folklorystyka 2; folkloryzm

Z tego względu powstały międzynarodowe towarzystwa folklorystyczne, które umożliwiają prowadzenie tego typu działalności naukowej, np. przez organizowanie kongresów. Najważniejsze - z nich to: American Folklore Society (Stany Zjednoczone), International Society for Ethnology and Folklore (Norwegia), International Society for Folk-Narrative Research (Finlandia), Societe des Traditions.Popu-Iaires (Francja). Ponadto w wielu krajach działają towarzystwa ludoznawcze, skupiające także folklorystów. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, założone w 1895 r., wydaje m.in. rocznik „Lud”, dwumiesięcznik „Literatura Ludowa”, a także prowadzi w Poznaniu reedycję i edycję „Dzieł wszystkich” O. Kolberga (pod redakcją J. Burszty). Główne ośrodki badań folklorystycznych w Polsce to: Zakład Literatury Ludowej 1BL PAN, Instytut Sztuki PAN, Zakład Folklorystyki WSP w Opolu. Wśród najważniejszych czasopism folklorystycznych można wskazać na: „Arts et traditions popula-ires” (1953-1970), „Bylgarski Folklor” (wychodzące od 1975), „Ethnołogie franęaise” (od 1971), „Fabuła. Zeitschrift fur Erziihlfor-schung” (od 1957), „Folklore” (od 1890), „Folklore de France” (od 1950), „Journal of the Folklore Institute” (od 1964), „Journal of American Folk-Lore” (od 1888), „Literatura Ludowa” (od 1957), „Russkij folklor” (od 1956) i „Słovensky nirodopis” (od 1952).

-►.folklor, ludoznawstwo

Lit.: M.K. AaaflOBCKHit: Hctopajt pyccicofi (Jiojnaoio-pucTHKH, T. I-II, MocKBa 1958-1963. — G. Cocchiara: Dzieje folklorystyki w Europie, Warszawa 1971, — R.M. Dorson: The British folkloristics. A history, London 1968. — Cz. Hcrnas: Miejsce badań nad folklorem literackim, w: K. Markiewicz, 3.¹ Sławiński (red.), Problemy metodologiczne : współczesnego - literaturoznawstwa, Kraków 1976. — H. Kapefuś: Folklorystyka, w: J. Krzyżanowski, Cz. Hcrnas (red.), Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, Warszawa 1984. — H. Kapel uś, J. Krzyżanowski (red.): Dzieje folklorystyki pdl-skiej, 1800-1863, Wrocław 1970. - H. Kapełuś, H. Krzyżanowski (red.): Dzieje folklorystyki polskiej, 1864-1918, Wars2nwa 1982. — Słownik folkloru polskiego, J. Krzyżanowski (red.), Warszawa 1965. — 3I.M. 3cMnauOBa: CoBpeMeuHaH aMeptntaBCBaH (Jio.ibKnopHCTHKa. Tcopertrte-ckhe BanpaBncajtH h tcmckuhu, Mocrna 1975.

J. H/ODCK-N U AKOWSKA

folkloryzm [n. Folki orismus; r. $o;tkkjioph3m3, oznacza zjawisko z dziedziny kultury artystycznej, polegające na stosowaniu w szczególnych sytuacjach życiowych wybranych (bądź z dokumentacji, bądź wprost z życia) treści i form -> folkloru w postaci wtórnej, najczęściej wyuczonej i w sytuacjach zazwyczaj celowo zaaranżowanych. Zjawisko f. przejawia się w takich, dziedzinach, jak stroje ludowe, literatura ustna, tańce, obrzędy, występy wokalne i muzyczno--instrumentalne oraz w plastyce. Do istoty

f. należy: 1) wydobywanie z tradycji ludowej, historycznej lub aktualnej, takich tylko elementów, które są interesujące z racji ich atrakcyjnej formy czy emocjonalnej treści, 2) prezentowanie tych treści odbiorcom w postaci mniej lub więcej autentycznej, lub — przeważnie — przetworzonej, skomplikowanej, skróconej lub rozszerzonej i często łączonej z cle- . mentami tym treściom obcymi, 3) ukazywanie tych elementów w sytuacjach specjalnie wywołanych, odmiennych od autentycznego ich występowania, 4) tą drogą dochodzi do oderwania treści od ich naturalnych nosicieli, stąd do oddzielenia aktorów (nadawców) od widzów (odbiorców).

