P1180352

140 Zenon WoMok

stadium Ha D* lub jako faza przejściowa do okresu lateńskiego (Ha Djli A), stają się szczególnie charakterystyczne dla tego właśnie horyzontu •. Występują one m. in. masowo w najmłodszych warstwach Heuneburga a także należą do inwentarza słynnego grobu z Vix <*. Zapinki te me wchodzą jednak w skład typowych inwentarzy najstarszej fazy kultury lateńskiej. Wydaje się więc, że upowszechnienie się fibul z ptasią główką i pokrewnych form w południowej części NRD ⁴³ oraz w Czechach ^M można uznać jako górną granicę możliwego czasu napływu zapinek z ozdobną nóżką na ziemie polskie. Musiało to więc prawdopodobnie nastąpić przed młodszym stadium okresu lateńskiego A. Z tego względu polskie egzemplarze zapinek z ozdobną nóżką mamy prawo uznać za jedne z najstarszych okazów w omawianej grupie (ryc. 3), podczas gdy w dotychczasowej literaturze przedmiotu uważano je za jedne z najmłodszych. Typowymi zapinkami z ozdobną nóżką są okazy z Grzmiącej i Grabonoga (ryc. 1 a) należące do zespołów kultury łużyckiej i fibula z Nowodworów z zespołu „pomorskiego" ⁿ.

Początek stadium Ha Dj na obszarach zachodniohalsztackich jest odnoszony zwykle do około połowy VI w. p. n- e. ** lub najpóźniej do czasu

•    Por zwkacza G. Mansfeld, op. cif., s. 55—87; O. H. Frey_f Fibeln ram dallsunfcm Tyjnz eus dem Cebiet siidlich der Alpen, [w:] Oblotio reeeolto dt *%di di Antichita ed Arie in o*ore di Aristide Calderini, Como 1971, ł 156 386: U. Scktaff, En keitisehes Ffirstcnprab txm Wormj-He-

Jafarboch des Btotfc-CemmiKhen Zentralmuseums Mainz, t. 13: 1971. a. 74 ł; Ł Sangmeiater. Dk HallstaHgruber rm Hagenauer Farsz Wiś die r*lctxvę Chronologie der yingeren HaUszattkuUur im W es: en, (w:] Mar-b*^rprr Bertrepe ztr ArrMdope der Kdi?n, Bonn 1969. s. 154 n.; H. Pol en z* Au den Crabfnmden der Spoi halUzaitzeit im Rhetn- Maln-Cebiet, Rericht der Wer..nhOaa)ii)ladMn Kommimicn nr 54:    1973    (1974), s. 141 n. i passim;

A Haffiser, En Crobhugel der Spótha Ustaltzeit von Riegelsberg borulkreis Śmorbrmekeu. 16 Bendfi ćcr sUathchen Denkmadpflace im Saar land, 1960, * 49 n^; H. Ziro, Znm Ubergaag vou SpathaUstatt zu Latdne A im $ud-wettdeuischen Raum, German.a. t. 30: 1962, s. 38 n.; tenże, H a Ustal Iforschun-Mi ta lideiffiaft>rp. Sfrjttęrrt 1979. s. 107 n.; L. Pauli. Untersuchungen *»r SpathaUetattkaUnr m Sardwnrtemberg, Hamburger Beitrłge zur Archaolc-fk. t 1 1972, s. 13 a.

•    G. Mansfeld, ap. o*.. 117 &

•• EL Joffroy, Uoppdum de Vix et la ciuUuaiian hallitaitienne finale dam rZu de la France. Dijon 1060. tabL 24:7.

⁴⁴ Por. K. Pt tebeZsm Flaehęraberhorizaat der Latenekultur in Thiifin-9en, Alba Regia. t. 14: 1975. i 297 n- ryc. 3; G. Neumana, op. cif., s. 15 n., 42 n_. tabL UJ, IV. V 1—9, 14. VII 9—11, XA, XS.

*• For J Filip, Ke lianę te sttedni Earopł, i. 31—86; V. K r u t a. Uan eeitigme en Bahłme, Parts 1275. a. 9 n,. mapa 1.

