~LWF0101 (3)

204

zauważyć, że trzcinka rzucona w Vikara odpowiada gałązce jemioły rzuconej w Baldra.

Podobieństwa sięgają tu bardzo głęboko. Starkadr (Stark-hódr, silny wojownik) nosi to samo de facto imię, co „wojownik” Hodr (J. de Vries 1955, 44). Co więcej, od Snorriego dowiadujemy się, że Hodr był wprawdzie ślepy, ale bardzo silny. Kolejne podobieństwo łączy ślepego Hóda i jednookiego, na wpół ślepego Odyna (J. de Vries 1955, 48-49, tenże 1957, 237), określanego zresztą także Tviblindi (ślepy na oba oczy), Gestumblindi, Svipdagr blindi i Blindr en bolvisi - czyli „ślepiec czyniący zło” (H. Falk 1924, 5, 13, 28, 29). Trudno więc nie uznać Hóda za hipostazę Odyna¹. Ukrytym sprawcą śmierci Baldra był więc jego własny ojciec. Wątek ojca walczącego z synem w epice germańskiej pojawia się zresztą już w Hildębrandslied (J. de Vries 1955, 49), a w mitach składanie synów w ofierze Odynowi poświadczone jest znakomicie w opowieści Ynglinga sagi (25) o królu Aunie starym. Dalej jeszcze sięgające i bardziej już dyskusyjne podobieństwa łączą Hóda i Odyn z Lokim.

Funkcja tego ostatniego jest w micie kluczowa. Według Snorriego Lokiemu nie spodobała się nietykalność Baldra, zdawałoby się nieśmiertelność. To, co czyni dalej, wydaje się być jedynie czystą złośliwością. Hodr przedstawiony jest jako jego narzędzie, handbani, czyli nieświadomy „zabójca ręką”, którą pokierował ktoś inny. W Voluspa in skatnma (Hdl. 29) powiada się, że Wali mszcząc śmierć Baldra „zabił zabójcą rąką (handbana) swojego brata”. Oznacza to, że Loki był sprawcą moralnym, tym, kto swą radą lub namową doprowadził do mordu. Taki zakulisowy sprawca zabójstwa zwany był w języku prawa radbani (zabójca poprzez radę, intrygę), ale w dostępnych nam tekstach skaldycznych słowo to ani razu nie jest użyte w stosunku do Lokiego, z wyjątkiem jego ken-ningu radbani Baldrs w Skaldskaparmal (16), który jednak stworzył już najprawdopodobniej sam Snorri². Badacze używają go w stosunku do Lokiego nie bez oparcia w dobrym tekście źródłowym. W Lokasennie (28) Loki mówi o sobie do Frigg: „To ja sprawiłem (dosłownie: ja tak poradziłem - ek tvi red), że nigdy już więcej nie ujrzysz Baldra, wchodzącego do swej sali”.

Jeśli przyczyną śmierci Baldra byłaby jedynie złośliwość Lokiego, to mit traci sens. Skoro jednak Loki jest postacią do pewnego stopnia tożsamą z Ody-nem, łatwiej przyjdzie nam zrozumieć, dlaczego jego syn musiał zginąć. Za Ur-sulą Dronke (1988, 232) sens ofiary z Baldra dostrzec można bowiem w tym, że jest ona czynnikiem niezbędnym dla przyszłego odrodzenia się świata z zagłady ragnarok. Do symboliki odrodzenia nawiązuje też narzędzie śmierci Baldra, jemioła, krzew o ambiwalentnej naturze rośliny przynoszącej i życie, i śmierć, rosnącej, jak dowiadujemy się od Snorriego, gdzieś na zachód od Walhalli, być może po prostu w zaświatach, i pozwalającej wejść i wyjść z tamtego świata (J. de Vries 1957, 223-225). A po powstaniu nowego świata powrócą do niego z Helu wspólnie Baldr i Hodr. Być może to właśnie było tajemnicą, którą Odyn wyszeptał do ucha swego martwego syna, zanim położono go na stosie pogrzebowym, mówiąc mu słowa, których sens pozostał na tym świecie nieznany. Jak musiał przyznać Odynowi Vafthrudnir (Vfm. 55):

Nikt z ludzi nie wie, coś w zaczątku dni,

Powiedział do ucha synowi.

Słowa te pokazują zarazem wyraźnie, że śmierć Baldra, tu umieszczona w czasach początków, należy do zdarzeń określających bieg losów tego świata.

Wróćmy tu jeszcze na moment do Drugiego zaklęcia merseburskiego. Warto zauważyć, że w jego drugiej części, opisującej lecznicze działania Wotana, ich istotą jest ponowne połączenie rozdzielonych części ciała, jego członków, mięśni, kości i krwi. W fińskich legendach o śmierci herosa Lemminkainena powoduje ją „stary dziad z bielmem na oku”, rzucając w bohatera trzciną (M. Haavio 1979, 274-285). Zależność tych fińskich legend od jakiejś wczesnej wersji mitu Baldra jest oczywista (J. de Vries 1957,225-226). Zakończenie mitu jest jednak inne niż w znanej nam wersji staronordyckiej. Pocięte na kawałki ciało Lemminkainena zbiera jego matka i wskrzesza syna do życia. Podobnie przy użyciu odpowiednich zaklęć Wotan potrafił uzdrowić konia Baldra - a może i samego Baldra³?

Śmierć Baldra wymagała zemsty i obaj jej sprawcy zostali ukarani⁴. Hodr poniósł zaszczytną śmierć, Lokiego natomiast poddano trwającym do końca świata torturom. Jako radbani z formalnego punktu widzenia prawa był wprawdzie mniej winny, ale w micie potraktowano go odpowiednio do jego nik-czemności. Zacznijmy od śmierci Hóda, który choć moralnie niewinny, zginąć musiał. Wizja śmierci Baldra w Voluspa (32-33) kończy się następująco:

1

   Konkurencyjną tezą mogłaby tu być tylko interpretacja „dioskuryczna”, w rodzaju śmierci Rcmusa z rąk Romulusa, ale na jej rzecz w micie kompletnie nieomal brak argumentów (patrz jednak wyżej, przyp. 13).

2

   Występuje w poezji skaldów w strofie odnoszącej się do króla Haralda hardrade opisującej go jako moralnego sprawcę śmierci 13 ludzi (Skj. BI, 330), oraz w prawach norweskich, por. J. de Vries 1957,218.

3

   Jest to oczywiście jedynie daleko idąca próba reinterpretacji skąpej podstawy źródłowej, stąd może ona budzić sceptycyzm, tak J. Lindów 1997, 30.

4

   Motyw zemsty w micie Baldra badał ostatnio J. Lindów 1997, 131-163.