~LWF0021 (3)

44

słuch (hljod) wśród audytorium, którym jest cała ludzkość (więksi i mniejsi synowie Heimdalla), mówi:

Chcesz, abym ja, Ojcze Poległych, opowiedziała o dawnych dziejach, wcześniejszych niż pamięć.

Olbrzymów pamiętam, przed światem zrodzonych co ongiś byli piastunami mymi¹; dziewięć światów pamiętam i dziewięć korzeni², głęboko w ziemi wspaniałe drzewo przeznaczenia.

Wieszczka sięga więc pamięcią do czasów, kiedy Yggdrasill, bowiem to on jest tu wspomniany pod nazwą mjótvidr („drzewa przeznaczenia"), znajdował się jeszcze głęboko w ziemi, dosłownie „poniżej w glebie". Jak można rozumieć, trwał tam w postaci nasienia spoczywającego w ziemi pogrążonej jeszcze gdzieś w chaosie prawód, nasienia, które kiedyś wykiełkuje i stanie się jesionem Yggdrasill dopiero po powstaniu świata³. Ale pamięć wieszczki sięga jeszcze dalej. Dziewięć światów, o których mówi wieszczka, to nie dziewięć podziemnych zaświatów, istniejących w tej samej erze i umieszczonych jeden pod drugim⁴, ale raczej dziewięć kolejno po sobie następujących światów, takich jak ten obecnie istniejący (J.P. Schj0dt 1992, 157-158). A jeśli tak, to wieszczka nie może być nikim innym, jak personifikacją odwiecznego przeznaczenia. Dlatego wie o wszystkim, co się zdarzyło. Wie również o wszystkim, co jeszcze się wydarzy, a ta wiedza nie pochodzi już z jej doświadczenia, ale z jej natury istoty tworzącej przeznaczenie. Pozwala to uznać, że wieszczką mówiącą w Voluspa o przeszłości i przyszłości świata jest Urdr. Słuchając Voluspa dawni Skandynawowie słuchali więc głosu przeznaczenia.

Początkowo, póki trwa czas początków świata wydaje się przez moment, że to bogowie pokierują jego losem. Siedzą wtedy na swoich rókstolar („stolcach przeznaczenia”) skąd kierują dziełem stworzenia, i na zielonej łące grają w tafli. Ale gdy świat istnieje już w swych głównych zarysach, tracą swoją grę. Ursula Dronke (1979) zwróciła uwagę, że wszystkie (lub prawie wszystkie) epizody ukazujące staczanie się biegu spraw świata w kierunku jego zagłady związane są w jakiś sposób z ideą gry. Złoty wiek i panowanie bogów nad przeznaczeniem kończą się, gdy trzy Olbrzymki zabierają tafli. Wtedy rozpoczyna się nieuchronny bieg dziejów. Najpierw wybucha wojna pomiędzy Asami i Wanami. Po jej zakończeniu do bogów zgłasza się budowniczy, który podejmuje się zbudować wał Asgardu w ciągu trzech zim, chce jednak w zamian otrzymać Freję, Słońce i Księżyc⁵. Ostatecznie mistrz (smidr) podjął się wybudować wał w ciągu jednej zimy, ale bogowie pozwolili mu korzystać z pomocy jego ogiera, Svadilfa-riego. Umowa miała więc charakter zakładu (jak zdążysz, to dostaniesz zapłatę, ale my stawiamy na to, że nie zdążysz, a to co zbudujesz i tak będzie nasze). Asowie nie przegrali go tylko dlatego, że Loki w ostatniej chwili zmienił się w klacz i pozbawił budowniczego pomocy Svadilfariego, uwodząc ogiera. Budowniczy widząc, że nie zdąży, wpadł w szał - wtedy bogowie rozpoznali w nim górskiego Olbrzyma i Thor natychmiast go zabił⁶. Dzięki podstępowi bogowie nie musieli więc wypełnić warunków zakładu i Freja pozostała w As-gardzie, a Słońce i Księżyc na niebie (Gylf. 42). Koszt podstępu był jednak ogromny⁷. Yoluspa (26) podkreśla złamanie przysiąg i umów, co oznaczało, że Asowie musieli za to słono zapłacić. Według jednej z interpretacji (R. Boyer 1982, 200) łamiąc dane słowo stracili moralne praw'o do rządzenia światem. Możliwie, że ceną za krzywoprzysięstwo była śmierć Baldra (U. Dronke 1979, 57-86). Opowieść o budowniczym Asgardu znajduje ciekawą paralelę w innej, późniejszej już pieśni, niedostatecznie chyba wykorzystanej w badaniach. W Fjolsvinnsmal (11-12) Svipdag pyta Olbrzyma Fjolsvinna, jak nazywa się

1

   Th a er fordom mic foedda hofdo. Foedda oznacza wg słownika Gcira Zoegi albo żywienie, utrzymywanie kogoś, co może wskazywać na funkcję Olbrzymów jako piastunów wieszczki (dlatego zaakceptowałem w tym miejscu tłumaczenie A. Załuskiej-Strombcrg) ale może też oznaczać... zrodzili lub spłodzili!

2

   Co oznacza ni iyidiur (co przetłumaczyliśmy jako dziewięć korzeni) nie jest wcale jasne i odwołuje się do jednej z wielu możliwych etymologii. Wśród innych wymienić należy ..złe Olbrzym-ki”, oraz las lub drzewo; patrz J. dc Vries 1962, 288; G. Steinsland 1979. 120-121; J.P. Schjpdt 1992, 158-159.

3

   Tak G. Steinsland 1979, 122. Taka interpretacja nasuwa jednak pytanie, gdzie - zakładając cykliczny bieg dziejów świata - w chwilach, kiedy świat pogrąża się w chaosie niebytu, przebywają istoty, które ten czas mają przetrwać (jak Lif i Lifthrasir). Może więc Yggdrasill istnieje przed powstaniem i po końcu świata, tyle że wraz z całą ziemią pogrążony w zalanej wodą otchłani?

4

   Jak na ogół się interpretuje, wskazując na analogię w Vafihrudnismal 43; patrz niżej, s. 50.

5

   Wzmianka o Frcji rozstrzyga o kolejności wydarzeń, takiej, jak tu przedstawiona. Dopiero po pojawieniu się Freji wśród Asów, co było konsekwencją pojednania kończącego wojnę, budowniczy mógł od nich żądać jej ręki.

6

   Gylf 42. Budowniczy pozostaje w przekazie Snorriego anonimowy, w odróżnieniu od swego ogiera. W niemieckiej literaturze naukowej nazywany jest Ricsenbaumeister (R. Simek 1995, 339). Snorri określa go początkowo mianem kowala (smidr), słowo to może jednak określać każdego nieomal twórcę i rzemieślnika i dlatego tłumaczę go jako mistrz. Dopiero w finale opowieści zostaje on rozpoznany jako górski Olbrzym (iotunn i bergrisi); por. Jon Hnefill Adalsteinsson 1998. 129-132.

7

<31 Strofy Volnspa mówiące o złamaniu przez bogów przysiąg odnoszę za U. Dronke do ich umowy z budowniczym Asgardu. Można je jednak odnieść i do wydarzeń związanych z wojną Asów z Wanami, bowiem i w epizodzie wojny z Wanami dochodzi do głosu opinia o Asach jako bogach skłonnych do oszustw, o co podejrzewają ich Wanowie przy okazji wymiany zakładników, patrz niżej, s. 85.