Rehabilitacja po rekonstrukcji
wićzadĆa krzy�owego przedniego
Rehabilitation after anterior
cruciate ligament reconstruction
Artur Pasierbiński, Aneta Jarz�bek
Carolina Medical Center, Warszawa
 powrót do pracy po 3  6 tygodniach, oraz aktyw-
Streszczenie
noĄci rekreacyjnej i sportowej po 4, 6, 9, miesi�cach
W pracy omówiona jest rehabilitacja pacjentów po
rekonstrukcji wićzadĆa krzy�owego przedniego, we-  w zale�noĄci od rodzaju uprawianego sportu.
GĆówny nacisk poĆo�ono na jak najszybsze uzyska-
dĆug programu stosowanego w Carolina Medical
nie peĆnego wyprostu oraz kontroli mićĄniowej
Center.
i propriocepcji. �wiczenia wykonywane s� w zamk-
Program rehabilitacji dobierany jest indywidualnie
nićtych i otwartych Ćańcuchach kinetycznych, z ko-
dla ka�dego pacjenta i ró�ni sić intensywnoĄci�,
tempem i metodyk� usprawniania. Ró�nice te s� za- kontrakcj� mićĄni kulszowo-goleniowych w sposób
mo�liwie najmniej obci�aj�cy przebudowuj�cy sić
le�ne od: techniki operacyjnej, czasu od urazu,
wspóĆistniej�cych urazów, wieku, rodzaju aktyw- przeszczep.
noĄci i kondycji fizycznej pacjenta oraz jego moty- U osób czynnie uprawiaj�cych sport, do �wiczeń
wczeĄnie wĆ�czane s� elementy danej dyscypliny
wacji i znajomoĄci programu usprawniania.
sportowej, co zapobiega zaburzeniom charakterys-
W procesie rehabilitacji mo�na wyró�ni� kilka
tycznych stereotypów ruchowych a tak�e pomaga
etapów:
przeĆama� barierć psychiczn� i obawy przed powro-
 przygotowanie do operacji
tem do peĆnej aktywnoĄci.
 wczesna faza pooperacyjna; ostra, trwaj�ca okoĆo
Powrót do uprawiania sportu uwarunkowany jest
dwóch tygodni (do zdjćcia szwów)
uzyskaniem: peĆnego zakresu ruchu, dobrej proprio-
 faza powrotu funkcji stawu, trwaj�ca do okoĆo
cepcji i koordynacji, prawidĆowej równowagi
dziewi�tego tygodnia po operacji
mićĄniowej, wyniku testów funkcjonalnych w grani-
 okres przygotowania i stopniowego powrotu do
cach okoĆo 90% w porównaniu z nog� nieoperowa-
aktywnoĄci rekreacyjnej i sportowej
n� oraz brakiem wysićku i bólu podczas aktywnoĄci
 peĆny powrót do uprawiania sportu po okoĆo
6  9 miesi�cach, w zale�noĄci od rodzaju dyscypli- fizycznej. [Acta Clinica 2:86-100]
ny sportowej.
SĆowa kluczowe: wićzadĆo krzy�owe przednie, re-
GĆównymi zaĆo�eniami rehabilitacji pooperacyjnej
konstrukcja, rehabilitacja.
s�:
 zmniejszenie bólu, wysićku i stanu zapalnego
 �wiczenia zakresu ruchu bezpoĄrednio po opera-
cji, w zakresie 0�  60� do 90� w granicach tolerancji,
i osi�gnićcie peĆnego zakresu ruchu do okoĆo 9. ty- Summary
godnia Paper presents rehabilitation program for the pa-
 peĆne obci�anie kończyny w dniu operacji, tients after anterior cruciate ligament reconstruction
w granicach tolerancji bólowej employed in Carolina Medical Center.
 jak najszybsze odzyskanie kontroli mićĄniowej Rehabilitation course is divided on six periods.
i czynnej stabilizacji kolana  preoperation phase
 �wiczenie propriocepcji i koordynacji (ju� we  early postoperative phase (acute) (0  2 weeks)
wczesnej fazie pooperacyjnej)  function restoring phase (up to 9 week)
 zapobieganie konfliktowi w stawie rzepko-  preparing and gradual returning to recreation and
wo-udowym sports activity (from 9 week)
 wczesne wĆ�czanie do �wiczeń elementów wybra-  return to full sports activity (after 6  9 months,
nych dyscyplin sportowych depending of kind of sport)
86 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
The rehabilitation protocol is flexible, intensity and  return to work after 3  6 weeks, recreation and
progression of rehabilitation vary and is related to: sport activity after 4, 6, 9, months
the surgery (graft choice, fixation, operative proce-  close cooperation between surgeon, therapist and
dure), timing from injury (tissue adaptation, com- patient during rehabilitation
pensatory mechanisms), coexisting injures (menis- We focus on achieving as fast as possible, full exten-
cus and cartilage lesion), age, patients activity level, sion of the knee, muscle control and proprioception.
motivation and knowledge of the rehabilitation pro- Exercises are performed in closed and open kinetic
gram. chains, with cocontraction of hamstring muscle, in
the way to avoid too much stress on healing graft.
Principles of postoperative care and rehabilitation in In cases of athletes and recreational active patients,
our clinic are: there were included to rehabilitation program (from
 decrease of pain, swelling, and inflammation early postoperative) elements of sports specific exer-
 full weight bearing as tolerated witch or without cises.
crutches That helped to restore proper movements patterns
 immediate ROM exercises in the range 0�  60� to and to brake psychical barrier in returning to full
90� as tolerated, gradually increased to 120� and full sports activity.
flexion after 6  9 weeks postoperatively (utilizing Return to sport is allowed when patients achieves
CPM, passive, active assisted and active exercises) full range of motion, normal proprioception and ba-
 quadriceps, hamstrings and whole lower limb and lance, functional tests results about 90% and there is
pelvis muscle exercises with increasing resistance in no pain or swelling in connection with physical ac-
close and open kinetic chains tivity. [Acta Clinica 2:86-100]
 prevention from patello-femoral joint problems
 proprioception and coordination exercises (from Key words: anterior cruciate ligament, reconstruc-
early postoperative) tion, rehabilitation
Uszkodzenie wićzadĆa krzy�owego które czasem znacznie sić ró�ni�, lecz
przedniego (WKP), jako jedno z naj- opieraj� sić na tych samych podstawowych
cić�szych uszkodzeń aparatu wićzadĆowego zasadach, maj�cych na celu ochronć prze-
stawu kolanowego, w wićkszoĄci przypad- szczepu i powrót peĆnej funkcji stawu kola-
ków wymaga leczenia operacyjnego i spe- nowego bez utraty jego stabilnoĄci (5, 10,
cjalistycznej rehabilitacji. 17, 18, 22, 23). Wyniki najlepiej przepro-
Leczenie zachowawcze wybranych pa- wadzonej operacji mog� by� zniweczone
cjentów (speĆniaj�cych odpowiednie kryte- przez pó�niejsze niewĆaĄciwe postćpowanie
ria) daje zadowalaj�ce rezultaty, ale zmu- pacjenta lub nieodpowiedni� rehabilitacjć.
