ALEKSANDRA ZAWA
OCKA
Semantyka wolności
w pismach Norwida
Niniejszy artykuł stanowi przegląd tez większej pracy, będącej zarysem leksykologicznej
monografii wolności w dziełach Norwida. Podstawę materialną analiz stanowią wszystkie
użycia wyrazu WOLNOŚĆ w zachowanych tekstach Norwida1. Przedstawiony niżej opis
jest zaledwie próbą ujęcia semantyki jednego z najistotniejszych słów  nasiennych Nor-
wida, uchwycenia zrębów autorskiej praktyki semantyzacyjnej, wstępnym rozpoznaniem
i materiałem do weryfikacji. Ma stanowić punkt wyjścia dla rekonstrukcji pola semantycz-
nego WOLNOŚCI i NIEWOLI w języku Norwida. Wszelako dopiero zbadanie tego pola
i usytuowanie wolności w polu wartości wyrażanych w języku autora umożliwia opis
w pełni odpowiedzialny.
O słowie WOLNOŚĆ pisano, że ma 200 znaczeń2. Wolność określa się również jako
pojęcie posiadające rodzinę znaczeń, nieustannie się rozszerzającą, przyłączającą na
zasadzie podobieństwa nowe znaczenia3. Oczywiście owa rodzina znaczeń, rekonstruo-
wana przez badaczy i filozofów zajmujących się problematyką wolności, odnosi się raczej
do bogatej tradycji filozoficznej i politycznej pojęcia, w której spotykają się różne spoj-
rzenia i różne perspektywy rozważań nad wolnością (perspektywa ontologiczna, epistemo-
logiczna, etyczna, perspektywa pragmatyki społecznej). W świadomości użytkownika
języka ta wielość nie znajduje potwierdzenia, natomiast w języku ogólnym obecne bywają
znaczenia, o których  by tak rzec  nie śniło się filozofom. Pouczająca w tym względzie
jest lektura słowników XIX-wiecznych. Poza tym na ogół o rodzinie znaczeń wolności
mówi się w odniesieniu do ogromnego uniwersum, a nie do języka narodowego. Potrzebę
rozróżnienia tego, co w semantyce wolności stanowią uniwersalne ideały ludzkie i tego,
co specyficzne dla kultury narodowej, obrazu świata zawartego w języku naturalnym
wskazywaÅ‚a Anna Wierzbicka w artykule Liberté Freedom Wolność Svoboda4.
Wszystkie znaczenia WOLNOŚCI funkcjonują w odniesieniu do określonych syste-
mów wartości, filozofii człowieka, ideologii, społecznie preferowanych postaw oraz
w odniesieniu do tradycji językowej, wyznaczającej zakres stosowalności terminu. Zna-
czenie wyrazu może być zapisem pewnego doświadczenia społecznego, narodowego. Pod
wpływem owego doświadczenia mogą zachodzić zmiany w obrębie istniejącej w danym
języku rodziny znaczeń  zmiany polegające nie tylko na przyrastaniu nowych znaczeń
140
czy nasycaniu znaczeń nowymi elementami semantycznymi, ale również na ekspansji
pewnych znaczeń i wypieraniu innych.
Poza zwykłym opisem semantycznym WOLNOŚCI w tekstach Norwida na tle normy
językowej XIX wieku interesuje mnie, w jaki sposób przeżycie pokoleniowe odciska się
już nie na języku ogólnym, ale na języku jednostki i w jaki sposób na podstawie badań
pewnych zjawisk z zakresu idiolektu można mówić o indywidualnej recepcji doświadczeń
historycznych. Koncentruję się zatem na parole; parole, która jest językiem pisarza 
moralisty, znanego ze swej praktyki semantyzacyjnej  postawy refleksyjnej wobec słowa,
świadomego konstruowania znaczeń i ambicji oddziaływania na społeczną świadomość
językową, a w konsekwencji  na kształtowanie postaw.
Kilka obserwacji statystyczno-historycznych
Wyraz WOLNOŚĆ w Pismach Wszystkich Norwida występuje 194 razy (w tym 2 użycia
w redakcji wariantowej, 1 użycie w tekście niepewnego autorstwa, 5 użyć w cytatach
i 1 w quasi-cytacie). Dla porównania można dodać, że wyraz NIEWOLA osiąga w PW
liczbę 65 użyć.
Najwięcej użyć wyrazu WOLNOŚĆ przypada na okres 1860 1870 (patrz wykres 1).
Pouczające wydaje się zestawienie liczb użyć badanego leksemu w poszczególnych latach
twórczości (patrz wykres 2). Pierwsze użycie pojawia się w liście poety z 1845 roku.
Liczba użyć gwałtownie wzrasta w roku 1848 (19), w roku 1849 osiąga wartość 24. W tych
bowiem latach powstają dwa poematy: Pieśni społecznej cztery strony i Niewola, w któ-
rych wolność stanowi główny temat rozważań. W latach pięćdziesiątych liczba użyć
maleje lub nieznacznie wzrasta (wahania w granicach 0  3 użycia).