^m For. przyp. 91 i 41.

około r. 500 •». Jego koniec nastąpił prawdopodobnie nieco przed połową V w. p.n.e.^M. Zagadnieniem nie w pełni wyjaśnionym Jest kwestia możliwości współczesnego trwania kultury halsztackiej w niektórych rejonach (tzw. faza Ha D_s) z kulturą lateńską fazy A; czyli być może nawet do końca V w.*^{1 2 3 4}. Ostateczne wyjście z użycia interesującego nas typu konstrukcji (tzn. kuszo wata cięciwa i dwudzielność) nastąpiło przed połową IV w. p.n.e. wraz z upowszechnieniem się zapinek o konstrukcji wczesmolateńskiej — typów mttnsingeńskiego, duchcowskiego i pokrewnych ⁵*.

Fibule certoskie właściwe, tzn. z jednostronną spiralą, pojawiają się razem z zapinkami z ozdobną nóżką w zespołach środkowego stadium 111 fazy kultury Este, to Jest pod koniec VI w., a stają się masowe w następnym stadium w ciągu V w. pat.e.^M. Występują też one sporadycznie z zabytkami typu latenu A, np. w LovĆicach na Morawach ^M, a spe-

1

⁴⁹ Por: W. Dehn, O. H. Fr ey, Die absolute Chronologie der HallMatt-und Friihiat&nezelt MUteleuropa* auf Grund des Stidhnports, [w:l Atti del VI Congresso Internationale delle Ścierne Preittoriche e ProtoŁstoriehe, X. I, Firenzc 1962, s. 200 n.; O. H. Frey, Ftbeln vom westłtiUlsUUitschen Typu*../, tenże, Die Enlsiehung der SUulenkunst, Berlin 1960, s. 18 n.; O. H. Frey, S. Ga* br o v e c, Zur Chronologie der HaUsiaitzeil vm Ostalpenraum, Iw.) Actes du VIII* Congres International de* Science* Prehistoriąues et ProŁohistorioues, t I. Beograd 1971, s. 193 n.; G. Kossack, Sudbayern wiihrend der HaUstattzeit, Berlin 1959, s. 50 n.; P. U en ze, Zur FrUhlatknezelt m der Óberpfalz, Bayerische Vorgeschlchtsblatter, t. 28: 1964, s. 77 n.; Por. też prace cytowane w przyp. 42.

2

^m Chronologię tę postuluje ostatnio G. Mansfeld, bp. cii., s. 87 n.

3

^M Por. W. Dehn, O. H. Frey, op. di., a. 205 n.; G. Mansfeld, bp.di., *. 87 n. i inne prace cytowane w przyp. 42 i 48.

4

^u Por. prace cytowane w przyp. 42 i 48. Zrwoienośkami współczesności późnych zespołów typu halsztackiego i najwcześniejszych typu iateóMciego na centralnych obszarach tej kuttury są przede wszystkim H. Zćm, P. Uenże, G. Mansfeld, L. PaulL

" Zapinki te, poza nielicznymi wyjątkami, są bowiem jednodzielne, mają czlero-luh sześciozwojową sprężynę i przednią cięciwę, por. np.: V. K r u t a, Le trłsor de Duchcov don* le* collections tchicotlovaquet, tJsti nad Labem 197Ł

“ Por. M. P r i m a s, Zur Verbreitung und Zeitslellung der Certosafibel, Jahrbucn des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz, i. 14: 1967. s. 99n.; O.H. Frey, Die Entstehung^ s. 18 n.; tenże, Fibeln^, s 355 n.; O. H. Frey,

5

Gabrovec, op. cii., s. 193 n.; S. Gabrovec, Zur HallsiatoeH-, s. 28 n.; B. Terżan, op. cit., s. 679 n.; B. Terżan, N. TrampuŁ op. di., s. 433 n.; M. Guśtla. Kronologija notranjske skupbie, Arheolośki Vestnlk, t. 24: 1973 (1975), s. 474 n.

^u M. Clźmśf, Rclatlrmi chronologie.5. 417 n; tenże, K oidące poiatku pohfbivóni na płochach keltsk&ch pohfebiitich na Morave, Archeolog.ckć rozhledy. t 22: 1970. s. 196—199. Na temat kontekstu, z Jakiego pochodzą czeskie egzemplarze zapinek certosJrich por. J. Filip, op. cii., s. 77 n.