~LWF0008 (2)

18

istotne kroki -w zakresie poznania kultury wczesnego średniowiecza. Glięć weryfikacji barwnych relacji historiograficznyeh o czynach dawnych wikingów wcześnie skłaniała do podjęcia prac wykopaliskowych w niektórych miejscach. Po pierwszych próbach rozpoznania domniemanych kurhanów królewskich w Starej Upsali (1846-1847, 1874) wynikami swymi zasłynęły zainicjowane w 1871 r. poszukiwania Hj. Stolpego na wyspie Bjórkó pod Sztokholmem¹; pozwoliły one na określenie położenia znanego ze źródeł pisanych emporium państwa Swewów z IX-X w. — Birki. Przewyższyły jednak je rozgłosem wykopaliska na zachodnim brzegu Oslofjordu, które doprowadziły do odkrycia pochówków w świetnie zachowanych statkach: w Gokstad (1880 — niestety wyrabowany) i przede" wszystkim w Osebergu (1903), gdzie natrafiono zapewne na grób znanej z sag królowej Aasy². Wyposażenie tego ostatniego rzuciło niespodziewane światło na poziom kultury dworu władców norweskich w połowie IX w.

Niezależnie od zamierzonych akcji doraźne odkrycia również dowodziły wartości archeologii dla poznania kultury doby wikingów i poprzedzającego ją okresu. Takie znaczenie miało np. odsłonięcie przy kościółku w Yendel (Uppland) w 1881 r. cmentarzyska wielmożów szwedzkich, używanego od schyłku VI do 1 połowy XI w.³ Ze względu na dobrze czytelne szczegóły obrządku (pochówki w łodziach) i bogactwo wyposażenia stanowisko to dało później w nauce nazwę kulturze Swewów z VII-VIII w. Odkrycia w Tuna, Valsgarde i in. w środkowej Szwecji wykazały, że znaleziska w Vendel nie były czymś wyjątkowym. Są one źródłem, które umożliwia wielostronny wgląd w warunki bytu, pozycję społeczną, upodobania artystyczne możnych rodów normańskich wczesnego średniowiecza.

Cmentarzyska tej doby dość wiernie odzwierciedlają barbarzyńską jeszcze mentalnośó Skandynawów, traktujących życie pozagrobowe jako kontynuację ziemskiego. Pozwalają one dzięki temu wniknąć w wiele szczegółów ówczesnej kultury. Troskliwa piecza konserwatorska, roztaczana w krajach skandynawskich nad zabytkami przeszłości, przyczyniła się do zgromadzenia wielu źródeł tego rodzaju. W ślad za dorywczymi jiracami archeologicznymi szły systematyczne, przeprowadzane na licznych nekropolach od tzw. okresu wędrówek ludów po dobę wikińską. W Danii na szczególną uwagę zasługują wielkie akcje podejmowane w ubiegłym półwieczu na Bornholmie, w Ladby (Fionia), Lindkolm Hoje pod Aalbor-giem (Jutlandia), w Szwecji — Ikrę i Vallhagar na Gotlandii, w Norwegii — odkrycia w Gjermundbu (Ringerike) i in.⁴

W ślad za rozpoznaniem cmentarzysk przyszła kolej na mniej efektowne, lecz równie ważne pozostałości osiedli. Dalsze prace wykopaliskowe, podejmowane w Eogaland i Yest Agder w połndniowo-zacłiodniej Norwegii, na Gotlandii (Vallhagar), Jntlandii (Lindholm Tloje) pozwoliły wniknąć w warunki bytu chłopa skandynawskiego we wczesnym średniowieczu⁵. Badania obronnych osad plemiennych (Ismantorp, Eketorp na Olandii i in.) czy też związanych z działalnością pierwszych państw wczesno-feudalnych (Trelleborg, Aggersborg, Fyrkat w Danii) rzuciły interesujące światło na procesy przemian politycznych w tamtej dobie.

Rozmiarami i wynikami na plan pierwszy wysunęły się prace wykopaliskowe na terenie najwcześniejszych w tej części Eiuopy osad miejskich⁶. Wśród nich największą uwagę poświęcono położonemu niegdyś na pograniczu duńsko-niemieckim Hedeby pod Szlezwikiem, wraz z potężnym systemem fortyfikacyjnym Danevirke w sąsiedztwie. Po doraźnych sondażach w początku tego wieku archeologowie niemieccy podjęli tam w 1930 r. systematyczne prace, które z różnymi przerwami trwają do dnia dzisiejszego. Poza wstępne rozpoznanie nie wyszły badania na terenie dawniej Birki. Od roku 1954 jest jednak odsłaniane na szerokiej przestrzeni rzemieślniczo-targowe osiedle na pobliskim Helgo; początki tej osady sięgają pierwszych wieków n.e., upadek zaś nastąpił w dobie wikingów. Wstępne badania zostały przeprowadzone również na innym emporium z IX w. — Skiringssal, dziś Kaupang, na zachodnim brzegu Oslofjordu.

Konieczność prac ratowniczych, związanych z rozbudową współczesnych miast, przyczyniła się też do przeprowadzenia badań w wielu ośrodkach, których początki sięgają doby wikingów. Już na przełomie XIX i XX w. poczyniono pierwszo istotne odkrycia w niegdyś duńskim, dziś szwedzkim Lund w Skanii oraz Sigtunie, następczyni Birki. Ostatnio badania w Aarhus, Yiborg, Eibe i in. w Danii, Trondheim, Bergen, Oslo i in. w Norwegii, Kóping na Olandii, Paviken koło Yastergarn na Gotlandii w Szwecji pozwalają wniknąć w szczegóły procesu urbanizacji, zainicjowanej w X-XI w. przez pierwsze skandynawskie monarchie wczesnofeudalne.

Skandynawia to kraina, gdzie w^re wczesnym średniowieczu szczególnie intensywnie wy stępów' ało zjawisko tezauryzacji srebrnych i złotych monet, ozbób, kruszcu. Dw^ra wielkie okresy gromadzenia dóbr to schyłek w^rędrówek ludów (Y-YI w.) i doba wypraw^ wikińskich (IX-XI w.). Liczne skarby

1

⁰ Publikacje źródłowe poczynionych odkryć: Lindqvist 193 6; Arbman 1940-1943.

2

   Nicolaysen 1882; Oscbergfundet 1917-1928.

3

   Stolpe, Arne 1927; Vendel 1938. Por. też Arne 1934; Aryidsson 1946; ta sama 1954; ta sama 1977 i in.

4

   Grieg 1947; Vallhagar 1955; Klindt-Jensen 1957; Thoryildsen 1957; Stenberger 1961; Ramskou 1976 i in.

5

Petersen 1933-1936; For mi da gar dar 1943; Ilagen 1953; V allhagar 1955; Klindt-Jensen 1957 i in., osiedla obronne: Norlund 1948; Eketorp 1976; Olsen, Schmidt 1977; Roesdahl 1977 i in.

6

   O Hedeby łącznie Jankuhn 1976, jak też Berichte 1969-1977, tamże literatura. Opracowania źródłowe innych wczesnych ośrodków: Helgo 1961-1972; Blom-qvist, M&rtensen 1963; Kaupang 1969; Andersen, Crabb, Madsen 1971; Birka 1973 i in., łączny przegląd całości problematyki: Die Zeit 1965; Kieł Papers 1972; Yor- und Fruhformen 1973-1974, t. 2, tamże dalsza liczna literatura.