Następny duży skok w częstotliwości stosowania badanego słowa przypada na rok
1860. Największą rolę odgrywają tu prelekcje O Juliuszu Słowackim. Po roku 1860 liczba
użyć gwałtownie spada, znów wzrasta w roku 1863. Wydaje się to oczywiste  w Polsce
trwa powstanie, a emigracja staje przed problemem kształtowania opinii publicznej w sto-
sunku do narodowych działań. Norwid bardzo aktywnie włącza się we wszelkiego rodzaju
prace związane z pomocą powstaniu, kontaktuje się z przywódcami powstania, tworzy
projekty czasopism politycznych, pisze wiersze patriotyczne (Do wroga, Buntowniki...)
oraz artykuły publicystyczne, a jednak w ciągu całego tego roku słowo WOLNOŚĆ
pojawia siÄ™ w jego tekstach tylko 9 razy, zaÅ› w roku 1864  tylko 3 razy. Zaskakuje fakt,
że w tym roku klęski narodu i utraty nadziei na odzyskanie niepodległości tylko jeden raz
w pismach Norwida występuje słowo NIEWOLA (i to jako cytat tytułu poematu)5. Tak
więc w momencie, kiedy wolność i niewola są na ustach wszystkich, Norwid zachowuje
powściągliwość.
Najwyższą liczbę użyć badany wyraz uzyskuje w roku 1869. Wtedy powstaje poemat
Rzecz o wolności słowa6.
Zestawienie liczby użyć wyrazu WOLNOŚĆ i wyrazu NIEWOLA w poszczególnych
okresach pisarstwa Norwida może być ilustracją tezy poety:
Niech-no które wolność pola
Ozłoci promieniem,
Wraz tym czarniej i nie-wola
141
Określa się cieniem.
(Pieśni Społ., PW III,349)
Częstotliwość użycia NIEWOLI wzrasta na ogół wtedy, kiedy rośnie częstotliwość
użyć WOLNOŚCI (patrz wykres 1 i 2). Tak to niewola  podąża za wolnością.
Oczywiście nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków ze statystyki, która jest
tylko przybliżeniem. Bardzo niewielka liczba użyć badanego wyrazu przypada na lata
siedemdziesiąte i osiemdziesiąte. W tekstach z lat 1876 1881 w ogóle brak słowa WOL-
NOŚĆ. W kraju jest to okres, w którym wielkie hasła schodzą na dalszy plan. Dla Norwida
jest to okres ogromnej nędzy, pogłębiającej się choroby, rozgoryczenia, schyłek życia
w Domu Św. Kazimierza. A jednak jest to czas twórczy i warto pamiętać, iż w tych właśnie
latach zaginęło najwięcej utworów pisarza.
Przedstawionych danych statystycznych z innego także względu nie można traktować
jako wiernego odwzorowania pewnych nastrojów i tendencji w wyborze tematu, o wolno-
ści bowiem znacznie częściej mówi się innymi słowami niż WOLNOŚĆ (np. przymiotnik
WOLNY w pozycji orzecznika ma wielką frekwencję w PW), jednakże w polu semanty-
cznym WOLNOŚCI nie ma równie  godnego słowa.
Znaczenie wolności w języku Norwida
Analiza łączliwości leksykalnej słowa WOLNOŚĆ w pismach Norwida wykazała różno-
rodność semantycznych aktualizacji wyrazu, wielość zakresów rozłącznych i takich, które
w pewnych użyciach mogą się krzyżować, w innych się wykluczają. Wnioski te skłaniają
do usytuowania WOLNOŚCI w języku Norwida (podobnie jak w języku ogólnym) w sze-
regu pojęć posiadających rodzinę znaczeń.
Nie zatrzymując się nad zagadnieniem definiowalności pojęć tego typu7, przedstawię
kilka definicji znaczeń badanego leksemu, porządkując je w pewien ogólny schemat
i zachowując świadomość, że nie wyczerpują one bogactwa semantyki Norwidowskiej
WOLNOÅšCI.
Słowu WOLNOŚĆ w PW przypisać można dwa główne znaczenia.
Znaczenie 1: ,Wolność jest to niezależność człowieka i/lub społeczności od przymu-
sów; możność działania zgodnie z własną wolą, ; synonimy: SWOBODA, NIEPODLE-
GA
OŚĆ. Jest to najbardziej podstawowe znaczenie wyrazu WOLNOŚĆ notowane na
pierwszej pozycji w słownikach XIX i XX wieku (poza Słownikiem Wileńskim, który
zamieszcza definicję regulującą, sformułowaną przez Trentowskiego).
