Image

JANUSZ KOSTECKI

Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteka Narodowa, Warszawa

Czytelnictino jako przedmiot refleksji naukoinej

W liczącej blisko 130 lat historii badań nad czytelnictwem w Polsce prace

0    charakterze teoretycznym stanowiły margines. Najogólniej rzecz ujmując, wynikało to zarówno z tego, że - nie tylko początkowo - przeważająca większość rozpoznań miała (bądź z wyboru, bądź z konieczności) cele typowo użytkowe, jak

1    z tego, że - głównie w okresie późniejszym - czytelnictwo traktowano z reguły jako zjawisko co prawda wyróżnialne, ale podlegające podobnym mechanizmom jak inne sposoby tak zwanego uczestnictwa w kulturze i nie tak specyficzne, by wymagało osobnej refleksji o charakterze bardziej ogólnym. Badacze czytelnictwa (zawsze nieliczni i nietworzący spójnego środowiska) korzystali więc najczęściej

adaptując je do własnych potrzeb - z pomysłów i procedur wypracowanych na lerenic dyscyplin naukowych o ugruntowanej tradycji (głównie socjologii, psychologii i literaturoznawstwa) oraz nowych specjalności badawczych (na przykład wiedzy o komunikowaniu masowym). Choć zaproponowali też - co prawda

wiele własnych rozwiązań, nie sformułowali jednak żadnego spójnego systemu założeń (nie mówiąc już o systemach konkurencyjnych), który mógłby stać się zaczynem szerszej dyskusji teoretycznej i metodologicznej nad przedmiotem wspólnych zainteresowań. Tego typu oczekiwania można oczywiście w epoce post nowoczesnej traktować jako anachroniczne, jednak - moim zdaniem - są one uzasadnione; co więcej, chciałbym, by niniejsza wypowiedź przyczyniła się jakoś do ich spełnienia. Uwagi swe - odnoszące się zarówno do analiz zjawisk historycznych, jak i współczesnych - formułuję z perspektywy społeczno-kulturowej¹. Zajmę się trzema zagadnieniami: a) granicami czytelnictwa jako przedmiotu badań; h) głównymi problemami badawczymi i stosowaną terminologią; c) charakterem gromadzonej wiedzy, wynikającym z ograniczeń dostępnych źródeł oraz wyko-i /ystywanych metod i technik badawczych².

¹ Oczywiście wiedza o czytelnictwie ma charakter eklektyczny. Tym bardziej pożyteczna jest staranna eksplikacja poszczególnych stanowisk badawczych.

O wielu tych problemach pisałem już wcześniej i w sposób bardziej szczegółowy (Uwagi o przedmiocie badań historii czytelnictwa, |w:| Publiczność literacka, red. S. Żółkiewski i M. Hop-Ingcr, Wrocław 19X2, s. 177 212; O niektórych problemach historyka czytelnictwa, |w:l Instytucje publiczność sytuacje lektury Studia z historii czytelnictwa, 1. 5, red. .1. Kostecki, Warszawa 1994, s. 29(> ł()(>; Dzieje czytelnictwa w Polsce (do roku IV45)_% |w:| Ludzie i ksiij kr Studia histo