DSCe43

NEUROPSYCHOLOGIA

(1950), Ettlinger i in. (1957), Piercy i in. (1960), Whitty i Newcombe (1965), Milner (1965), Warrington i James (1967b), Newcombe (1969) oraz Warrington i Rabin (1970); natomiast podsumowania opublikowali Ben-ton (1982), De Renzi (1982), Young (1983) oraz Ratcliff (1987). Przegląd tej problematyki zamieszczono w rozdziale 6. Tutaj zwrócimy uwagę na kilka innych kwestii.

Aby dokładnie określić charakter zaburzeń wzrokowo-przestrzennych związanych z uszkodzeniami tylnej części prawej półkuli, trzeba wykazać, że zachodzi dysocjacja między tymi zaburzeniami a innymi defektami. Na przykład badanie Taylor i Warrington (1973) pokazuje, że pacjenci z uszkodzeniami tylnej części prawej półkuli, w porównaniu z innymi grupami chorych, gorzej wykonują zadanie polegające na przestrzennym różnicowaniu położenia, ale nie wypadają gorzej w innych zadaniach wymagających różnicowania, na przykład wielkości i kształtu. Dzięki takim badaniom można będzie bardziej precyzyjnie określić charakter zaburzenia.

Drugim czynnikiem zaciemniającym kwestię tego, co uległo lateralizacji, jest stopień złożoności zadania, a zatem również to, w jakim stopniu na wykonanie zadania mogą wpływać rozmaite czynniki zależne od umiejscowienia uszkodzenia w różnych okolicach (i półkulach). Wiele zadań wspomnianych w rozdziale 6 wymagało udziału percepcji przestrzennej na dosyć złożonym poziomie. De Renzi i in. (1971) zwrócili uwagę, że trudno „oddzielić wpływ czynnika przestrzennego na poziom wykonania od wpływu czynników związanych z praksją, inteligencją i pamięcią”. Za pomocą bardzo prostej próby, takiej jak wzrokowa (lub dotykowa) ocena nachylenia pręta w przestrzeni, stwierdzili, że w takim zadaniu słabo wypadła tylko grupa osób z uszkodzeniami tylnej części prawej półkuli, natomiast inne grupy z uszkodzeniami mózgu wykonywały je podobnie jak grupa kontrolna. Fakt, że nie było istotnych różnic w zakresie różnych modalności zmysłowych, również podkreśla prawdziwie „przestrzenny” charakter tego deficytu. „Wydaje się zatem, że kiedy badamy percepcję przestrzenną na bardzo podstawowym, elementarnym poziomie (...) występuje niemal całkowita dominacja tylnego obszaru tak zwanej półkuli podległej. Wyniki te trzeba zestawić z mniej wyraźną asymetrią funkcji w bardziej skomplikowanych zadaniach przestrzennych - na przykład znajdowaniu drogi, kopiowaniu rysunków, układaniu wzorów z klocków. Takie zadania sprawiają trudności również pacjentom z uszkodzeniami tylnej części lewej półkuli” (s. 489). Inne badania (Warrington, Rabin, 1970; Benton i in., 1975) potwierdziły duże znaczenie tylnej części prawej półkuli dla „oceny nachylenia”; obecnie dostępny jest prosty, standaryzowany test (Benton i in., 1978,1983).

Miller (1972) przypomina nam, że „może się zdarzyć, iż ważnym czynnikiem decydującym, czy na pozornie przestrzenne zadanie będą miały wpływ uszkodzenia tylnej części lewej półkuli tak samo jak prawej, jest stopień werbalizacji stosowanej przez osobę badaną. Zadanie wprawdzie może mieć charakter przestrzenny, nie wyklucza to jednak posługiwania się przy jego rozwiązywaniu rozumowaniem werbalnym, i to w takim stopniu, że zaburzenie funkcjonowania w tym zadaniu będzie większe przy uszkodzeniach lewej półkuli, nawet gdyby zadanie było szczególnie trudne do werbalizacji” (s. 86-87).