W obrębie znaczenia pierwszego wyróżnić należy cztery podznaczenia:
1.1  Wolność jest to całkowita, niczym nie ograniczona niezależność człowieka i/lub
zbiorowości od wszelkich przymusów (przemocy fizycznej, przymusów instytucjonal-
nych, prawnych, moralnych, społecznych); nieograniczona możność działania zgodnie
z własną wolą, ; synonimy: SWOBODA, SAMOWOLA, SWAWOLA, LUy
NOŚĆ. PW
dostarczają przykładów użyć wyrazu wolność w tym znaczeniu. Zawsze towarzyszy im
ocena negatywna. Oto przykłady takich użyć:
 Gdyby Papież i O, Connel n i e u m o r a l n i l i z a m a c h ó w p o s t ę p u i w o l-
n o ś c i, to 1848, mimo swoich barykad (dzieciństwo!) nie pozostawiłby: zniesienia kary
142
śmierci za przewinienia polityczne...  (Listy, PW IX, s.456)  Nie niewola ni wolność są
w stanie (Uszczęśliwić cię... nie!  tyś osobą:) (Udziałem twym  więcej!... p a -
-
n o w a n i e) N a d w s z y s t k i m n a ś w i e c i e, i n a d s o b ą.  (Królestwo,
PW II 64)
,
1.2 Wolność jest to określona przez normy i prawa niezależność człowieka i/lub
społeczności od przymusów; możność czynienia zgodnie z własną wolą, czego normy
i prawa nie zakazują. (Wolność jest to zbiór swobód lub poszczególne swobody, stan
prawny),; synonimy: SWOBODA, NIEPODLEGA
OŚĆ. PW dostarczają 36 przykładów
użyć wyrazu WOLNOŚĆ w tym znaczeniu. Na ogół (poza kilkoma przypadkami) towa-
rzyszy temu znaczeniu element wartościujący dodatnio. Por. np.: Wszelaki Państwa
Petersburskiego postęp, czy to w pojęciu c z ł o w i e k a, c z y t o o b y w a t e l a, c z y
t o K o ś c i o ł a c z y t o d u c h a, c z y t o w ł a d z y (I JEJ RÓŻNICY OD DOMI-
NACJI MAGNETYCZNEJ), c z y t o w o l n o Å› c i l u d u, c z y w Å‚ a s n o Å› c i, c z y
b e z s t r o n n o Å› c i  p o l i c j i, c z y w o l n o Å› c i s Å‚ o w a, c z y w o l n o Å› c i
z a p a Å‚ u p a t r i o t y c z n e g o... c z y p o j Ä™ c i a i n s t y t u c j i p a r l a-
m e n t a r n y c h  c z y u s z a n o w a n i a c h o r ą g w i i ż o ł n i e r z a...  że wszel-
ki postęp dla Rosji jest t y l k o z a w s z e k o n c e s j ą jej monarchów, wydobytą NA
NICHŻE SAMYCH I DLA NICHŻE SAMYCH PRZEZ KREW POLSK
! (Listy, PW
IX 104)
Sporą grupę użyć (około 26) stanowią przypadki o nieokreślonym zakresie znaczenio-
wym, to znaczy takie, których konteksty nie pozwalają na zakwalifikowanie do znaczenia
1.1. lub 1.2. Jeżeli przyjąć za kryterium (pomocnicze i niewystarczające do ostatecznego
rozstrzygnięcia) element wartościujący, większość użyć tej grupy zbliżać się będzie do
znaczenia 1.2. (wolność w granicach norm i praw), któremu zazwyczaj towarzyszy ocena
pozytywna.
1.3. WOLNOŚĆ jako , właściwość stylu wypowiedzi w zakresie formy i/lub treści, . To
znaczenie aktualizują dwa użycia leksemu WOLNOŚĆ w dziełach Norwida. Podobną
grupę użyć wyróżnia Słownik Języka Adama Mickiewicza (pod red. K. Górskiego i S.
Hrabca, Wrocław Warszawa Kraków 1962 1983), przypisując jej odrębne znaczenie.
A oto przykład z tekstów Norwida:  Magnetyzerowi ręki dałbym i przebaczyłby mi wol-
ność słów  poufałość określeń  rzutkość pióra.  (Listy, PW VIII, s.85, por. Tajemnica
Lorda Singelworth, PW 155).
1.4. WOLNOŚĆ w znaczeniu  pozwolenie, możliwość . Dokumentuje to znaczenie
Słownik Wileński. Przynależy ono WOLNOŚCI w dwóch typach syntagm:
1.4.1. / WOLNOŚĆ + nominalizacja prawie kategorialna.
W tekstach Norwida:  dając ci wolność włożenia tego pomysłu w ramy...  (Listy, PW
IX 395)
 WOLNOŚĆ = , pozwolenie, ;  dla wolności wybrania godziny łatwej...  (Listy, PW
X 64)
 WOLNOŚĆ = , możliwość, . Podobnie w połączeniach:  wolność przeklinania, mio-
tania siÄ™ (PW IV 454)
 wolność nie-należenia, nie-pomagania, nie-podnoszenia itd. (PW VII 188).
Połaczenia te pochodzą z kontekstów ironicznych, implikujących  jak się wydaje  iż
nie każda możliwość godna jest miana wolności.
1.4.2. / MIEĆ WOLNOŚĆ + V inf (w Słowniku Wileńskim: mieć wolność coś robić).
Pisma Norwida dostarczają tylko jednego przykładu:
143
 (brat) nie może mieć wolności sercu swemu dać ulgi (Listy, PW IX 467)
Powyższe znaczenie wyrazu WOLNOŚĆ już w XIX wieku stopniowo zanika. Wiąże
się to z uwarunkowanym historycznie i socjologicznie procesem zawężania zakresu sto-
sowalności wyrazu WOLNOŚĆ do użyć w kontekstach bardziej hieratycznych, niemal
całkowitą eliminacją użyć w kontekstach trywialnych8. Wspomniane wyżej zastosowania
badanego leksemu w kontekstach ironicznych zdają się potwierdzać świadomość tego
procesu wypierania znaczeń mniej dostojnych i stylistycznej waloryzacji słowa.
Znaczenie 2. , Wolność jest to możność wyboru dobra, dążenia do niego i uczestnictwa
w nim. Możność realizacji powołania do dobra, możności myślenia, czucia, działania
zgodnie z wolÄ… Boga, ; synonim: Z-WOLENIE.
W wierszu Królestwo Norwid przeciwstawia WOLNOŚĆ w znaczeniu 1.1. (nieogra-
niczonej swobody)  panowaniu nad wszystkim na świecie i nad sobą . Otóż WOLNOŚĆ
w 2. znaczeniu jest właśnie takim panowaniem, postawą dystansu wobec własnych pra-
gnień, nieustannym wysiłkiem osądzania i porządkowania motywacji swoich działań
według kryterium moralnego. Nie jest zatem wolność absolutną i samoistną wartością
aksjologiczną, ale wartością pośredniczącą w realizacji dobra. Natomiast grzech, bezwola,
bierność moralna, niezdolność wyboru wartości wyższej, hołdowanie  formom (doczes-
ności, cielesności, materialności) są domeną niewoli. Norwid bardzo mocno akcentuje
soteriologiczny wymiar wolności.