szeni s� oni do obni�enia poziomu, a na- GĆównym celem rehabilitacji po rekon-
wet rezygnacji ze swojej aktywnoĄci sporto- strukcji WKP jest przywrócenie peĆnej
wej, i do ci�gĆej kontroli funkcjonowania funkcji stawu kolanowego i caĆej kończyny
stawu kolanowego (15, 27). dolnej (tj. odzyskanie prawidĆowej rucho-
Rehabilitacja po rekonstrukcji WKP moĄci, propriocepcji, siĆy i koordynacji)
budzi wci� wiele kontrowersji. Dotycz� oraz mo�liwie jak najszybszy powrót pa-
one najczćĄciej: stopnia ograniczenia za- cjenta do aktywnoĄci dnia codziennego,
kresu ruchu oraz czasu rozpoczćcia obci�- pracy oraz aktywnoĄci rekreacyjnej czy
�ania kończyny we wczesnej fazie poopera- sportowej, bez utraty stabilnoĄci stawu.
cyjnej, metodyki i intensywnoĄci �wiczeń Zadaniem rehabilitacji jest równie� zapo-
usprawniaj�cych, jak równie� czasu powro- bieganie powtórnym urazom i przeci�e-
tu pacjentów do normalnej codziennej ak- niom innych czćĄci ciaĆa, które kompensuj�
tywnoĄci, a pó�niej aktywnoĄci rekreacyjnej niewydolnoĄ� kolana w Ćańcuchu kinema-
i sportowej. Niemal wszystkie oĄrodki, tycznym podczas ró�norodnej aktywnoĄci
w których wykonywane s� rekonstrukcje (7).
wićzadeĆ, stworzyĆy wĆasne procedury po- Program rehabilitacji dobierany jest in-
stćpowania pooperacyjnego i usprawniania, dywidualnie dla ka�dego pacjenta, a
Tom 2, Numer 1 " 87
Acta Clinica
ró�nice w tempie i sposobie usprawniania rzadziej Ącićgno mićĄnia czworogĆowego
zale�� od wielu czynników, tj.: (QT). W Carolina Medical Center stosowa-
 techniki operacyjnej (wybór prze- ne s� równie� allografty ze Ącićgna pić-
szczepu, rodzaj mocowania, zmienne Ąród- towego.
operacyjne) Wybór przeszczepu oraz sposób jego
 czasu od urazu do operacji (adapta- mocowania ma wpĆyw na postćpowanie
cja tkanek, mechanizmy kompensacyjne) pooperacyjne szczególnie w pocz�tkowym
 wspóĆistniej�cych urazów (uszkodze- okresie, kiedy pacjent powraca do aktyw-
nia chrz�stki, Ć�kotek itp.) noĄci dnia codziennego.
 wieku, rodzaju i poziomu aktywnoĄci W trakcie rehabilitacji nale�y odpo-
oraz kondycji fizycznej pacjenta wiednio dostosowa� technikć i rodzaj wy-
 motywacji, oczekiwań pacjenta oraz konywanych �wiczeń, aby nie prowokowa�
znajomoĄci programu usprawniania. dolegliwoĄci bólowych z miejsca pobrania
Obecne techniki rekonstrukcji wićzadeĆ przeszczepu. Pacjenci po rekonstrukcji
daj� stabilne i wytrzymaĆe mocowanie co WKP z u�yciem StG rozpoczynaj� �wicze-
umo�liwia wczesn� mobilizacjć ruchow� nia czynne zginaczy kolana oraz stretching
stawu. Jednak np. przy niskiej gćstoĄci przywodzicieli, po okoĆo 4 tygodniach od
koĄci, podczas operacji mo�e sić okaza�, �e operacji. U pacjentów tych, szczególnie
zamocowanie przeszczepu (szczególnie wĄród kobiet, wystćpuje wićksza tendencja
w koĄci piszczelowej) nie jest wystarczaj�co do nadmiernej rotacji zewnćtrznej pod-
mocne i rehabilitacja nie powinna by� pro- udzia i koĄlawienia kolana podczas chodu
wadzona zbyt intensywnie (opó�nienie ob- po pĆaskim podĆo�u, po schodach, oraz
ci�ania kończyny, ograniczenie zakresu w trakcie �wiczeń (zarówno w zamknić-
ruchu �wiczeń, dĆu�sze u�ywanie ortezy). tych jak i otwartych Ćańcuchach kinetycz-
Jako przeszczep do rekonstrukcji WKP nych), ni� u pacjentów po rekonstrukcji
najczćĄciej stosowanymi materiaĆami s� z u�yciem PT. Powoduje to czćste dys-
wićzadĆo wĆaĄciwe rzepki (PT), Ącićgna funkcje i ból stawu piszczelowo-strzaĆko-
mićĄni póĆĄcićgnistego i smukĆego (StG); wego oraz nara�a na przeci�enie boczny
przedziaĆ stawu rzepkowo-udowego
(SRU). Dlatego w ci�gu caĆego procesu re-
habilitacji zwracamy szczególn� uwagć na
korekcjć zaburzeń biomechaniki ruchu
kończyny dolnej, spowodowanych pobra-
niem Ącićgien dwóch mićĄni kontroluj�cych
ruch stawu (bardzo dobre efekty daje tu za-
stosowanie technik PNF). W przypadku
pacjentów po rekonstrukcji z u�yciem PT,
kĆadziemy du�y nacisk na mobilizacjć bliz-
ny pooperacyjnej i rzepki, a tak�e ostro�nie
dawkujemy �wiczenia oporowe i rozci�ga-
j�ce mićsień czworogĆowy.
Znacz�cy wpĆyw na przebieg uspraw-
Ryc. 1. U pacjentów po leczeniu operacyjnym prze-
niania ma równie� czas od urazu do opera-
wlekĆej niestabilnoĄci (szczególnie technik� StG),
cji. W przypadku kiedy rekonstrukcja wić-
bardzo dobre efekty daje �wiczenie metod� PNF.
zadĆa dokonywana jest bezpoĄrednio, lub
Zarówno przy pomocy terapeuty, jak i przy u�yciu
elastycznych taĄm gumowych w ró�nych pozycjach
w krótkim czasie po urazie, musimy zĆago-
88 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
siĆy mićĄniowej i propriocepcji. Czas po-
wrotu do peĆnej aktywnoĄci rekreacyjnej
i sportowej jest wtedy krótszy, a ryzyko wy-
st�pienia powikĆań du�o mniejsze.
