścignionym wzorem i skarbnicą dla niemal wszystkich wybitnych poetów angielskich aż po dzień dzisiejszy i to zarówno w sferze wersyfikacji, jak w sferze metaforyki. W tym sensie jest on „poetą dla poetów”, poetów, których Shelley nazywa „nierozpoznanymi prawodawcami świata”.

Rewolucyjność i bezkompromisowy radykalizm społeczny, a także i wolna myśl nigdy chyba w literaturze światowej nie znalazły tak doskonałego połączenia, tak organicznego zharmonizowania ekspresji z ideą jak w twórczości, działalności i życiu Shelleya. Trudno też gdzie indziej doszukać się podobnej wielostopniowości i wielopłaszczyznowości oddziaływania: od osobistego wpływu Shelleya i agitacji, zarówno wśród poetów, jak wśród szerokich mas, poprzez plakaty, poprzez prozaiczne pisma polityczne i traktaty filozoficzno-po-lityczne do bezpośredniej liryki reprezentatywnej i tyrtejskiej ku wyżynom niemal abstrakcyjnego poetyckiego piękna, którego „wadą” jest to, że poeta nigdy nie zniża lotu.

Shelley jest poetą, który musi u nas dopiero zdobywać sobie zwolenników, jest poetą, którego trzeba w Polsce nadal propagować, aby w naszej kulturze współczesnej zajął należne mu miejsce. Nieliczni polscy zwolennicy Shelleya albo cenili go tylko za radykalizm ideowy, nie doceniając artyzmu (tak jak Lucjan Szenwald), albo widzieli w nim tylko estetę (tuk jak najlepszy polski tłumacz poezji anglosaskiej, Antoni Lange, autor wiersza pt. Pogrzeb Shelleya). Co jednak mówić o Shelleyu u nas, kiedy w Anglii niektóre jego pisma jeszcze pozostają w rękopisie i kiedy od lat nie wydaje się jego prozy, zwłaszcza politycznej i filozoficznej.

Ogólnie można stwierdzić, te Shelley nie miał szczęścia u krytyków i historyków literatury. Dotąd nie ma syntetycznego opracowania, które dawałoby zadowalający obraz rozwoju Shelleya jako człowieka, działacza i poety, chociaż napisano na jego temat mnóstw o bardzo wartościowych prac analitycznych.

Wracając do symbolizmu, należy stwierdzić, że w bardziej lirycznych utworach, jak np. w wierszu Mimoza {The Semitivc Plant, 1820), zwłaszcza tam, gdzie Shelley uprawia firykę maski, stosunek wzajemny między znakiem a desy gnatem (o ile w symbolizmie o takim jednoznacznym połączeniu można mówić) jest na tyle oczywisty, iż nie wymaga od czytelnika akrobacji myśli.

W takich utworach jak poematy: Królowa Mab (Queen Mab, 1813) czy nawet Prometeusz wyzwolony (Prometheus Unbound, 1820) —gdzie idee przybierają w mniejszym lub większym wzajemnym nasileniu kształt czegoś pośredniego między personifikacją, animizacją a postaciami dramatycznymi — symbole nabierają charakteru bardziej zbliżonego do tak charakterystycznej umowności i wieloznaczności, która będzie kontaktować z literaturą „modernizującą” ostatnich stu lat.

Percy Bysshe Shelley, portret pędzla G. Clinta, 1819, National Portrait Gal-lery w Londynie

UTWATWA angielska

W bogatej symbolice Shelleya zasadniczą rolę odgrywają przekształcone przezeń i przystosowane do jego radykalnych i postępowych poglądów — idee estetyki neoplatońskiej_v a nawet widoczne bezpośrednie związki z jej inicjatorem, Plotynem (np. Hymn do piękna umysłu, The Hymn to Intellectual Beauty). Rozprzestrzenianie idei — podstawowa rola poety w rozumieniu Shelleya — doskonale harmonizuje z tą filozofią i estetyką, czego jednym z najlepszych przykładów może być — często traktowana jako najbardziej reprezentatywna egzemplifikacja twórczości Shelleya — Oda do wiatru zachodniego (zob. poniżej).

Wędrówki wśród gwiazd nie są w wyobraźni poetów — zwłaszcza poetów romantycznych — czymś odosobnionym. Przywilejem poezji romantycznej było „tam sięgać, gdzie wzrok nie sięga”. Jednakże odmiennie niż większość romantyków, Shelley porusza się w przestworzach i w kosmosie niejako przy pomocy mapy. Specyficzna dla Shelleya, intensywna, pełna dynamiki i śmiałości metaforyka przestrzenna cechuje się niebywałą konkretyzacją i artystyczną funkcjonalnością wychodzącą daleko poza ornamentację artystyczną. Wiąże się to z entuzjazmem poety dla nauk ścisłych* w tym także astronomii, entuzjazmem popartym niemałą znajomością przedmiotu. Dla Shakespearc'a cały świat był sceną, dla Shelleya cały wszechświat był terenem, po którym jako poeta liryczny poruszał się znacznie zgodniej niż Shakespeare wśród obcych ziem, na których umieszczał akcję swych dramatów.