Należy podkreślić, iż podmiotem wolności w 2. znaczeniu jest nie tylko osoba-czło-
wiek, ale również osoba-zbiorowa, społeczność, osoba-narodu.
Podana wyżej definicja znaczenia 2. odpowiada chrześcijańskiej interpretacji wolności.
Przedmiotem zainteresowania leksykografa jest znaczenie językowe wyrazu, a nie kon-
struowane przez autora pojęcia i głoszone koncepcje filozoficzne czy etyczne. Mimo to
badacz narażony jest na niebezpieczeństwo projekcji tego drugiego porządku w porządek
opisu leksykalnego. Jednak w przypadku Norwidowskiej wolności można twierdzić, iż
owa projekcja dokonuje się już na poziomie języka autora. Kompletny wykład koncepcji
wolności, której odpowiada omawiane znaczenie, Norwid zawarł w Pieśni Społecznej
czterech stronach i Niewoli. Z tych poematów pochodzą prawie wszystkie odnalezione
w PW eksplikacje9 WOLNOŚCI (spośród siedmiu, pięć pojawia się w Pieśni społecznej,
jedna  w Niewoli). Oto przykład takiej eksplikacji:
Bo wolność?... j e s t t o c e l e m p r z e t r a w i e n i e
D o c z e s n e j f o r m y. Oto wyzwolenie!... 
(Niewola, PW III 377)
W eksplikacji wyraz eksplikowany występuje w funkcji metajęzykowej, ale eksplika-
cjom Norwida towarzyszą użycia badanego wyrazu w kontekstach nie objaśniających. Jak
wykazała analiza tych kontekstów, WOLNOŚĆ funkcjonuje w znaczeniu wskazywanym
przez owe quasi-definicje. Dotyczy to nie tylko wspomnianych dwóch wczesnych dzieł
pisarza, ale również pokaz
nej części użyć wyrazu w póz
niejszym okresie twórczości (dane
statystyczne przedstawiam niżej). Bez odwołania się do sformułowanej na wstępie definicji
znaczenia 2., konteksty tych użyć stają się niezrozumiałe. Za ilustrację niechaj posłuży
fragment Pieśni Społecznej...:
Lecz kto Å› w i Ä™ t y c h praw morderca,
Ś w i ę t o ś ć sam utraca,
I z wolności się wszech-serca
W niewolÄ™ powraca; (PW III 350)
144
W obrębie znaczenia 2. wyróżnić można dwa znaczenia kontekstowe:
2.1. , całkowite, doskonałe zespolenie z Bogiem w perspektywie transcendentalnej, (6
użyć). Oto przykłady:
Pozostał trzeci, losu poprzedników świadom;
Ten  z wolna strojąc lirę  położył się na niej
I porwan jest ku złotym na niebie plejadom,
Gdzie wolność...
... i już nie wróci z odchłani...
(Autor nieznany, PW I 252)
Wolność jest to w s z e c h  u ż y c i e
W s z e c h p o t Ä™ g i b y t u;
I dlatego-to widzicie,
Że z a w s z e u s z c z y t u.
(Pieśni społ., PW III 347)
2.2. , wola, (podejmowana w duchu chrześcijańskim jako naturalna i konieczna dążność
człowieka do dobra):
Że ś m i e r ć ostatecznym ogniwem jest n i e w o l i; że w miarę jak żywot podbija,
człowiek w o l n i e j s z y jest; że łaska bez natury, a potęgi wyższe bez w o l i, to
jest: bez d o b r e j  w o l i człowieka, prawie nic tu nie mogą uskutecznić, musimy więc
mówić o w o l n o ś c i i o n i e  w o l i, czyli o nieobecności woli.
( Zmartwychwstanie historyczne , PW VI 610, por.  Notatki z historii , PW VII 367).
Konotacje wyrazu wolność w języku Norwida
Za konotacje uważać będę wszelkie nadwyżki semantycze względem definicji znaczenia,
cechy fakultatywne, elementy wartościujące10. Oczywiście wykraczam poza rozumienie
konotacji jako trwałych asocjacji kulturowych; ważne dla mnie będą w różnej mierze
konotacje indywidualne. Zresztą wyodrębnienie wśród stwierdzonych konotacji konte-
kstowych tego, co właściwe tylko Norwidowi, i tego co kulturowe, jest w wielu wypad-
kach, ze względu na brak stosownych opracowań języka ogólnego XIX wieku, niemożliwe.
Konotacje wyróżniam na podstawie analizy łączności leksykalnej. Szczególnie ważne
wydają się tu konstrukcje niekongruentne semantycznie (metaforyczne). Przykładem może
być połączenie WOLNOŚCI z czasownikiem WYTRAWIĆ w kontekście:  Wolność wy-
trawi chuć swawoli, na sforną zmieniając ją sprężynę (PW VII 10). Słowniki XIX wieku
rejestrują kilka znaczeń czasownika WYTRAWIĆ, między innymi znaczenie: ,trawiąc
wyrobić, wytworzyć, wykwasić, . Omawiane połączenie przydaje wolności cechę zdolno-
ści przetwarzania, zmiany jakości obiektu przez zniszczenie jego wewnętrznej struktury.