Rekonstrukcja wićzadĆa czćsto dokony-
wana jest póĆ roku, rok, a nawet kilka lat
po urazie. W takich przypadkach, tj. u pa-
cjentów z zastarzaĆym uszkodzeniem, po-
zostaĆe bierne stabilizatory oraz mićĄnie
w wićkszym stopniu przejmuj� kontrolć
stabilnoĄci stawu i nie s� w stanie przez tak
dĆugi okres czasu zapewni� prawidĆowej
artrokinematyki (1, 14, 19).
Prowadzi to z reguĆy do ich przeci�e-
nia, niewydolnoĄci, lub uszkodzeń, jak
równie� uszkodzeń chrz�stki stawowej czy
�kotek wymagaj�cych leczenia operacyjne-
go, skojarzonego lub poprzedzaj�cego re-
konstrukcjć WKP (zabiegi rekonstrukcyjne
i regeneracyjne chrz�stki, szycie �kotek).
Pacjenci funkcjonuj�cy przez dĆu�szy czas
z uszkodzonym wićzadĆem maj� problemy
w SRU, zaburzon� propriocepcjć, zmniej-
szon� siĆć mićĄniow�, a tak�e wyrobione
mechanizmy kompensuj�ce niepeĆn� wy-
dolnoĄ� stawu kolanowego, mog�ce powo-
dowa� przeci�enia innych czćĄci ciaĆa
(nieprawidĆowy chód, unikanie obci�ania
kończyny, wadliwe stereotypy ruchu pod-
czas ró�nej aktywnoĄci) (15). Podczas reha-
bilitacji pooperacyjnej bardzo trudno
Ryc. 2 a, b. Sposoby siedzenia mog�ce powodowa�
u nich odtworzy� prawidĆowe wzorce ru-
rozci�gnićcie przeszczepu
dzi� skutki nie tylko urazu, ale równie� sa-
mej interwencji chirurgicznej. Istnieje wićk-
sze ryzyko powstania zwĆóknień w stawie
i ograniczenia zakresu ruchu. Faza ostra po
operacji trwa w tym przypadku dĆu�ej, reha-
bilitacja przebiega du�o Ćagodniej, a czas
powrotu pacjenta do codziennej aktywnoĄci
i uprawiania sportu wydĆu�a sić (17).
Operacja przeprowadzona miesi�c, do
dwóch po urazie, daje mo�liwoĄ� przygoto-
wania pacjenta do operacji: zmniejszenia
Ryc. 3. Masa� lodem tylnej i przyĄrodkowej strony
uda (okolica pobrania przeszczepu)
wysićku i bólu, odzyskania zakresu ruchu,
Tom 2, Numer 1 " 89
Acta Clinica
SzczegóĆowy program rehabilitacji po
rekonstrukcji WKP, stosowany w CMC
przedstawia tabela 1.
W procesie rehabilitacji mo�na wy-
ró�ni� kilka etapów:
 przygotowanie do operacji,
 wczesna faza pooperacyjna; ostra,
trwaj�ca okoĆo dwóch tygodni (do zdjćcia
szwów),
 faza powrotu funkcji stawu, trwaj�ca
do okoĆo dziewi�tego tygodnia po operacji,
 okres przygotowania i stopniowego
powrotu do aktywnoĄci rekreacyjnej i spor-
towej,
 peĆny powrót do uprawiania sportu
po okoĆo 6  9 miesi�cach w zale�noĄci od
rodzaju dyscypliny sportowej.
W okresie przygotowania do operacji
staramy sić zmniejszy� ból, stan zapalny,
odzyska� peĆny zakres ruchu oraz proprio-
cepcjć i siĆć mićĄniow�; przy pomocy takich
samych Ąrodków jak w okresie poopera-
cyjnym.
Pacjent otrzymuje peĆn� informacjć do-
Ryc. 4. �wiczenia samowspomagane zgićcia
tycz�c� techniki zabiegu, toku i czasu trwa-
nia rehabilitacji. Poznaje równie� sposoby
chowe i odbudowa� zaufanie do operowa- zachowania sić w celu ochrony przeszcze-
nej kończyny. pu. Wa�nym elementem rehabilitacji jest
Czynnikami, które determinuj� inten- wtedy mentalne przygotowanie pacjenta,
sywnoĄ� oraz progresjć rehabilitacji, s� nie okreĄlenie celów jakie powinien osi�gn��
tylko ramy czasowe programu rehabilitacji, w poszczególnych etapach usprawniania,
ale przede wszystkim aktualny stan klinicz- a tak�e uĄwiadomienie mu, �e peĆny po-
ny kolana (wysićk, zakres ruchu, kontrola wrót do zdrowia zale�y nie tylko od zasto-
mićĄniowa) oraz wiek i kondycja fizyczna sowanej techniki operacyjnej, ale w równej
pacjenta. W zale�noĄci od rodzaju aktyw- mierze od odpowiedniej rehabilitacji, wy-
noĄci sportowej, czy rekreacyjnej, oraz magaj�cej wspóĆpracy z lekarzem i terapeu-
oczekiwań pacjenta, dobierane s� �wiczenia t�. Pacjent ma czas na uregulowanie spraw
usprawniaj�ce z elementami specyficznych zawodowych i rodzinnych oraz uwzglćd-
�wiczeń sportowych. Pomaga to przywróci� nienie w swoich codziennych zajćciach
charakterystyczne dla danej dyscypliny ste- czasu na samodzielne �wiczenia i systema-
reotypy ruchowe oraz przeĆama� barierć tyczne zajćcia z terapeut� przez okres kilku
psychiczn� i obawy przed powrotem do miesićcy (pocz�tkowo cztery, trzy, pó�niej
peĆnej aktywnoĄci sportowej. Wszystkie dwa razy w tygodniu, w zale�noĄci od po-
�wiczenia stosowane podczas rehabilitacji stćpów leczenia).
powinny by� bezbolesne i nie powodowa� W ci�gu caĆego procesu rehabilitacji
podra�nienia stawu. kontrolujemy ból i wysićk.
90 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
Tabela 1.
PROGRAM REHABILITACJI PO REKONSTRUKCJI
WI�ZADŁA KRZY�OWEGO PRZEDNIEGO
OKRES PRZEDOPERACYJNY (pacjent z zastarzaĆym uszkodzeniem)
1. Zmniejszenie wysićku, stanu zapalnego i bólu
2. Odzyskanie peĆnego zakresu ruchu i prawidĆowego wzorca chodu
3. Uzyskanie jak najlepszej kontroli i siĆy mićĄniowej, oraz propriocepcji
4. Poinformowanie pacjenta o operacji i instrukta� dotycz�cy rehabilitacji pooperacyjnej, oraz o sposobie
zachowania sić w celu ochrony przeszczepu (siadanie, zmiana pozycji, dopasowanie kul i nauka cho-
du o kulach, chodzenie po schodach, nauka kokontrakcji).
