DSC 76

skiej od Reguły Mistrza. Reguła Mistrza opiera się na In-stitutiones Kasjana, systematyzując w sposób wyjątkowo przejrzysty tradycyjną doktrynę i obserwancję życia mniszego. Miejsce ani czas jej powstania dotąd nie są znane. Z tego, co mówiliśmy wyżej, wynikałoby, że powstała w stuleciu między Kasjanem a Benedyktem w którymś z klasztorów Galii, Italii, może i Hiszpanii. Reguła Benedykta w swym trzonie wiernie przekazuje tradycję ceno-bitalną Kasjana i Mistrza, a tym samym w znacznie większym stopniu, niż przyjmowano dotychczas, reprezentuje dalszy ciąg tradycji mnichów egipskich. Rozpowszechnione do niedawna mniemanie o bliskim pokrewieństwie koncepcji benedyktyńskiej i bazyliańskiej podane zostało tym samym w wątpliwość. Widać wprawdzie u Benedykta wpływy Bazylego, jak również ujęć św. Augustyna, o których będziemy jeszcze mówili, ale są to czynniki drugorzędne w stosunku do zasadniczej linii.

Nie trzeba podkreślać, jak w perspektywie takich wyników badań naukowych zmienia się nasze rozumienie reguły i programu życia benedyktyńskiego. Dzieło Benedykta przedstawia się nam dziś nie tyle jako nowe i oryginalne ale jako znakomita kodyfikacja dwustuletnich doświadczeń w zakresie życia wspólnego mnichów. Niejednokrotnie podnoszone walory reguły benedyktyńskiej, jak jej umiarkowanie, nacisk na pracę, modlitwę wspólną, precyzja "jurydyczna itp., są więc nie tyle osobistymi osiągnięciami Rzymianina Benedykta, który wprowadza wreszcie ład we „wschodni nieporządek’’, ale wynikiem długiego procesu poszukiwań, w którym szczególnie ważnymi etapami były sformułowania Pachomiusza, Kasjana i Reguły L Mistrza.

Nie wolno też zapominać, że reguła Benedykta jest w zasadzie tekstem przeznaczonym dla mnichów początkujących, i w tej płaszczyźnie rozważać należy wiele jej postanowień, jak zresztą całą ewolucję cenobityzmu, która — jak się zdaje — szła w kierunku coraz wyraźniejszego precyzowania obowiązujących wszystkich obserwancji i stworzenia warunków do maksymalnej kontroli. Jeszcze w klasztorach Pachomiusza mnisi przebywali w odrębnych celach i mogli swobodnie opuszczać taką na przykład praktykę, jak wspólne spożywanie posiłków w refektarzu. Reguły z VI wieku, w tym i reguła Benedykta, przewidują

\

już wspólną dla wszystkich sypialnię .(dormitorium) i ustalają dokładnie obowiązujący porządek dnia.

Doświadczenia życia mniszego wskazywały coraz dobitniej na niebezpieczeństwa wynikające ze zbyt pochopnej praktyki bezpośredniego rozpoczynania tego rodzaju życia od anachoretyzmu. W tekście Benedykta mamy bardzo ostre, przejęte zresztą od Kasjana, sformułowania przeciwko różnego rodzaju włóczęgom i rzekomym anachoretom, prowadzącym w rzeczywistości tryb życia bardzo odległy od ideału. Nie wynika stąd oczywiście, że Benedykt i jemu podobni byli przeciwnikami eremickich form życia mniszego. Można jedynie zauważyć, że zaczyna się ustalać przekonanie o konieczności przejścia solidnej szkoły życia mniszego w regularnym zespole i pod wytrawnym kierownictwem doświadczonego mnicha. Klasztor benedyktyński ma być właśnie taką szkołą, a stojący na jego czele opat ojcem w podobnym sensie, jak wytrawni ojcowie z pustyni egipskiej prowadzili zbiegających się do nich kandydatów. Zgodnie więc z całym kierunkiem cenobityzmu egipskiego i programem Kasjana .cenobityzm jest dla Benedykta przede wszystkim formą przygotowania ludzi do życia niezmiernie trudnego i niebezpiecznego, ale za to prawdziwie mniszego. Takim zaś jest tylko życie pustelnicze, gdzie człowiek pozbawiony wszelkiej pomocy znajdzie się oko w oko nie tylko z Bogiem, ale ze swym największym wrogiem — szatanem. W tradycji, której wyraz stanowi dzieło Benedykta, ostatecznym celem klasztoru nie jest tworzenie społeczności, ale wychowanie mnicha i rozwinięcie w nim sił duchowych tak wielkich, by mógł osiągnąć, jak to podkreśla Kasjan, wyżyny kontemplacji. W tym ujęciu praktyki życia wspólnego nie są ideałem, ale środkiem koniecznym dla słabych i nie przygotowanych do głębokiego życia duchowego ludzi, są realistycznym wyciągnięciem wniosków z konkretnych obserwacji.

W świetle tych rozważań przyjrzyjmy się bliżej treści benedyktyńskiej reguły, by zobaczyć, do czego doszedł w VI wieku program życia w coenobium.

Składa się reguła ze wstępu oraz 73 rozdziałów. Tekst jej narastał powoli, dlatego też nie ma w układzie rozdziałów jakiegoś jasnego porządku logicznego. Omawia ona w sposób wyczerpujący najważniejsze zagadnienia życia wspólnego mnichów, tak w dziedzinie ascetyczno-du-

0

77