Trzeba zaznaczyć, że proces wytrawiania jest procesem w pierwszej fazie destruktywnym
(wszystkie znaczenia słownikowe czasownika wytrawić bardzo mocno akcentują element
destrukcji), w drugiej zaś  procesem twórczym, doskonalącym obiekt.
Ważnym z
ródłem wiedzy o konotacjach są Norwidowskie eksplikacje wolności. Poda-
wane w nich cechy, zajmujące pozycje warunków koniecznych, są cechami niekryterial-
nymi, konotacyjnymi. Oto przykład eksplikacji wolności, zaczerpnięty z Pieśni społecznej:
Wolność nie jest r z e c z p ę d z ą c a,
145
Jeno p Ä™ d pocisku 
Lecz o g i e Å„ u Å› c i s k u.
(PW III 347)
Wyabstrahowane z powyższego kontekstu cechy wolności, to dynamizm i związek
z miłością.
Wiele konotacji wyłonić można w toku analizy kontekstów szerszych niż bezpośrednie
połączenia syntaktyczne, a zarazem nie posiadających postaci eksplikacji, np.
Pytaniem t r z e c i m u mnie: jak daleko
W wolności trudach naród mój przestawa?
Trumienne pokąd już dz
wignięto wieko?
(PW III 384)
Wolność w tym kontekście konotuje życie.
Niektóre konotacje można wyprowadzić jedynie z szerokiego kontekstu. Konieczna
przy wyodrębnianiu tych konotacji jest analiza i interpretacja dyskursu większych frag-
mentów, w pewnych wypadkach nawet całych utworów11.
Ze względu na specyfikę pojęcia koncentruję się na dwóch typach konotacji: konota-
cjach wartościujących (a więc dotyczących stosunku emocjonalnego autora do wolności
i oceny wolności) oraz konotacjach dotyczących związku wolności z innymi wartościami
(antywartościami) i postawami.
Anna Wierzbicka uznaje ocenę pozytywną za cechę kryterialną wolności w języku
ogólnym12. Jest to stanowisko dyskusyjne bowiem wyraz WOLNOŚĆ funkcjonuje w ję-
zyku także jako termin opisowy, sporadycznie zaś przyjmuje ocenę negatywną. Można
natomiast z całą pewnością stwierdzić, iż badany wyraz posiada silną konotację wartościu-
jÄ…cÄ… dodatnio13.
W języku Norwida wolność w 1. znaczeniu jest wartością ambiwalentną. Konotowane
emocje i oceny rozmieścić można na wielostopniowej skali. Wolność zatem jawi się jako
wartość godna i wymagająca ofiar, upragniona, pożądana, cenna, korzystna (pragmatycz-
nie), relatywna i negatywna (ocena ogólnie negatywna wiąże się ze znaczeniem 1.1./
niczym nie ograniczonej swobody postępowania).
Dla wolności w drugim znaczeniu wyróżnionym przeze mnie ocena pozytywna stanowi
cechÄ™ kryterialnÄ….
Pośród konotacji dotyczących relacji pomiędzy wolnością a innymi wartościami, naj-
istotniejsze wydają się związki wolności w 1. znaczeniu z aktywnością, dojrzałością
i odpowiedzialnością, prawdą, samowolą, przemocą, demokratyzmem, prawem, toleran-
cją, parlamentaryzmem, pracą, męstwem. Powyższe wartości, antywartości i postawy
wymienione zostały w kolejności według kryterium frekwencyjnego. Nie ma tu miejsca
na szczegółowe omówienie charakteru wymienionych związków, warto tylko zaznaczyć,
iż w obrębie tych związków możliwe są różnego typu relacje. I tak na przykład sygnalizo-
wany związek wolności z aktywnością ogarnia dwa typy relacji: relację tożsamości (wol-
ność utożsamiana jest z aktywnością) oraz relację zależności jednostronnej lub obustronnej
(wolność jest warunkiem aktywności lub aktywność jest warunkiem wolności, albo mamy
do czynienia ze ścisłą współzależnością obydwu). Związek wolności z przemocą należy
rozumieć dwojako: przemoc może być przejawem wolności (relacja implikowania 
dotyczy znaczenia 1.1.) lub jej zaprzeczeniem (relacja sprzeczności).
Dla wolności w znaczeniu 2. najistotniejsze wydają się związki z sacrum14, z twórczo-
ścią (mocą twórczą, pracą, sztuką), prawdą, miłością, duchowością, nadzieją, cierpieniem,
146
dojrzałością i odpowiedzialnością, dynamizmem, życiem, męstwem, sprawiedliwością,
własnością15.
W prezentowanym opisie pomijam użycie metajęzykowe i metatekstowe wyrazu,
nieokreślone znaczeniowo. Oto przykład użycia metajęzykowego:
Rozgadaniem albowiem takim można ucodziennić i na bok usunąć (...) same nawet
słowa w o l n o ś ć i o j c z y z n a... 
(O J. SÅ‚owackim, PW VI 428)
Użycia metatekstowe pojawiają się w tytułach utworów i cytatach tytułów. Do tej grupy
należy 15 użyć badanego wyrazu w PW.
Komentarz
Podsumowując powyższy przegląd analizy użyć badanego wyrazu w tekstach Norwida
można stwierdzić, iż pisarz dokonuje na wolności szeregu zabiegów semantycznych
podporządkowanych celom oryginalnej dla XIX wieku moralistyki społecznej.
Do najważniejszych operacji na słowie WOLNOŚĆ w znaczeniu 1. należy wartościu-
jąca segregacja w zależności od zakresu znaczeniowego. Raz jeszcze należy podkreślić,
że wolność w znaczeniu 1.1. (niczym nie ograniczonej swobody poczynań) konotuje
w języku Norwida ocenę negatywną.