Zjawisko f. wystąpiło w narodowych kulturach europejskich (i polskiej) w końcu XVIII w., a wiązało się z odkryciem wartości artystycznych zawartych w kulturze ludowej, zwłaszcza w folklorze, i ich jednoczesnym uznawaniem za wartości tworzących się kultur narodowych (sentymentalizm, romantyzm). Stąd przenoszenie niektórych elementów strojów ludowych do elitarnych, tańców ludowych do salonów, przejmowanie niektórych pieśni ludowych oraz twórczość literacka, poetycka i muzyczna według wzorów branych z folkloru. W silniejszym jeszcze stopniu wystąpiło to w okresie neoromantyzmu (Młoda Polska, Młode Włochy itd,). W obu okresach nurt f. (w literaturze, muzyce, plastyce) wiązał się z ideologią narodową oraz wyrażał się w mitach społecznych (o szczęśliwym chłopie, jego dobrych cechach osobowości związanych z pracą na łonie przyrody, o wielkiej roli dziejowej' chłopów itp.). Nurt ten stał się silą inotoryczną w twórczości literackiej, muzycznej, plastycznej, w dekoracji i urządzaniu wnętrz. mieszkalnych, a nawet w architekturze (np. w Polsce styl zakopiański). Był inspiracją także dla tworzenia dokumentacji naukowej i muzealnej kultury ludowej. W Polsce w okresie międzywojennym f. przybrał charakter zarówno elitarny, jak i ludowy, chłopski. Przejawem pierwszego były np. próby stworzenia sztuki narodowej opartej na wzorach ludowych jako „polskiej drogi do samodzielności w sztuce”. Drugi nurt wszedł w obręb ideologii i działalności organizacyjnej młodzieży wiejskiej i uniwersytetów ludowych (podtrzymywanie tradycji chłopskich i twórczość literacko-poetycka według własnych wzorów; należy tu także teatr ludowy J. Cierniaka oraz „teatr z głowy” uniwersytetów ludowych). Wykładnią tego nurtu była idea agraryzmu.

Zjawisko f. długo nie miało swojej, właściwej nazwy i nie było bliżej sprecyzowane. Mieściło się ono w pojęciu ludowości (populismus),-szeroko zresztą rozumianym. Termin f. zastosowano dopiero w latach sześćdziesiąt vch XX w;

i to niemal równocześnie w wiciu krajach europejskich (pierwszy H. Moser, potem H. Bausinger, T. Dómoter, J. Burszta — tu wpierw jako folkloryzacja, O. Sirovdtka, V. Voigt, E. Beneś, W. Strobach i in.).

Termin f. powstał w związku ze specyficzną sytuacją kultury: zanikaniem tradycji ludowych w życiu, egalitaryzacją procesów kulturowych, rozwojem kultury masowej i wartościowaniem minionych ludowych tradycji artystycznych, Następnie pojawił się w publicystyce i literaturze fachowej i byl przedmiotem międzynarodowych i krajowych obrad specjalistów (np. w Poznaniu — 1969, w Kecskcmet — 1978). Powstał nawet międzynarodowy organ teoretyczny „Fołklorismus Bullctin” (Budapeszt--B raty sława). W wyniku ożywionej dyskusji nastąpiło bliższe sprecyzowanie zjawiska f. i jego wyraźne oddzielenie od folkloru autentycznego.; Okazało się też, że sytuacja w zakresie f, jest w różnych krajach różna i mimo braku jednolitej jego definicji ustalono jego istotne wspólnę cechy. Ogólnie traktuje się f. jako celowy, specjalnie aranżowany przekaz artystycznych tradycji ludowych we współczesności, jako

historycznie i społecznic uwarunkowany proces wykorzystywania tradycyjnych zjawisk kulturowych w środowiskach nieautentycznych. W tym procesie wyróżnia się z jednej strony jego tendencje negatywne, z drugiej cechy dodatnie.