WCZESNY OKRES POOPERACYJNY (faza ostra  optymalizacja gojenia)
1  4 dzień
1. Zmniejszenie wysićku, obrzćku, stanu zapalnego i bólu
 schĆadzanie stawu co 1,5  2 h, elewacja kończyny (staw skokowy powy�ej kolana, kolano powy�ej
biodra).
 masa� limfatyczny podudzia
2. �wiczenia zakresu ruchu, zapobieganie zrostom pooperacyjnym, profilaktyka konfliktu w stawie rzep-
kowo-udowym (SRU):
 CPM (0�  0�  45�) 3x1h dziennie podudzie w pozycji neutralnej lub w niewielkiej rotacji zewnćtrz-
nej
 �wiczenia bierne z terapeut�
 �w. samowspomagane zgićcia
 stretching tylnej grupy mićĄni uda (kolano w niewielkim zgićciu)
 delikatna mobilizacja rzepki
3. Odzyskanie kontroli mićĄniowej, propriocepcji i czynnej stabilizacji stawu:
 nauka chodu o kulach lub bez z peĆnym obci�eniem w granicach tolerancji bólowej pacjenta, po
pĆaskim podĆo�u i po schodach (dostawnie)
 stymulacja elektryczna mićĄnia obszernego przyĄrodkowego
 �wiczenia izometryczne mićĄnia czworogĆowego w wyproĄcie lub w zgićciu z kokontrakcj� mićĄni
kulszowo goleniowych
4  14 dzień (do zdjćcia szwów)
Fizjoterapia 3x w tygodniu, orteza wyprostna lub zgićciowa (w zale�noĄci od zaleceń) na noc do
6 tyg. po operacji, chodzenie do okoĆo dwóch godzin dziennie, instrukta� do �wiczeń w domu.
1. Kontrola wysićku i bólu:
 schĆadzanie stawu (co 2 godz.) w poĆ�czeniu z kompresj� i elewacj� kończyny
 masa� lodem tylnej grupy mićĄni uda
2. Utrzymanie zakresu ruchu, uzyskanie peĆnego wyprostu (przeprostu; jeĄli wysićk jest minimalny),
profilaktyka konfliktu w SRU:
 �wiczenia bierne z terapeut� (w le�eniu tyĆem i w siadzie)
 �wiczenia samowspomagane, np. Ąlizgi po Ącianie, zginanie w siadzie na krawćdzi
 mobilizacja rzepki (we wszystkich kierunkach) i górnego zachyĆka torebki stawowej
 stretching manualny pasma biodrowo piszczelowego
 stretching mićĄni Ćydki i tylnej grupy mićĄni uda w siadzie
3. Utrzymanie kontroli mićĄniowej, poprawa propriocepcji i czynnej stabilizacji stawu.
 �w. izometryczne mićĄnia czworogĆowego w wyproĄcie lub w zgićciu ok. 30�, z kokontrakcj� tylnej
grupy mićĄni uda
 �w. czynne wolne tylnej grupy mićĄni uda (pocz�tkowo z wyprostowanym kolanem), w le�eniu
przodem i w staniu
 �w. czynne wolne i z przyborami mićĄni poĄladkowych i przywodzicieli.
 nauka chodu i �w. propriocepcji w staniu obunó� i jednonó� na stabilnym podĆo�u
 �w. propriocepcji z mićkk� piĆk� w siadzie i le�eniu tyĆem w ró�nych k�tach zgićcia stawu.
Tom 2, Numer 1 " 91
Acta Clinica
OKRES POWROTU FUNKCJI
2  6 tydzień
Powićkszenie zakresu ruchu, uzyskanie prawidĆowego stereotypu chodu, powrót do pracy i aktywnoĄci
dnia codziennego (prowadzenie samochodu). Nale�y unika� ruchów skrćtnych pod obci�eniem.
1. Kontrola wysićku i bólu:
 schĆadzanie stawu kilka razy dziennie i po �wiczeniach
 fizykoterapia (po ok. 4 tygodniach od operacji)
2. Powićkszanie zakresu ruchu zgićcia do 90�, profilaktyka konfliktu w SRU:
 �wiczenia bierne i samowspomagane
 mobilizacja rzepki, górnego zachyĆka i blizn pooperacyjnych
 stretching tylnej grupy mićĄni uda, pasma biodrowo piszczelowego, mićsni Ćydki i mićĄnia biodro-
wo-lćd�wiowego
 stymulacja mićĄnia obszernego przyĄrodkowego
3. Poprawa propriocepcji i �wiczenie siĆy mićĄniowej:
 �w. równowa�ne w staniu obunó� i jednonó� na niestabilnym podĆo�u
 nauka chodu po ró�nym podĆo�u (mićkki materac, deska do �w. równowa�nych)
 �w. propriocepcji z wykorzystaniem piĆek tzw.  szwedzkich w siadzie i w le�eniu tyĆem
 �w. izometryczne mićĄnia czworogĆowego w ró�nych k�tach zgićcia (30�, 60�, 90�) z przyborami,
w zamknićtych Ćańcuchach kinetycznych
 �w. tylnej grupy mićĄni uda; samowspomagane, wolne i ze stopniowanym oporem; w siadzie, le�e-
niu przodem i w pozycji stoj�cej
 �w. przywodzicieli i mićĄni obrćczy biodrowej; wolne i z przyborami
 �w. mićĄni Ćydki w zgićciu stawu kolanowego
 przysiady z pochyleniem tuĆowia w przód, w zakresie ruchu 0�-60� (tak�e na niestabilnym podĆo�u)
 �w. na rowerze stacjonarnym (wysokie ustawienie siodeĆka)
6  9 tydzień
Fizjoterapia 3x w tygodniu, powićkszenie zgićcia do 120�, chód naprzemienny po schodach. Unikamy
ruchów skrćtnych pod obci�eniem.