Drugą ważną operacją jest próba reaktywowania chrześcijańskiej definicji wolności
i utrwalenia w języku odpowiadającego jej znaczenia, a także wzbogacenia go konotacja-
mi odnoszącymi wolność do najwyższych wartości moralnych, postaw i wartości życia
społecznego. Znaczenie, o którym mowa, kształtuje się już we wczesnym okresie twór-
czości Norwida. Szczególnie interesującego materiału dostarczają dwa utwory: Pieśni
społecznej cztery strony i Niewola, powstałe w latach 1848 1849. Zofia Stefanowska ten
właśnie okres  okres Wiosny Ludów  uważa za decydujący dla światopoglądu pisarza16.
Wtedy także rozpoczyna się wieloletnia polemika Norwida z polskim romantyzmem,
głównie z mesjanizmem Mickiewicza. Pieśń społeczna... i Niewola są manifestem opozy-
cji wobec programów ideologicznych, politycznych i literackich romantyzmu rewolucyj-
no-mistycznego. W klęsce Wiosny Ludów upatrywał Norwid ostateczny, a nie dość po-
wszechnie uświadomiony upadek tych programów.  Przekonanie o autokompromitacji
naczelnego ruchu ideowego  pisze Zofia Trojanowiczowa  kazało przyjąć, że krytyka
dawnych, ostatni raz o sobie znać dających idei i pojęć ma szczególną doniosłość w czasie
trwania ruchu, kiedy zamęt przeważał nad kompromitacją 17. Stąd obydwa poematy miały
być doraz
nym przeformułowaniem i reinterpretacją w duchu chrześcijańskim niezbywal-
nych idei narodu, narodowości, wolności i wielu innych. Z Pieśni społecznej pochodzi 
jak wspomniałem wyżej  większość odnalezionych w PW eksplikacji wolności. Owe
quasi-definicje układają się w ciąg eksplikacyjny, to jest w taki szereg twierdzeń, którego
celem jest zmiana sensu pojęcia używanego dotychczas i włączenie tego pojęcia do
szerszego systemu, w tym wypadku  systemu wartości18. Niewątpliwie Pieśń społeczną
a także Niewolę ze względu na rozległość refleksji etyczno-społecznej można uznać za
szkic takiego właśnie systemu.
Jednocześnie wspomniany ciąg eksplikacji pozostaje otwarty, nie tworzy pełnej defi-
nicji wolności. Jest zbiorem cząstkowym odniesień do sensu nadawanych słów WOL-
147
NOŚĆ przez romantycznych rewolucjonistów i mistyków, i do potocznego rozumienia
wolności, potocznego, to znaczy wyznawanego przez społeczność w warunkach niewoli
politycznej i buntu. Wobec potocznych poświadczeń Norwid wysuwał postulat etyki
wolności, akcentował związek z innymi wartościami: z nadzieją i miłością, z dojrzałością;
podkreślał charakter twórczy (a nie destruktywny) wolności. A wobec wielkich romanty-
ków? Przede wszystkim wskazywał podwójną naturę wolności, dwa aspekty jej istnienia.
Wolność całkowita, absolutna jest ideą transcendentną,  zawsze w dali ,  zawsze u szczy-
tu ,  za światem , niemożliwą do spełnienia w świecie historycznym, choć istnieją formy
jej cząstkowej realizacji. Są to wszakże tylko stopnie w dążeniu do wolności. Przy tym to
dążenie znajduje wyraz nie w buntowniczych zamachach, ale w świadomym moralnym
doskonaleniu się, wznoszeniu organizacji społecznej, sztuki i nauki. Te twierdzenia można
wpisać w nurt Norwidowskiej krytyki millenaryzmu i rewolucyjnej wiary w możliwość
radykalnej, szybkiej przemiany świata i pełnej realizacji wolności.  Umiejscowienie na
ziemi Królestwa Bożego  pisze Andrzej Walicki  było w jego (Norwida  przyp. AZ)
oczach wyabsolutnieniem takiego lub innego celu ziemskiego, a więc czegoś, co z samej
istoty rzeczy należy do sfery historycznej względności; wyabsolutnieniem niebezpiecz-
nym, brzemiennym groz
bą regresu. Żadnej ziemskiej formy realizacji wartości nie wolno
uznać za całkowicie urzeczywistnioną i ostateczną, prowadzi to bowiem do przekształce-
nia wartości w antywartość, regeneracji w degenerację 19.
Na zakończenie raz jeszcze wypada wrócić do obserwacji statystycznych. Wykres
3 obrazuje przybliżony stosunek ilościowy użyć wyrazu wolność w znaczeniu 1. do użyć
w znaczeniu 2. w poszczególnych okresach działalności pisarskiej Norwida20.
Znaczenie 1. obejmuje około 53% pełnoznacznych użyć badanego wyrazu w PW. Jego
obecność w języku Norwida jest bardziej  ciągła , a jednocześnie liczba użyć w tym
znaczeniu w momentach największej częstotliwości występowania wyrazu nie osiąga tak
wysokiej wartości, jak liczba użyć w znaczeniu 2. Realizacja znaczenia 2. podlega dużo
większym wahaniom ilościowym, ma więcej punktów zerowych, a jednocześnie, patrząc
na wykres, nie można się oprzeć wrażeniu, iż zdecydowanie góruje nad znaczeniem 1.
