~LWF0010 (3)

22

Przejdźmy do tak zwanych sag rodowych, ściślej sag o Islandczykach (islendingasógur), mówiących w zbeletryzowanej formie o dziejach pierwszych osadników islandzkich i ich potomków od czasów osiedlenia po epokę chrystianizacji. Wzmianek tyczących pogaństwa jest w nich jednak stosunkowo niewiele. Więcej materiałów do wierzeń zawiera zaledwie kilka z nich. Dla przykładu monumentalna Saga o Njalu przynosi opis wydarzeń prowadzących do podjęcia przez Althing decyzji o przyjęciu chrztu - nie jest to w tym przypadku ani źródło jedyne, ani najlepsze. Saga o Njalu jest jednak jedynym tekstem, w którym zachował się ważny dla wiary w przeznaczenie Dar radarsljod. Eyrbyggja saga, Vi-ga-Glums saga i Hrafnkels saga Freysgoda przynoszą stosunkowo liczne wzmianki ważne dla dziejów kultu. Wątki religijne rozproszone są także po innych klasycznych sagach islandzkich. Sagi te w oryginale wydawane są w monumentalnej serii Islenzk Fórnrit (jeszcze nie zakończonej), od niedawna istnieje natomiast ich kompletne wydanie w tłumaczeniu na język angielski¹².

Szczególnie obfite materiały do dziejów wierzeń skandynawskich zawierają trzy sagi należące do szeroko rozumianego gatunku sag dawnych lat (fornaldar-sógur): Hervarar saga („Saga o Herwor”), Orvar-Odds saga („Saga o Orwar--Oddzie”) i Hrolfs saga kraka („Saga o Hrolfie kołku”). W odróżnieniu od wielu innych sag tego gatunku zawierają one sporo archaicznych wątków, w tym autentyczne fragmenty dawnej poezji. Ale i inne fornaldarsógur przepełnione są motywami mitycznymi, religijnymi i magicznymi, tyle że w wielu wypadkach ich wiarygodność pozostawia sporo do życzenia i zawsze powstaje pytanie, w jakim stopniu są one śladem wierzeń z dawnej przeszłości, o której rzekomo opowiadają, a w jakim odzwierciedlają nieodparte zamiłowanie późnośredniowiecznych islandzkich czytelników i pisarzy do awanturniczych opowieści o przygodach w świecie niesamowitych istot. Znakomitym przykładem takiej opowieści w najlepszym wydaniu jest Gongu-Hrolfs saga. Standardową edycję najważniejszych sag tego rodzaju przynoszą trzy tomy Fornaldarsógur Nordurlanda (FN 1943-1944).

Wątki do opowieści czerpano nie tylko z rodzimych źródeł i folkloru, ale także z literatury całego ówczesnego świata. Uczeni Islandczycy, przynajmniej od XII wieku, czytali nieomal wszystko, co było w Europie do przeczytania i wszystko potrafili przerobić na sagi. W ten sposób powstała saga o Karolu Wielkim, przekładano francuskie i bretońskie romanse rycerskie, z kontynentalnych opowieści o wojnie trojańskiej stworzono Trojumanna sagą, pisano o królu Arturze, przełożono proroctwa Merlina, popularny w średniowieczu żywot Aleksandra Wielkiego stał się rdzeniem Alexandru sagi, Mariu saga opowiadała

¹² The Complete Sagas of Icelanders, t. 1-5, wyd. Vidar Hreinsson, Reykjavik 1997.

o Najświętszej Marii Pannie, a Dzieje Apostolskie przełożono (w dość dowolny zresztą sposób) jako Postola sógur. Nic więc dziwnego, że i do rodzimych rzekomo opowieści trafiło wiele wątków zapożyczonych, często przekształconych nie do poznania i mistrzowsko osadzonych w skandynawskim milieu.

Istotną rolę w początkach islandzkiego piśmiennictwa odegrał Kościół. Pogańska literatura, choć bardzo bogata, miała formę ustną. Kościół zaczął tworzyć na Islandii swoje piśmiennictwo, i to nie tylko łacińskie, ale i rodzime. Chrzest wyspy i chrystianizację opisały najwcześniejsze ze spisanych sag: Krist-ni saga i Hungrvaka, potem zaczęto pisać żywoty islandzkich biskupów, Biskupa sógur. Stąd był już tylko krok do piśmiennictwa świeckiego. Ari inn frodi napisał w połowie XII wieku Islandinagbók, niewielką książeczkę opisującą początki osadnictwa, prawodawstwa i organizacji społecznej Islandii. On też zapewne zapoczątkował tworzenie najbardziej charakterystycznego dla Islandii dzieła, Landnamabók, „Księgi zajęcia ziemi”. W różnych jej redakcjach opisano początki osadnictwa na wyspie, podając miejsca, skąd przybyli pierwsi osadnicy, gdzie się osiedlili i kim są ich potomkowie, niekiedy okoliczności osiedlenia opisane są w formie szerszych nieco relacji (rozwijanych następnie w tradycji sag o Islandczykach). W niektórych z nich pojawiają się dane do dziejów religii. W Landnamabók doszedł do głosu charakterystyczny dla kultury islandzkiej szacunek dla więzów rodowych, stanowiących aż do końca wolnej Wspólnoty Islandzkiej fundament stosunków społecznych na wyspie.

Sagi powstawały od XII po XV wiek, w późnej epoce pisano księgi zbierające, kompilujące i amplifikujące wcześniejsze opowieści (jak np. Hauksbók czy Flateyjarbók). Istotne dla dziejów religii pojedyncze wzmianki rozsiane są po wielu źródłach, ale nieomal wszystkie znane nam większe teksty są już tylko literackimi lub uczonymi opracowaniami i zapisami pogańskich wierzeń. Niektóre z nich zawierają jednak zaczerpnięte z nich autentyczne formuły rytualne.

Szczególnym, bardzo ważnym źródłem poznania skandynawskiego pogaństwa jest onomastyka. W nazwach miejscowych i w imionach własnych przetrwało bowiem wiele śladów dawnych wierzeń. Kulturowy krajobraz Skandynawii pełen jest nazw, w których zachowały się imiona dawnych bogów, także takich, którzy - jak Ullr - w źródłach pisanych pojawiają się już tylko sporadycznie i sprawiają wrażenie postaci tracących na znaczeniu.

Bardzo ważnym źródłem jest wreszcie ikonografia. Karl Hauck (1978, 361—401) zdołał odnaleźć na złotych brakteatach z okresu wędrówek ludów motywy z mitów, których treść zapisano dopiero wiele wieków później. Więcej trudności interpretacyjnych sprawiają maleńkie złote blaszki, zwane gullgubber (M. Watt 1999, 133-142), znajdowane w najważniejszych miejscach kultowych z VIII wieku, takich jak Sorte Muld czy Gudme. Wśród przedstawianych na