Do tendencji ujemnych należą więc następujące zjawiska: zmierzanie do ograniczenia różnorodności w kierunku uniformizmu (wybrane szablony i modele w plastyce, sięganie w pokazach amatorskich i zawodowych zespołów folklorystycznych do ujednoliconego repertuaru inlerregionalnego jako do postaci „reprezentatywnych”). Następnie leatralizacja, dekoratywność, izolowanie wykonawców od publiczności i dawanie sztywnej inscenizacji zamiast twórczości spontanicznej; w konsekwencji angażowania specjalistów i stąd częstej stylizacji stwarza się nowe, rozwinięte formy pokazów jako „lepszej” postaci kultury ■ludowej, co ma wpływ na zniechęcenie do ludowego autentyzmu. Pojawia się również komercjalizacja f. (sprzedaż pseudo lud owych wyrobów często o cechach kiczu, np. do wyposażania mieszkań, lokali gastronomicznych, turystycznych itp., pamiątek i zabawek „ludowych” itd., eksport wyrobów naśladujących, ale i przekształcających oryginalną sztukę ludową) oraz nadużycia ideologiczne, gdyż w pewnych okolicznościach może prowadzić (i prowadził np. w hitleryzmie) do nacjonalizmu i szowinizmu. F. stał się także powszechnym elementem współczesnej kultury masowej, funkcjonuje w warunkach stechnicyzowanych i nie

kompensuje autentycznego życia kulturalnego; jest więc elementem wiążącym kulturę elitarną z ludową, ale zawiera niebezpieczeństwo dla obydwu. Krytyka niektórych cech f. jest podejmowana nie tylko przez etnografów', ale i przez folklorystów', teoretyków sztuki, publicystów'.

Obok cech ujemnych f. dostrzega się cechy pozytywne. Oceny uzależnione są często od stopnia odejścia od autentyku. Zjawiska folklorystyczne najbardziej zbliżone do niego traktuje się jako przedłużenie ludowych tra- ■ dycji. Stąd popieranie twórców ludowych w plastyce, prozie, poezji, gawędziarstwie, podtrzymywanie gry na tradycyjnych instrumentach ludowych itp., np. działalność polskiego Stowarzyszenia Twórców Ludowych, jedynego w Europie, Festiwal Kapel i Śpiewaków' Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą, popieranie amatorskich zespołów folklorystycznych złożonych z autentycznych nosicieli folkloru itp. ! Takie autentyczne zespoły budzą uznanie etnografów i folklorystów, natomiast bardziej krytycznie traktowane są zespoły pólzawodowe. Folklorystyczne zespoły zawodowe („Mazowsze”, „Śląsk”) są zaliczane do rodzaju twórczości (choreograficznej, wokalno-muzycznej) korzystającej z wartości tradycji ludowej. Wszystkie kategorie zespołów' oraz inna działalność w' zakresie f. spotykają się z następującą oceną ich funkcji: zwiększają społeczne zainteresowanie kulturą ludową i zbliżają do niektórych jej wartości, uaktywniają kulturowo określone kręgi społeczeństwa, zaspokajają potrzebę przeżyć estetycznych publiczności, stanowią ważny czynnik współczesnego świę- ¹ townnia, są wreszcie istotnym elementem tożsamości lokalnej, regionalnej, a stąd i świadomości narodowej, co uwidacznia się ze szczególną silą zwłaszcza w życiu społeczności emi-granckich.

-»• folklor

Lit.: M. Bausinger: Zur Kiitik der Folklorismuskrilik, w: H. Bausinger (Hrsg.), Populs rcvisus. Beitrage zur Erfor-schung der Gcgenwart, Tubingen 1966. — J. Burszta:    i

Kultura ludowa — kultura narodowa, Warszawa 1974. — I Tenże: Der gegen war ligę Fołklorismus in Po len alsspon-tane und organisierte Erschcinung, w: K. Yerebćlyi (Hrsg.), Fołklorismus einst und jetzt, Vortrage 2, Kecskcmet 1978. —

B.E. Fyceis: O cobpcmchuom (fioj/LKJiopnjMe, w:    | j

h oBiucctbo. t. 3, CoiJulh 1977. — H. Strobach:    i

Folklore — Folldorepflege — Fotkloristnus, „Jahrbuch Tur Volkskunde und Kulturgeschichte'’, 25: 1982 (tu bogato cytowana literatura). - S. Syehlak: Folkloristika a folklo- ^! rismus, ,,Slovensky narodopis”, 23: 1975, 4. — V. Voigt:    j

Dic Problcroc der Erforschung des heutigen Folklorismus in i \ Ungarn, Budapcsl 1978,

J. Burszta j