Znaczenie 1. pojawia się w użyciach bardziej okazjonalnych, a przez to  bardziej
rozproszonych. Znaczenie 2. zyskuje przewagę w niektórych momentach ważnych histo-
rycznie, wtedy, kiedy Norwid decyduje się na starcie z potocznymi przeświadczeniami
o wolności, z bezrefleksyjnym używaniem słowa, z politycznymi stereotypami, z niepo-
trzebnym męczeństwem, z wszelkimi formami fetyszyzacji wolności. Słowem  wtedy,
kiedy artysta, mówiąc o wolności, koncentruje się na swej roli sumienia narodu i inicjatora
nowego społeczeństwa, opartego na dawnych, ale wciąż zapoznawanych ideałach.
Liczba użyć wyrazu wolność w poszczególnych gatunkach i okresach
1845  1850  1860  1870  1880 83 Suma
Poezja 1 6 6 1 14 (7,2%)
Poematy 30 3 24 57 (29,4%)
Dramaty 4 4 1 9 (4,6%)
Proza 8 11 19 7 2 47 (24,2%)
Listy 4 11 27 9 4 55 (28,4%)
Notatki i dopiski  8 4 12 (6,2%)
A
Ä…cznie 47 31 88 21 7 194
148
Wykres 1. Odwzorowanie liczby użyć wyrazów wolność i niewola w poszczególnych
okresach
Wykres 2. Odwzorowanie liczby użyć wyrazów wolność i niewola w poszczególnych
latach
149
Wykres 3. Odwzorowanie liczby użyć wyrazu wolność w poszczególnych znaczeniach i
latach
Przypisy
1
Opieram siÄ™ na najbardziej dotychczas kompletnej, XI tomowej edycji Pism Wszystkich N o r w i d a, pod
red. J. W. Gomulickiego, Warszawa 1971 1976. Odwołując się do tego wydania będę używać skrótu: PW.
2
Tyle znaczeń terminu wolność wyróżnili O. i M. H a n d l i n (w:) The Dimensions of Liberty, Harvard
Univ. Press, 1961.
3
O historycznym procesie przyrastania znaczeń WOLNOŚCI pisze J. D ą m b s k a (w:) Gdy myślę o słowie
 wolność ,  Znak 1981 nr 325.
4
A. W i e r z b i c k a, Liberté Freedom wolność Svoboda. Universal human ideale or culture-specific le-
xical items? (korzystam z uprzejmości P. Prof. Renaty Mayenowej, która udostępniła mi maszynopis tego tekstu).
Na podstawie analiz porównawczych nazw wolności funkcjonujących w różnych językach autorka sformu-
łowała uniwersalną eksplikację semantyczną wolności:
a) X może robić to, co X chce robić,
b) ponieważ nikt nie robi X-owi tego, co spowodowałoby, że X nie mógłby robić rego, co chce robić,
c) sądzę, że to jest dobre dla X.
Znaczenie polskiego słowa wolność względem odpowiadających mu określeń w innych językach ma  jak
stwierdza Wierzbicka  charakter bardziej uniwersalny, zbliża się najbardziej do podanej eksplikacji, zaś
względem owego znaczenia uniwersalnego  charakter bardziej moralny. Na skutek działania czynników
150
historycznych (warunków niewoli politycznej) ściśle wiążą się z pojęciem narodu i kraju. Oto zaproponowana
przez autorkę eksplikacja polskiego leksemu WOLNOŚĆ:
a) X może robić, co X chce robić i co ludzie w każdym kraju powinni móc robić,
b) ponieważ nikt nie robi X-owi nic, co spowodowałoby, że X nie mógłby robić tego, co chce robić i co ludzie
w każdym kraju powinni móc robić,
c) Sądzę, że to jest dobre dla X.
Abstrahuję w tym miejscu od problemu adekwatności tej eksplikacji.
5
C. N o r w i d, Listy, 473, PW IX 138.
6
Rzecz o wolności słowa datowana jest przez J. W. Gomulickiego na lata 1868 1869. Ze względu na
dramatyczne losy rękopisu poematu, konieczność odtwarzania już w roku 1869 zagubionych rozdziałów, przyj-
mujÄ™ datÄ™ 1869.
7
Tezę o niedefiniowalności tych pojęć sformułował sam twórca teorii rodziny znaczeń Wittgenstein.
Twierdzenie to uchyla T. P a w ł o w s k i, dowodząc, iż można pojęcia te definiować za pomocą ciągu definicji
cząstkowych, z zastrzeżeniem, iż żadna liczba tych definicji nie daje definicji pełnej. (Tworzenie pojęć i definio-
wanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978). Jednak badaczy języka autora nie interesuje potencjał
semantyczny wyrazu. Ten leksykograf ma do czynienia z jednorodnym i zamkniętym repertuarem wystąpień
terminu, a więc nie napotyka trudności w określeniu granic obszaru znaczeniowego owej rodziny. Problemem
stają się jedynie wyraziste rozróżnienia w obrębie wyznaczonego obszaru i adekwatności definicji.
8
WspomniaÅ‚a o tym A. W i e r z b i c k a, (Liberté...) piszÄ…c o polaryzacji pola semantycznego WOLNOÅšCI,
znaczeniowym oraz pragmatycznym oddalaniu siÄ™ WOLNOÅšCI od SWOBODY.
9
Za eksplikację uważać będę zdania o formalnej postaci definicji, które jednak nie spełniają warunków dobrej
definicji (nie podają warunku koniecznego i wystarczającego), ale pełnią funkcję objaśnienia lub przybliżenia
znaczenia terminu (por. T. P a w ł o w s k i, Tworzenie pojęć..., s.145 i nast.).