1. Kontrola wysićku i bólu do zakończenia procesu rehabilitacji:
 schĆadzanie stawu po �wiczeniach i wićkszym wysiĆku
 fizykoterapia
2. Profilaktyka konfliktu w SRU do zakończenia procesu rehabilitacji:
 mobilizacja rzepki i troczków bocznych
 stretching: pasma biodrowo piszczelowego, mićĄni kulszowo-goleniowych, Ćydki, biodrowo-lćd�wio-
wego, czworogĆowego
 kontrola poprawnej techniki wykonywania �wiczeń (bez koĄlawienia kolana, nadmiernej rotacji we-
wnćtrznej uda i zewnćtrznej podudzia)
 unikanie �wiczeń w pozycjach końcowych aktualnego zakresu ruchu, np.: rower ze zbyt niskim sio-
deĆkiem, gĆćbokie przysiady, stretching mićĄnia czworogĆowego w zbyt du�ym zgićciu stawu
Trening propriocepcji (wprowadzamy �w. dynamiczne):
3.
 przysiady na chwiejnym podĆo�u
 przysiady z taĄmami elastycznymi
 �w. równowa�ne w chodzie po mićkkim i chwiejnym podĆo�u (chód w tyĆ, ze wspićciem na palce,
z ugićciem kolan, z wysoko unoszonymi kolanami)
 �w. rytmicznej stabilizacji w pozycji stoj�cej na ró�nym podĆo�u
 nauka wybicia (podskoki na mićkkim i twardym podĆo�u)
 wypady
4. Trening siĆy mićĄniowej w zamknićtych i otwartych Ćańcuchach kinematycznych, powićkszenie zakre-
su uchu zgićcia do 120�:
 przysiady (0�  9�)
 mini przysiady jednonó�
92 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
 wstawanie z siadu (90�  70�)
 wchodzenie i schodzenie ze stopni ró�nej wysokoĄci (przodem)
 �w. mićĄni kulszowo-goleniowych; wolne, z przyborami oraz na przyrz�dach ze wzrastaj�cym opo-
rem w zakresie ruchu 20�  90�; koncentryczne i ekscentryczne
 rower stacjonarny (stopniowe obni�anie siodeĆka)
 stepper (w niewielkim zakresie ruchu)
5. Wprowadzenie do �wiczeń elementów charakterystycznych dla danej dyscypliny sportowej czy aktyw-
noĄci rekreacyjnej:
 kozĆowanie, �onglowanie piĆk�, odbijanie, rzuty, �w. z rakiet� tenisow� itp.
PRZYGOTOWANIE DO AKTYWNO�CI REKREACYJNEJ
I UPRAWIANIA SPORTU
9  12 tydzień
Osi�gnićcie peĆnego zakresu ruchu w stawie, zwićkszenie intensywnoĄci �wiczeń, pĆywanie, trucht,
szersze wprowadzenie elementów �wiczeń charakterystycznych dla danej dyscypliny sportowej czy ak-
tywnoĄci rekreacyjnej.
1. Kontrola wysićku i bólu, profilaktyka konfliktu w SRU
2. Trening siĆowy i wytrzymaĆoĄciowy w zamknićtych i otwartych Ćańcuchach kinematycznych:
 przysiady jednonó�
 wypady z przyklćkiem
 wstawanie jednonó� z siadu
 wchodzenie i schodzenie ze stopni ró�nej wysokoĄci (przodem i tyĆem)
 �w. izometryczne i dynamiczne mićĄnia czworogĆowego w otwartym Ćańcuchu kinematycznym
(90�  70�)
 stepper (na caĆych stopach i z odrywaniem pićt)
 �w. na suwnicy (90�  20�) izometryczne i dynamiczne
 rower stacjonarny jednonó�
 �w. mićĄni kulszowo-goleniowych na przyrz�dach (20�  90�)
3. Dynamiczne �wiczenia propriocepcji i koordynacji:
 przysiady jednonó� na chwiejnym podĆo�u
 wypady w ró�nych kierunkach na niestabilne podĆo�e
 �w. równowa�ne na batucie
 �w. równowa�ne w chodzie po zmiennym podĆo�u
 trucht, nauka biegania (bieg w miejscu na ró�nym podĆo�u)
 skakanka
12  16 tydzień
Jazda na rowerze w terenie, trucht w terenie, nauka zwrotów, hamowania, �wiczenia na siĆowni.
1. Kontrola wysićku, bólu i profilaktyka konfliktu w SRU
2. Zwićkszenie intensywnoĄci treningu siĆowego i wytrzymaĆoĄciowego, �w. w zamknićtych i otwartych
Ćańcuchach kinetycznych, �w. aerobowe.
 rower, stepper
 przysiady i wypady z przyklćkiem pod obci�eniem
 �wiczenia na suwnicy (90�  20�)
 �wiczenia koncentryczne i ekscentryczne czynnego wyprostu (z szybkoĄci� 120�  160� sek)w zakre-
sie ruchu 90�  30�, (90�  60�)
 �w. czynne zgićcia koncentryczne i ekscentryczne w zakresie 20�  90�
 �w. przywodzicieli, odwodzicieli i mićĄni Ćydki na przyrz�dach
 stretching mićĄni przed i po �wiczeniach
3. Kontynuacja dynamicznych �wiczeń propriocepcji i koordynacji:
 �w. na batucie; skoki obunó�, jednonó� i z zatrzymaniem:
 wypady z przyklćkiem na ró�ne podĆo�e
4. Wprowadzenie elementów specjalistycznego treningu sportowego
Tom 2, Numer 1 " 93
Acta Clinica
STOPNIOWY POWRśT DO AKTYWNO�CI REKREACYJNEJ I SPORTOWEJ
Powy�ej 16 tygodnia
Specjalistyczny trening sportowy, powrót do lekkiej aktywnoĄci rekreacyjnej, testy funkcjonalne (min.
75% w stosunku do nogi nieoperowanej).
1. Profilaktyka konfliktu w SRU
2. Kontynuacja treningu siĆowego i wytrzymaĆoĄciowego (zwićkszenie obci�eń) oraz dynamicznych
�wiczeń propriocepcji i koordynacji. Zwracamy uwagć na poprawn� technikć wykonywania �wiczeń
(bez rotacji wewnćtrznej uda, zewnćtrznej podudzia, czy koĄlawienia kolana), oraz prawidĆowy zakres
ruchu.
 trening biegowy; bieg tyĆem, dostawny, po kopercie, przeplatanka, skip, biegi w terenie
 hamowanie i zwroty pod obci�eniem
 przeskoki przez przeszkody, zeskoki z ró�nych wysokoĄci
 �w. na batucie, skoki ze zmian� kierunku
3. Specyficzne �wiczenia sportowe w zale�noĄci od potrzeb:
 dwutakt, rzuty, dryblingi, �onglowanie piĆk�, serwis itp.
4. Testy funkcjonalne:
 przeskoki jednonó� przez przeszkodć (przód-tyĆ i na boki)
 skoki jednonó� na dystans
 wstawanie z siadu
POWRśT DO PEŁNEJ AKTYWNO�CI SPORTOWEJ
6  9 miesićcy po operacji, w zale�noĄci od rodzaju aktywnoĄci sportowej.
