~LWF0153

308

wojowników, podobnie jak bogów¹. Landalf wzywany przez Egila Skallagrims-sona (Lv 20) w jego zaklęciu skierowanym przeciw Gunhildzie, żonie króla Eryka blod0xa, ma wypędzić ją z jej królestwa (M. Olsen 1944, 181). Wskazuje to na związki łączące Elfy z konkretnymi ziemiami, co upodabnia je do landvaet-tir. Tym, co wyraźnie różni Elfy od wszystkich innych rodzajów istot mitycznych (z wyjątkiem landvaettir) jest to, że w zasadzie nie znamy ich imion.

Jak już wspominaliśmy, zastanawiające jest podobieństwo Elfów do Wanów (J.P. Schjódt 1991, 306). Alfheim ma być siedzibą boga Freja (Grm. 5)², choć jego nazwa oznacza sadybę Elfów, a według Snorriego (Gylf. 17) mieszkają w nim Ijosalfar, Elfy świetliste. W prozaicznym wstępie do Lokasenny wspomina się, że na uczcie u Aegira „wielu było Asów i Elfów”, a w następujących potem strofach zamiast Elfów (których imion nie znamy) pojawiają się obok Asów Wanowie - Njord, Frej i Freja. Zarazem jednak z Ahismal wynika, że Wanowie i Elfy mówią różnymi językami, co świadczyłoby o ich odrębności.

Jeśli wstrzymać się z utożsamieniem Elfów z Wanami, to ich miejsce w systemie mitologii skandynawskiej nie jest łatwe do określenia. W Beowulfie (v. 112) elfy wymieniane są także razem z Olbrzymami (eoatans ond ylfe), a porównywano je nawet z czarownicami. Elfy najbardziej są jednak podobne do Karłów. Wskazuje na to wyliczenie karłów (dvergatat) w Voluspa (11-16), gdzie trzy z nich noszą imiona określające je jako Elfy. Są to: Alf (Elf), Gandalf („Elf z różdżką” czyli Elf od czarów) i Vindalf. Dainn występujący na tej samej liście imion jako Karzeł, w Havatnal (143) pojawia się jako Elf, który nauczył swych współplemieńców sztuki run. Karłem noszącym imię wskazujące na związki z Elfami jest też niemiecki Alberich.

Nie przypadkiem więc Snorri uznał Karły za rodzaj Elfów. W swej próbie systematycznego przedstawienia Elfów podzielił ich na Ijosalfar, „elfy świetliste” (czyli właściwe) oraz dokkalfar, „elfy ciemne”, o których podaje, że są czarne jak smoła. Pierwsze zamieszkiwać mają w Alfheimie, położonym w trzecim, najwyższym i najpiękniejszym niebie (zwanym Gimle), gdzie po śmierci mają trafić ludzie sprawiedliwi, drugie zaś pod ziemią. Te ostatnie próbuje się czasem utożsamiać ze zmarłymi ludźmi. Tymczasem uznać je należy za tożsame ze svartalfar („elfami czarnymi”), których miano pojawia się w nazwie Svartal-faheimu. Według Snorriego (Gylf. 33, Shddskap. 39) była to siedziba Karłów. Dokkalfar i svartalfar były więc dla Snorriego identyczne z Karłami. Podział Elfów na białe i czarne nawiązuje wyraźnie do pojęć chrześcijańskich i przeciwieństwa pomiędzy jasnymi, niebiańskimi aniołami i podziemnymi, czarnymi diabłami. Czarne elfy związane były by więc ze śmiercią, jasne z życiem (E.O.G. Turville-Petre 1964, 231). Taka wizja mogła mieć wszakże swe rodzime korzenie, na co wskazuje i etymologia nazwy Elfów właściwych, i wiara w bytowanie Karłów w podziemiach.

Obie te grupy istot mają wiele ze sobą wspólnego i są to podobieństwa nawiązujące do sfery chtonicznej, z właściwym dla niej łączeniem w jedno życia i śmierci jako dwóch aspektów tego samego zjawiska. W Elfach próbuje się widzieć istoty zaświatowe i łączyć je z kultem zmarłych oraz z kultem płodności. Ma to swoje uzasadnienie nie tylko w podobieństwie (o ile nie identyczności) z Wanami, ale i w ich roli dawców pomyślności i dobrobytu. Elfy pojawiają się czasem w postaci niewidzialnych istot przypominających duchy. W Norna-Ge-sti thattr (1) król Olaf, gdy już jego ludzie zasnęli, usłyszał jak przez zamknięte drzwi „elf lub ktoś w tym rodzaju wszedł do domu” (L. Motz 1973-1974, 97). Nie jest to jednak klucz w pełni wystarczający do zrozumienia skomplikowanej natury tych istot, dzielących się zapewne dodatkowo na dwa rodzaje o niejasno zakreślonych granicach.

Z Elfami właściwymi łączyć można pojęcia jasności, światła i piękna, poświadczone nie tylko przez podejrzany o chrześcijańskie wpływy przekaz Snorriego, ale też przez etymologię ich nazwy i jej leksykalne powiązania z pojęciem piękna. W poezji staroangielskiej kobieta określona jako aelfsciene, jest „piękna jak elf’ (H. Kuhn 1973, 131). Alfrodull - „blask elfów”, jest kennin-giem oznaczającym słońce (Vm 47; Skm. 4), znanym już skaldowi Eyvindowi (Lv 9), który złoto określił mianem słońca elfów - alfar alfrodul. A kenning graeti alfa, „łzy elfów” {Hm. 1) opisuje najprawdopodobniej poranek (H. Kuhn 1973, 131).

Związki Elfów z pięknością potwierdza przekaz Sogubrot af fornkonungum (10), gdzie charakterystyczną cechą przodków króla Haralda harfagri (piękno-włosego) miała być ich szczególna piękność. Jego ród wywodzono w linii macierzystej³ od Elfów, na co wskazują imiona: Alf, Alfgeir, Alfhilda, Gandalf, nazwa rodu Alfa aett (ród elfów), i nazwa kraju, nad którym panował - a był to Alfheim ulokowany gdzieś na pograniczu Szwecji i Norwegii. Motyw piękna jako cechy rodu panującego w ziemskim Alfheimie pojawia się też w Hervarar

1

   W poezji skaldów (M. Kristensen 1930-1931, 86-87) pojawiają się też radalf (Bragi, Rag-narsdrapa 11, Skj. BI, 3), sokialfr (Glumr. 12, Skj. BI, 68), mordalfr (Vellekla 21).

2

   Problem ewentualnych związków Freja z Elfami badał K.A. Eckhardt 1940, 23.

3

W linii męskiej pochodzić miał od Odyna, por. L. Motz 1973, 95.