Foto0732

innych znawców tej problematyki²⁹⁸ można przyjąć, że to głównie czynniki z grupy B (organizacyjnej) przyczyniają się do uzyskiwania przez podmioty względnej harmonii między różnymi sferami ich życia i aktywności, ale także służą zachowaniu symetrii i harmonii między różnymi wymiarami bezpieczeństwa (ekologicznego i zdrowotnego, ekonomicznego, politycznego, militarnego, kulturowego, itd.). Można więc jeszcze raz w tym miejscu przypomnieć znane powiedzenie P. Druckera, że nie ma krajów biednych, są tylko nieudolnie zarządzane.

Uwaga ta nie oznacza jednak deprecjacji elementów kultury mentalnej (sfera A, rys. 18), a w niej poziomu wiedzy i „technologii intelektu”²⁹⁹, czy też zdolności do strategicznego myślenia (i działania), umiejętności przewidywania i rozpoznawania wyzwań, wykorzystywania szans i przeciwdziałania zagrożeniom. Wręcz przeciwnie - bez tych elementów trudno mówić o sprawnym, skutecznym i efektywnym zarządzaniu, co ma szczególne znaczenie w sytuacjach kryzysowych.

Najszersze myślenie o obronności, oprócz Czynników wyżej omówionych, uwzględnia również potrzebę zdrowia społecznego²⁰⁰, spełniającego trudną do przecenienia rolę w kształtowaniu i umacnianiu tzw. społecznego układu odpornościowego, porównywanego czasami do układu immunologicznego organizmów żywych.

W wymiarze bezpieczeństwa ekologicznego może to być np. zdolność do odbudowywania stanu przyrody i jej rozwoju; w wymiarze psychospołecznym przejawia się w postaci wysokiego morale, zaufania (do siebie i do innych), dzielności, itp.; w sferze społecznej wiąże się z istnieniem i rozwojem odpowiednich instytucji i organizacji, a także rozwojem właściwych relacji między nimi a społeczeństwem. Cechy te okazują się niezbędne nie tylko w sytuacjach kryzysowych, kiedy to mobilizowane i wykorzystywane są w nietypowy sposób różnego rodzaju zasoby, potencjały i różne rodzaje kondycji (indywidualnej i zbiorowej), ale także w tzw. normalnych warunkach, podczas kumulowania zasobów i potencjałów oraz „budowania” kondycji w jej różnych wymiarach. To wtedy właśnie trudną do przecenienia rolę spełnia czynnik ROZWOJU. Warunkiem jego zaistnienia jest jednak uzyskiwanie efektu systemowego (efektu syncrgii), z pożytkiem dla uczestniczących w tym procesie podmiotów, ale i dla ich otoczenia. Trudno byłoby powiedzieć, że jest to zjawisko powszechnie występujące dziś w Polsce. Przecież zdarza się, że nawet profesjonalnie przygotowywane służby w sytuacjach kryzysowych działają „enklawo wo'\ ¹

Monitorowanie procesów rozwojowych może stanowić w szeroko rozumianym systemie obronności rodzaj podsystemu wczesnego ostrzegania. Wymaga to jednak znacznego wysiłku badawczego, organizacyjnego i materialnego.

W tak rozumianym systemie obronności niezmiernie ważną rolę odgrywa silny „układ nerwowy”, czyli stan świadomości indywidualnej i społecznej wraz z odpowiednimi mechanizmami doskonalenia tej świadomości (system edukacji, a w nim np. kształcenie ustawiczne), ale także właściwy, sprawny i permanentnie doskonalący się system „produkowania” informacji i wiedzy oraz mechanizmy służące ich sprawnemu obiegowi i wykorzystaniu, umożliwiające uzyskiwanie efektu synergii jako warunku rozwijania i umacniana potencjałów, w różnych sferach życia i działalności człowieka, instytucji (organizacji) i społeczeństwa - ogólnie biorąc.

Proces ten może również sprzyjać umacnianiu „zdrowej” tożsamości i kształtowaniu mądrości jako jednego z podstawowych wyznaczników kultury bezpieczeństwa. Pomimo że mądrość doceniana jest jako wartość³⁰¹, to jednak rozumienie tego terminu nie jest czymś powszechnym. Do retorycznych możemy więc zaliczyć pytania, czy sprzyja to kształtowaniu mądrości w wymiarze personalnym i strukturalnym, czy sprzyja rozwojowi społeczeństwa „trzeciej fali”³⁰² (społeczeństwa informacyjnego), którego rozwój już dziś w niektórych krajach ewoluuje w stronę społeczeństwa wiedzy (czwarta fala?), a wkrótce - być może - będzie stawać się społeczeństwem mądrości (piąta fala?).

Jedno wydaje się dziś dosyć oczywiste - w XXI wieku potencjał intelektualny społeczeństw, ale także potencjał norm i wartości - stają się ich podstawowym czynnikiem prorozwojowym służącym umacnianiu bezpieczeństwa. Zgodnie z szerokim rozumieniem obronności możemy więc traktować je jako elementy potencjału obronnego. Niejako intuicyjnie zdaje się to wyczuwać polskie społeczeństwo, a szczególnie młodzież, o czym świadczy chociażby duża dynamika rozwoju uczelni wyższych i liczba kształcących się w nich studentów. Są to istotne elementy szeroko rozumianego systemu bezpieczeństwa i obronności. Doceniają to szczególnie społeczeństwa o wysokiej kulturze bezpieczeństwa, takie jak Szwajcaria (20% PKB przeznacza się tam na edukację). Zmiany, jakie w ostatnich latach dokonały się pod tym względem w Irlandii i Finlandii, zdają się przemawiać jeszcze wyraźniej do naszej wyobraźni.

W najszerszym sposobie myślenia o obronności można wykorzystać holistyczne modele obronności, przedstawione na rysunkach 20 i 21.

¹ Wskazują na to nie tylko wyniki badań (np. A. Filipek), ale także powiedzenia i przysłowia, np. „Mądry Polak po szkodzie¹.

‘A. Tofńer, Trzecia fala. Warszawa 1986.

181

1

l\ Śkftklcsyfefc Nowoeicsnc badania systemowe. ZN AON. Warszawa 1990: A.K. Koimić* du. A.M. /awtiiak. Pew&ott i gra. Wstęp do teorii sachowań organizacyjnych. Warszawa 1982. “M. Miufidy. Iccłumlouic intelektu. War&rawa 1987.

“Termin t Konstytucji światową! Organistą!I Zdrowia (WHO).