IMAG0260 (4)

56 Kazimierz Rymot

pochodne od imienia Rafał, Rafael. Tu spółgłoska f wtórnie została za* stąpiona przez grupę spółgłoskową chw.

Wyrazistą cechą językową dzielącą dziś polskie gwary jest tzw. mazurze* nie, czyli wymawianie spółgłosek cz, sz, ż, dż, jak c, s, z, dz. Zjawisko to występuje na terenie historycznej Małopolski i na Mazowszu. W nazwach osobowych mazurzenie wywoływało dwie zmiany. Z jednej strony sporadycz* nie występują formy typu Caban, Symek (: Szymon), Żandarm, ze strony drugiej są postaci pseudopoprawne z etymologicznie nieuzasadnionym cz, sz, ż typu Szambor (: Sambor), Zembaty (: zębaty). Przy przejęciach nazw obcych mogły powstawać dublety Czader i Cader (: Teodor). Mazurzenie jest cechą językową bardzo wyrazistą. Wcześnie, bo już w wieku XVI, była wyśmiewana wymowa mazurząca. Dlatego zapewne w nazwiskach nie była uwidaczniana na piśmie. Częściej spotyka się formy pseudopoprawne niż zmazurzone.

Wśród dzisiejszych nazwisk spotyka się niekiedy formy typu Kossak, Ossoliński. Przejawia się w nich gwarowe podwajanie spółgłoski -s- między samogłoskami. Zjawisko to występuje w różnych regionach Polski.

Pisząc wyżej o różnych przyrostkach zwracałem uwagę, że niektóre z nich miały ograniczony zasięg geograficzny. I tak formy na -ę- występowały głównie na obszarze ziemi sanockiej, a na -ę i -ęta dość często na Mazowszu. Pisząc o nazwiskach pochodnych od nazw miejscowych zwróciłem uwagę, że formy na -owski pochodne od nazw typu Byki, Chwalim, a więc Bykowski, Chwalimowski występują głównie w Polsce centralnej i na Mazowszu.

Zróżnicowanie terytorialne wykazują przyrostki z elementem -k-. W średniowieczu na północy Polski (Pomorze, Wielkopolska, Mazowsze) występowały formy typu Sułk (południowopolskie Sulek), Raczk (południowopolskie Raczek). Na północy Polski następował w mianowniku zanik ruchomego -e-w przyrostku pod wpływem przypadków zależnych. Na północy Polski częstsze były nazwy osobowe na -ak niż na południu. Na południu z kolei częstsze były nazwy na -ik, -ek niż na północy. Podobnie na północy częstsze są nazwy na -czak, gdy na południu bardziej popularne są na -czek. W nowszych czasach upowszechniły się nazwiska na -ko pod wpływem języka ukraińskiego. Dla ścisłości trzeba dodać, że w średniowiecznych dokumentach historycznych spotyka się nazwy na -ko. Niektóre z nich mogły powstać pod wpływem języka łacińskiego. Wpływem ukraińskim tłumaczy się nazwiska na -enko, -eńko typu Lubaszenko. Na pograniczu polsko-ukraińskim i polsko-białoruskim licznie występują nazwiska na -uk, -czuk. Jest to wyraźny wpływ tych dwu języków wschodniosłowiańskich. Podobne pochodzenie mają nazwiska na -iszyn, -yszyn typu Litwiniszyn.

Nazwy osobowe pochodne od wyrazów pospolitych czerpały swoje tworzywo nie tylko ze słownictwa ogólnopolskiego, ale także regionalnego, gwarowego. O ile cechy gwarowe o charakterze fonetycznym ścierane były z nazwisk i wymawiane bywają one na ogół zgodnie z normami fonetycznymi języka ogólnopolskiego, o tyle nazwy osobowe utworzone od wyrazów gwarowych nie mogą się pozbyć cech gwarowych, bo wymagałoby to zmiany podstawy, a więc zmiany całej nazwy. Zróżnicowanie gwarowe słownictwa może być dwojakie — ta sama rzecz posiada dwa lub więcej wyrazów w różnych