10
Na potrzebę włączenia konotacji do opisu leksykograficznego zwracało uwagę wielu uczonych, m. in.
J. A p r e s j a n (Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
1980, s.94 95); G. N. K o m l e v (Components of the Content Structure of the Word. The Hague Mauton, Paris
1976, s.129 151). Z polskich badaczy  R. T o k a r s k i, (Struktura pola znaczeniowego, Warszawa 1984,
s.13 15), J. P u z y n i n a (m. in. Słowo Norwida  maszynopis książki).
11
Takiej analizy wymagają np. użycia wyrazu WOLNOŚĆ w wierszu Królestwo. WOLNOŚĆ pojawia się
w pierwszej i ostatniej stronie utworu 1.  Więc nie słuchaj co dziś o wolności/Mówią...  2.  Nie niewola ni
wolność są w stanie/ Uszczęśliwić cię...  (PW II 63 64). Druga strofa utworu pozwala określić zakres
znaczeniowy badanego wyrazu, konotację wartościującą negatywnie oraz ujawnić konotację związku wolności
z samowolą i działaniem destrukcyjnym. Ta bowiem strofa dostarcza egzemplifikacji postaw i zachowań ludz-
kich zgodnych w świadomości potocznej  z zasadą wolności. Norwid przywołuje tu przykład Nerona:  Kto
czyniłby to przez całe życie, /Co sam tylko dla siebie uchwalał,/ Nie dopiąłby nic należycie, Lecz gryzłby się,
jak Neron, i szalał.  (PW II 63). Na marginesie można zwrócić uwagę na zaskakujący sposób argumentacji
w polemice Norwida z potocznymi wyobrażeniami o wolności. Poeta nie odwołuje się do wartości społecznych,
norm życia zbiorowego, ale wskazuje na zagrożenie dla osobowości jednostki, podmiotu tak rozumianej wolności.
12
Por. przypis 4. Włączona przez autorkę w obręb znaczenia ocena pozytywna jest zrelatywizowana
względem podmiotu wolności ( Sądzę, że to jest dobre dla X ). Dodatkowo cała eksplikacja semantyczna
sformułowana przez A. W i e r z b i c k ą nasycona jest elementami wartościującymi: w każdej fazie eksplikacji
pojawia siÄ™ wyraz POWINIEN.
13
W ten sposób określa status oceny pozytywnej przy wyrazie WOLNOŚĆ J. P u z y n i n a, używając
asocjacji kulturowej. (Językoznawstwo a aksjologia, Biuletyn PTJ, XXXIX, 1982, s. 30).
14
Związek z sacrum jest właściwie opisany w definicji znaczenia 2. Dodatkowy zapis konotacji dotyczy tych
użyć badanego wyrazu, które ujawniają nadwyżkę względem kryterialnej cechy zgodności z wolą Boga. Głównie
chodzi tu o soteriologiczny wymiar wolności i pojmowanie wolności jako emanacji i szczególnego działania
Ducha Św. Oto przykłady:  O Jezu, Jezu!... Ty któryś z Proroków, /Ani z Zakonu i słowa nie zmienił, /Tylkoś
je, na kształt chmur, na kształt obłoków/Promieńmi słońca zrumienił . (Niewola, PW III 280);  N i e c h
n i e w o l n i k i n i e b ę d z i e m l u d z k i e m i, / B o w o l n o ś ć t a m j e s t, g d z i e d u c h
P a ń s k i c z u w a, / Niech jako Fidias: ideały z ziemi/ Tworzym, nie ziemia piersi nam o-psuwa...  (Niewola,
PW III 381; przytoczony kontekst ujawnia także konotację związku wolności z twórczym przekształceniem
świata);  I jak jest wolność wszelka Świętemu-Duchowi/ Posłuszną, który w trójcę zwolen, acz stanowi/ Osobę
trzecią.  (Dwa męczeństwa, PW I, s.120).
15
Konotacja związku wolności w 2. znaczeniu z własnością udokumentowana jest zaledwie jednym użyciem
w Pieśni społecznej:  N i e m a m i e n i a b e z s u m i e n i a: / Na każdej zagrodzie/ Ciążą długi uprawienia/
Wolności w narodzie . (PW III 352) Własność jest zatem szczególnym zobowiązaniem do szerzenia wolności.
151
(Obszerniejszy kontekst skłania do przyznania leksemowi WOLNOŚCI znaczenia 2.). Odnotowuję wspomnianą
konotację, mimo jednostkowego poświadczenia, zgodnie z tendencją, aby ujmować nie tylko to, co częste
i typowe dla języka autora, ale także to, co oryginalne i zaskakujące.
16
Z. S t e f a n o w s k a, Norwidowski romantyzm,  Pamiętnik Literacki 1968, LIX, 2.4.
17
Z. T r o j a n o w i c z, Norwid wobec Mickiewicza (w:) Cyprian Norwid. W 150-lecie urodzin, pod red.
M. Żmigrodzkiej, Warszawa 1973, s.200.
18
Por. P a w Å‚ o w s k i, op. cit., s.145 148.
19
A. W a l i c k i, Między filozofią, religią i polityką. Studia o myśli polskiej epoki romantyzmu, Warszawa
1983, s.200.
20
Ze względu na obecność użyć aktualizujących obydwa znaczenia, suma odwzorowanych na wykresie
częstotliwości występowania znaczeń w niektórych przedziałach przerasta liczbę użyć. W innych przedziałach
suma ta bywa niższa od liczby użyć ze względu na użycia metajęzykowe i metatekstowe znaczeniowo nieokre-
ślone.
152