Warunkami powrotu s�:
 stabilny staw kolanowy
 peĆen bezbolesny zakres ruchu
 testy funkcjonalne min. 85% w stosunku do nogi nieoperowanej
 mo�liwoĄ� wykonywania wszystkich ruchów zĆo�onych, charakterystycznych dla danej dyscypliny
sportowej, bez �adnych symptomów.
W pocz�tkowej fazie schĆadzamy staw kowy, a tak�e ciaĆa Hoffy i wićzadĆo
co 1,5 - 2 godziny, przez 10 do 15 minut, rzepki. Do okoĆo szóstego tygodnia kolano
w po�czeniu z niewielk� kompresj� i ele- jest unieruchomione na noc w ortezie wy-
wacj� kończyny. W przypadku wzmo�one- prostnej lub zgićciowej (w zale�noĄci od
go napićcia i bólu przywodzicieli i zgina- wskazań).
czy stosujemy tak�e masa� lodem. W miarć �wiczenia zakresu ruchu stawu rozpo-
ustćpowania wysićku i stanu zapalnego czynamy w dniu operacji, przy u�yciu szy-
ograniczamy schĆadzanie do 2  3 razy ny CPM, w zakresie na jaki pozwala tole-
dziennie, a do zakończenia rehabilitacji rancja bólowa pacjenta. Powićkszenie za-
schĆadzamy staw zawsze po �wiczeniach kresu ruchu uzyskujemy dzićki stopniowa-
i wićkszym wysiĆku. Po okoĆo 3  4 tygo- nym �wiczeniom biernym z terapeut�, mo-
dniach od zabiegu rozpoczynamy stosowa- bilizacji rzepki i górnego zachyĆka stawu,
nie przeciwbólowych i przeciwzapalnych �wiczeniom samowspomaganym, �wicze-
zabiegów fizykoterapeutycznych, w za- niom czynnym wolnym zginaczy oraz �wi-
le�noĄci od potrzeb (ultrad�wićki, TENS, czeniom rozci�gaj�cym. Po okoĆo dziewić-
pr�dy interferencyjne). Aby zmniejszy� do- ciu tygodniach pacjent powinien uzyska�
legliwoĄci bólowe czy dyskomfort podczas peĆen zakres ruchu stawu.
�wiczeń, stosujemy (w zale�noĄci od po- Odzyskanie funkcjonalnego zakresu
trzeb) ró�nego rodzaju taping odci�aj�cy ruchu, szczególnie wyprostu (przeprostu),
staw rzepkowo udowy, piszczelowo strzaĆ- jest bardzo wa�ne dla przywrócenia pra-
94 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
widĆowego wzorca chodu i profilaktyki do- wysićku, powoduj� nie tylko zwićkszenie
legliwoĄci ze SRU (16). Jednak zbyt wczes- bólu, ale równie� zwićkszaj� obci�enie
ne i intensywne �wiczenia forsuj�ce wy- biernych stabilizatorów stawu i mog� spo-
prost i zgićcie, szczególnie przy istniej�cym wodowa� rozci�gnićcie przeszczepu. Uni-
kamy �wiczeń w pozycjach końcowych ak-
tualnego zakresu ruchu oraz rotacji we-
wnćtrznej podudzia, szczególnie podczas
�wiczeń biernych, z uwagi na zwićkszenie
obci�enia przeszczepu (12).
Obci�anie kończyny dozwolone jest
w dniu operacji, w zale�noĄci od tolerancji
bólowej, ale w fazie ostrej ograniczamy
chodzenie do dwóch-trzech godzin dzien-
nie. Do odzyskania peĆnej kontroli
mićĄniowej pacjent porusza sić z pomoc�
kul.
Ryc. 5. Nauka chodu po mićkkim podĆo�u
Ryc. 6. PrzykĆad �wiczenia propriocepcji w zamk-
nićtym Ćańcuchu kinetycznym, we wczesnej fazie Ryc. 7. �wiczenia równowa�ne w chodzie po
pooperacyjnej zmiennym podĆo�u
Tom 2, Numer 1 " 95
Acta Clinica
Niezwykle wa�nym elementem Po implantacji przeszczep przechodzi
usprawniania po rekonstrukcji WKP jest serić zmian komórkowych, które w efekcie
�wiczenie propriocepcji. WKP jest jedn� ze daj� now� tkankć (nowe wićzadĆo). We-
struktur stawowych zawieraj�cych mecha- dĆug badań histologicznych, caĆkowity
noreceptory. Jego uszkodzenie powoduje okres przebudowy trwa okoĆo trzech lat
zaburzenie odczuwania pozycji stawowej (13). Mićdzy szóstym a dwunastym tygo-
i kinestezji, osĆabia odruch nerwowo dniem po operacji proces ten przebiega
mićĄniowy chroni�cy przed nadmiernym najbardziej gwaĆtownie i wtedy wićzadĆo
przednim przemieszczeniem piszczeli jest najmniej odporne mechanicznie (6,
(opó�niona reakcja odruchowa mićĄnia 13). Niewielkie naprć�enia s� korzystne,
podkolanowego i zginaczy kolana) (1, 9, poniewa� stymuluj� tworzenie sić nowego
19). Nie wiadomo do końca po jakim cza- kolagenu i ukierunkowuj� jego wĆókna
sie od rekonstrukcji, ale z pewnoĄci� rola wzdĆu� dziaĆania siĆy obci�aj�cej, co po-
neurosensoryczna WKP i kinestezja stawu
kolanowego, zostaje w wićkszej czćĄci
przywrócona (19).
�wiczenia propriocepcji wprowadzamy
we wczesnej fazie pooperacyjnej, rozpoczy-
naj�c naukć chodu z wykorzystaniem ist-
niej�cego zakresu ruchu, po twardym
i mićkkim podĆo�u (co przyĄpiesza odzys-
kanie kontroli mićĄniowej), oraz �wiczenia
statyczne: w staniu obunó�, jednonó�,
i z przyborami bez obci�enia wag� ciaĆa.
Stopniowo zwićkszamy skalć trudnoĄci,
przechodz�c do �wiczeń równowa�nych
w staniu obunó� i jednonó�, na coraz
mniej stabilnym podĆo�u, a nastćpnie do
dynamicznych �wiczeń równowa�nych
i koordynacyjnych, z w�czeniem elemen-
tów niektórych dyscyplin sportowych, np.:
rzutów piĆk�, kozĆowania czy �wiczeń z ra-
kiet� tenisow�. Rozpoczynamy naukć bie-
gania: progresywnie  od podskoków,
truchtu w miejscu, biegu w tyĆ i w przód,
do sprintu, biegu ze zmian� kierunku oraz
zeskoków z ró�nej wysokoĄci. �wiczenia
propriocepcji Ć�czymy z �wiczeniami siĆy
mićĄniowej w zamknićtych Ćańcuchach ki-
netycznych, np.: z przysiadami czy wypa-
dami pod obci�eniem w ró�nych kierun-
kach na niestabilne podĆo�e.
