DSC 37

/ V

/ V

iie

LUDWIK FRYDE

kiem śmierci, odwiedza matka mordercy, prosząc o zatrzymanie liniej... butów po skazanym. Wreszcie w noweli Zemsta opuszczony ściga swą żonę i kochanka i po długim kołowaniu natrafia na ślad w hotelu, z którego właśnie uciekła... z następnym kochankiem.

We wszystkich tych utworach powtarza się jeden z niezawodnych chwytów technicznych Perzyńskiego — rosnące w duszy bohatera napięcia przygotowują nas do dramatycznej sytuacji (w Uczniu Sherlocka Holmesa — zbrodni, w Dwóch światach — bolesnej przeprawy z matką skazanego, w Zemście — spotkania z niewierną żoną), która likwiduje aJ rozpływa, rozwiewając nagromadzoną energię psychiczną. Oczywiście i to są „czyste anegdoty", w tym sensie, że nie odsłaniają żadnych szerszych perspektyw, żadnych prawd głębszych, prócz tej jednej, że wyobraźnia ludzka jest nadzwyczaj ograniczona i co chwila pada ofiarą złośliwych figlów przypadku.

W rezultacie przeprowadzonych na przykładowych utworach analiz możemy wyodrębnić trzy zasadnicze etapy w rozwoju formy nowelistycznej w literaturze polskiej. Pierwszy etap stanowią przedstawiciele realizmu — pozytywiści: Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa; w okresie tym kształtuje się nowela psychologiczna na podstawie odczucia przez pisarzy za wartość — oderwanego momentu, odsłaniającego charakter i los we wzajemnym powikłaniu. Drugi etap, Młoda Polska, którą reprezento- I wali swymi utworami nowelistycznymi Żeromski i Reymont (Aue Patrian oznacza rozkład formy ukształtowanej w okresie poprzedzającym, rozwinięcie utajonych w niej możliwości, wyciągnięcie skrajnych konsekwencyj, prowadzących do samo-rozpadu. I wreszcie okres trzeci, reprezentowany,^ w nowelistyce polskiej przez Perzyńskiego i Grubińskiego, znamionuj .konstruktywizacja", czysta konstrukcja, formalizm. Jak wiadomo, wela z natury rzeczy intenduje w kierunku zwartości i jednolitości, ktć są racją jej autonomicznego istnienia: konstruktywiści ratują swą 9 tość i jednolitość za cenę zerwania związku z rzeczywistością, / blemami życia. Oczywiście, że ta idealna historia zasadniczych form i stad noweli polskiej jest tylko ogólnikowym zarysem; ponadto tr od razu stwierdzić, że wobec zalewu form mieszanych typy w paw czystej występują nader rzadko (właśnie utwory wybrane do anah w niniejszej pracy znamionowała w wysokim stopniu czystość typu), aadniczym faktem, określającym to mieszanie się form, jest fatalne nowactwo noweli 1 powieści (zagadnienie powieść — nowela jest ruszonego dla nas problemu konstruktywne); obecnie musimy więc ot manę elementy konstrukcji nowelistycznej zestawić z element wieści teorię noweli skonfrontować z teorią sztuki narracyjnej (r kie ,J?rzahluitfftkunst“) w ogólności.