Inne podejście do zagadnienia złożoności zadania zaproponowali Orgass i in. (1972). Zaczęli od przyjrzenia się pracom, w których przy użyciu analizy czynnikowej badano wzrokowe procesy poznawcze u ludzi zdrowych, a następnie wybrali zadania związane z trzema najczęściej występującymi czynnikami. Te trzy czynniki były następujące: (1) szybkość wzrokowego uzupełniania figury (Test Uzupełniania Figur Streeta - Streefs Figurę Completion Test)¹; (2) elastyczność wzrokowego uzupełniania Figury (Test Ukrytych Figur Gottschaldta - Gottschaldfs Em-bedded Figures Test) oraz (3) szybkość spostrzegania (test rozpoznawania kształtów -Form Recognition Test). Analizowano następnie związek między poziomem wykonania tych testów a lokalizacją uszkodzenia w obrębie płatów i półkuli oraz obecnością afazji i ubytków w polu widzenia. Ubytki w polu widzenia można uznać za wskaźnik uszkodzenia tylnej części mózgu. Zgodnie z innymi cytowanymi wyżej badaniami, afazja miała związek z czynnikiem (2) (test Gottschaldta), natomiast nie było istotnego związku ze stroną uszkodzenia, lokalizacją uszkodzenia w obrębie płata czy ubytkami w polu widzenia. Jednakże jednoczesne występowanie prawostronnego uszkodzenia i ubytków w polu widzenia prowadziło do istotnego upośledzenia dwóch pozostałych czynników, czyli szybkości uzupełniania figury i szybkości rozpoznawania. Ponieważ ani strona uszkodzenia, ani ubytki w polu widzenia jako pojedynczy czynnik nie były istotne, autorzy doszli do wniosku, że „występowanie ubytków w polu widzenia u pacjenta z uszkodzeniami prawostronnymi nic wpływa na wykonanie zadania z powodu defektu funkcji wzrokowych, lecz jedynie oznacza lokalizację uszkodzenia o krytycznym znaczeniu".

Na zakończenie, Ratcliff i Newcombe (1973) zwrócili uwagę, że należy wprowadzić rozróżnienie między zadaniami wzrokowo-■przestrzennymi typu omówionego wyżej, w których badani mogą oceniać relacje przestrzenne, nie zmieniając własnej pozycji, a testami mierzącymi zdolność orientacji topograficznej w zmieniającej się, dynamicznej sytuacji, czyli takimi, jakie stosowała Semmes, w których badany miał przejść określoną trasę, posługując się mapą (rozdz. 6). Stosując „statyczne” zadanie pierwszego typu, Ratcliff i Newcombe potwierdzili, że tak jak oczekiwano, gorzej wykonują je chorzy z uszkodzeniami tylnej części prawej półkuli. W „dynamicznym” zadaniu z czytaniem mapy osoby z jednostronnymi uszkodzeniami tylnej części mózgu oraz obustronnymi uszkodzeniami płatów czołowych funkcjonowały jednak prawidłowo, a obniżenie poziomu wykonania stwierdzono tylko u pacjentów z obustronnymi uszkodzeniami tylnej części mózgu. Autorzy przypuszczają, że chociaż prawa półkula najwyraźniej odgrywa istotną rolę w spostrzeganiu przestrzennym, to jednak „nie ponosi wyłącznej odpowiedzialności za orientację przestrzenną”. Związek między lokalizacją uszkodzenia a orientacją topograficzną jest niejasny, a do jego wyjaśnienia może się przyczynić ścisły opis zmiennych występujących w zadaniu oraz sprecyzowanie pojęcia przestrzeni osobistej czy egocentrycznej w odróżnieniu od przestrzeni pozaosobistej, podobnie jak zrobili to w swojej pracy Butters i współpracownicy (1972). Oczywiście, zaburzenia orientacji topograficznej opisywano u chorych z uszkodzeniami płatów czołowych, zarówno lewo-, jak i prawostronnymi (Marie, Behague, 1919; Marie i in., 1924), a także przy prawostronnych, lewostronnych i obustronnych uszkodzeniach tylnej części mózgu (Kle-ist, 1934; Brain, 1941; Paterson, Zangwill. 1945; Cogan, 1960; De Renzi, Faglioni, 1962; Hecaen, 1969).

Czynniki, za które odpowiada lewa półkula w różnych formach przetwarzania informacji przestrzennych, sprecyzowała grupa oksfordzka na tej samej populacji swoich pacjentów z uszkodzeniami jednostronnymi (Mehta i in., 1987; Newcombe i in., 1987, 1989; Mehta, Newcombe, 1991,1996).

1

Visual choose - pojęcie z psychologii postaci, „dotykanie albo zamykanie figury” (nie completion, czyli uzupełnianie). Chodzi o przestrzenne figury jako całości (przyp. red. nauk.).