Trening propriocepcji jest wa�nym ele-
mentem profilaktyki powtórnych urazów
i powinien by� stosowany równie� po za-
Ryc. 8. �wiczenie propriocepcji technik� rytmicznej
kończeniu rehabilitacji. stabilizacji
96 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
prawia wĆaĄciwoĄci strukturalne i mecha- niepowodzenie leczenia operacyjnego (20,
niczne  nowego wićzadĆa (12, 13, 23). 23, 24). W trakcie rehabilitacji nale�y
JeĄli przeszczep jest prawidĆowo umie- zwróci� szczególn� uwagć na ochronć
szczony w stawie, to siĆy dziaĆaj�ce na ko- przeszczepu przed nadmiernymi obci�e-
lano przy codziennej aktywnoĄci nie powo- niami podczas �wiczeń.
duj� jego nadmiernego rozci�gania. Nato- Od pocz�tku usprawniania stosujemy
miast �wiczenia siĆy mićĄniowej wykony- �wiczenia zarówno w zamknićtych jak i ot-
wane w niewĆaĄciwy sposób, mog� powo- wartych Ćańcuchach kinetycznych, zwraca-
dowa� zbyt du�e odksztaĆcenie przebudo- j�c uwagć na poprawn� technikć ich wyko-
wuj�cego sić przeszczepu i w konsekwencji nywania, zachowanie odpowiedniego za-
kresu ruchu, prćdkoĄci i prawidĆowej pozy-
cji przy �wiczeniach. W trakcie �wiczeń
stosujemy równie� dodatkowe napićcie tyl-
nej grupy mićĄni uda (kokontrakcjć), co
zmniejsza przedni� siĆć Ącinaj�c�, obci�a-
j�c� przeszczep (11, 24, 20).
Trening siĆy mićĄniowej rozpoczynamy
od �wiczeń izometrycznych, w wyproĄcie
i w zgićciu stawu kolanowego ok. 30�,
z przyborami, w otwartych i zamknićtych
Ryc. 9. �wiczenie izometryczne mićĄnia czworogĆo-
Ćańcuchach kinetycznych. Stopniowo prze-
wego, z kokontrakcj� zginaczy w zgićciu stawu ko-
chodzimy do �wiczeń izometrycznych i dy-
lanowego
namicznych pod czćĄciowym (do odzyska-
nia kontroli mićĄniowej) i caĆkowitym ob-
ci�eniem wag� ciaĆa.
Nie stosujemy �wiczeń wyprostu w ot-
wartych Ćańcuchach kinetycznych (�w. siĆy
mm czworogĆowego) w zakresie ruchu 30�
-0�, poniewa� wraz ze zmniejszaniem sić
k�ta zgićcia podczas tego typu ruchu gwaĆ-
townie wzrasta naprć�enie przeszczepu, co
mo�e spowodowa� jego trwaĆe odksztaĆ-
cenie.
�wiczenia wyprostu z oporem ze-
wnćtrznym w otwartych Ćańcuchach kine-
tycznych rozpoczynamy w okoĆo 9 tygodni
po operacji, pocz�tkowo izometryczne
w k�tach zgićcia 90�  70�. Nastćpnie wpro-
wadzamy �wiczenia dynamiczne, w zakre-
sie ruchu 90�  70� i 90�  40�, z prćdkoĄci�
k�tow� (120�  160�/sec), co zmniejsza
przednie przesunićcie piszczeli i obci�enie
przeszczepu (4, 20, 26).
Po odzyskaniu kontroli mićĄniowej
Ryc. 10. �wiczenie izometryczne mićĄni kończyny
dolnej i miednicy w zamknićtym Ćańcuchu kine- rozpoczynamy przysiady (po okoĆo 2  3 ty-
tycznym
godniach) oraz �wiczenia wstawania z sia-
Tom 2, Numer 1 " 97
Acta Clinica
du, stopniowo zwićkszaj�c ich zakres ru-
chu od 0�  50� do 0�  100� ~ 120� oraz do-
daj�c zewnćtrzne obci�enie. Podczas wy-
konywania tego typu �wiczeń zwracamy
uwagć na utrzymanie pochylenia tuĆowia
i miednicy w przód, co wywoĆuje automa-
tyczn� kokontrakcjć zginaczy i polepsza
czynn� stabilizacjć stawu podczas ruchu
(24).
Po okoĆo 12 tygodniach od operacji pa-
cjent rozpoczyna samodzielne �wiczenia na
siĆowni, wedĆug instrukta�u otrzymanego
od swojego terapeuty. W tym czasie mo�e
równie� powróci� do lekkiej aktywnoĄci re-
kreacyjnej.
Aby oceni� stopień powrotu funkcji sta-
wu kolanowego i wydolnoĄ� caĆej kończy-
Ryc. 12. Przeskoki przez przeszkodć jako test funk-
cjonalny
ny, przeprowadzamy testy funkcjonalne.
Rodzaj zastosowanych testów zale�y od
kondycji fizycznej pacjenta. Mog� to by�:
skoki jednonó� na dystans, przeskoki przez
przeszkodć w przód, w tyĆ, i do boków lub
na wyznaczone pole, wstawanie z siadu
jednonó�, czy wchodzenie na stopień. Wy-
nik testu dla kończyny operowanej grani-
cach 85%  90% (w stosunku do drugiej
kończyny) pozwala na peĆny powrót do
uprawiania sportu. Oprócz dobrych wyni-
ków testów, powrót do peĆnej aktywnoĄci
sportowej uwarunkowany jest odzyskaniem
peĆnego zakresu ruchu, dobrej propriocep-
cji i koordynacji, prawidĆowej równowagi
mićĄniowej oraz brakiem wysićku i bólu
podczas aktywnoĄci fizycznej (21).
Po zakończeniu rehabilitacji pacjenci
pozostaj� pod kontrol� lekarza przez okoĆo
2 lata.
Ryc. 11. Zwracamy uwagć na prawidĆow� technikć
Aby zachowa� prawidĆowy stosunek siĆy
wykonywania �wiczeń, aby nie obci�a� zbytnio
mićĄni zginaczy i prostowników stawu ko-
przeszczepu i nie powodowa� dolegliwoĄci ze stawu
rzepkowo udowego
lanowego oraz ustrzec sić przed powtórny-
98 " Wiosna 2002
Rehabilitacja wićzadĆa krzy�owego
8. Hooper D., Morrissey M., Drechsler W., Morris-
mi urazami, powinni oni kontynuowa� tre-
sey D.: Open and closed kinetic chain exercises in
ning siĆy mićĄniowej we wĆasnym zakresie,
the early period after Anterior Cruciate Ligament
a tak�e w�czy� do treningu sportowego
reconstruction. Am J Sports Med. 2001, 29 (2):
�wiczenia rozci�gaj�ce i propriocepcji.
167  174.
Dzićki odpowiedniej technice operacyj-
9. Lephart S., Pinciniero D., Giraldo J., Fu F.: Cur-
nej oraz systematycznej, indywidualnie do- rent Concept the Role of Proprioception in the Ma-
nagement and Rehabilitation of Athletic Injures.
branej rehabilitacji pacjenci szybko wracaj�
Am J Sports Med, 1997, 25: 130  137.
do codziennej aktywnoĄci, pracy oraz ak-
10. Mrozkowiak M., Kowalski J.: Rehabilitacja sta-
tywnoĄci rekreacyjnej i sportowej.
wu kolanowego po plastyce wićzadĆa krzy�owego
Dobre odlegĆe wyniki po rekonstrukcji
przedniego metod� Shelbourna. Postćpy Rehabilita-
wićzadĆa krzy�owego przedniego pacjen-
cji. 1998, 12 (3): 37  46.
tów operowanych w Carolina Medical Cen- 11. O Connor J.J.: Can muscle co-contraction pro-
tect knee ligaments after injury or repair? J Bone Jo-
ter Ąwiadcz� o tym, �e technika operacyjna
int Surg, 1993, 75-B (1): 41  47.
i program rehabilitacji stosowany przez
12. Parker M.G.: Biomechanical and histological
nasz zespóĆ, s� optymalne dla powrotu peĆ-
concepts in the rehabilitation of patients with Ante-
nej funkcji kolana.
rior Cruciate Ligament reconstructions. JOSPT,
1994, 20 (1).
13. Rougraff B., Shelbourne D.K., Gerth P., Warner
J.: Arthroscopic and histologic analysis of human
PiĄmiennictwo
patellar tendon autografts used for anterior cruciate
ligament reconstruction. Am J Sports Med. 1993, 21
(2): 277  284.
1. Beard D.: Sensorimotor and Proprioreceptive
14. Rudolph K., Axe M., Buchanan T., Scholz J.,
Changes in ACL Deficient Knee. The Panther
Snyder-Mackler L.: Dynamic stability in the ante-
Sports Medicine Symposium. The Knee: A new
rior cruciate ligament deficient knee. Knee Surg,
Millennium from roboties to gene therapy, May
Sports Traumatol, Artrosc, 2001, 9 (2):62  71.
4  6, 2000 Pittsburgh, Pennsylvania.
15. Segawa H., Omori Go., Koga Y.: Long term re-
2. Beynnon B.D.: The Biomechanics of the ACL
sults of non-operative treatment of anterior cruciate
During Rehabilitation Exercises In-Vivo. Second
ligament injury. The Knee. 2001, 8 (1): 5  11.
Heidelberg ACL  Symposium Germany, March
16. Shelbourne K.D., Trumper V. Rocci.: Preven-
25, 1999.
3. Beynnon D.B., Fleming B.C., Johnson R.J., Ni- ting Anterior Knee Pain After ACL Reconstruction.
Am J Sports Med. 1997, 25 (1): 41  47.
chols C.E., Renstr�m P.A., Pope M.H.: Anterior
Cruciate Ligament strain behavior during rehabili- 17. Shelbourne K.D.: Rehabilitation after anterior
cruciate ligament reconstruction. J. Sports Trauma-
tation exercises in vivo. Am J Sports Med, 1995, 23
tol. Rel. res. 1995, 17 (1): 60  73.
(1): 24  34.
4. Beynnon D.B., Johnson R.J., Fleming B.C., Stan- 18. Skrzek A., Dziedzic R.: Nowoczesne metody
usprawniania pacjentów po plastyce przedniego wić-
kewich C.J., Renstr�m P.A., Nichols C.E.: The
zadĆa krzy�owego kolana z u�yciem wićzadĆa wĆaĄci-
strain behavior of the Anterior Crucite Ligament
wego rzepki. Fizjioterapia. 1995, 3 (3): 44  47.
during squatting and active flexion-extension. Am
19. Solomonow M., Krogsgaard M.: Sensorimotor
J Sports Med, 1997, 25 (6): 823  829.
5. Bielecki A., Pasierb J., JabĆoński J., Panek A.: Art- control of knee stability. A review. Scand J Med Sci
roskopowa plastyka wićzadĆa krzy�owego przednie- Sports, 2001, 11: 64  80.
20. Stuart M.J., Meglan D.A., Lutz G.E., Growney
go Ącićgnem mićĄnia póĆĄcićgnistego u sportowców.
E.S., An K.: Comparison of intersegmental tibiofe-
Medicina Sportiva. 1998, 2 (4): 295  300.
6. Dodds A.J.,, Arnoczky S.P.: Anatomy of the Ante- moral joint forces and muscle activity during various
closed kinetic chain exercises. Am J Sports Med,
rior Cruciate Ligament: A. Blucprint for Repair and
1996, 24 (6): 792  799.
Reconstruction. Arthroscopy. 1994, 10 (2): 132  139.
21. Tietjens B.: Return to sport following ACL re-
7. Grifffin L.Y.: Rehabilitation of the Injured Knee.
construction. ISAKOS 2001 Symposium, May
Churchil Livingstone, Second Edition Chapter 8:
14  18 2001 Montreux.
81  85.
Tom 2, Numer 1 " 99
Acta Clinica
22. Werner S.: Rehabilitation following ACL recon- hic activity during open and closed kinetic chain ex-
struction. The Panther Sports Medicine Sympo- ercises. Am J Sport Med, 1996, 24 (4): 518  527.
sium. The Knee: A new Millennium from roboties 26. Wilk K.E., Andrews J.R.: The effects of pad pla-
to gene therapy; May 4  6, 2000 Pittsburgh, Penn- cement and angular velocity on tibial displacement
sylvania. during isokinetic exercise. J Orthop SportsPhys
23. Wilk K.E., Andrews J.R.: Current concepts in Ther. 1993, 17 (1): 24  30.
the treatment of anterior cruciate ligament disrup- 27. Wrzosek Z., PeĆkowska B., Szagański R.: Funk-
tion. JOSPT, 1992, 15 (6): 279  290. cja stawu kolanowego w przewlekĆym uszkodzeniu
24. Wilk K.E., Zheng N., Flesing G.S., Andrews wićzadĆa krzy�owego przedniego u pacjentów le-
J.R., Clancy W.G.: Kinetic chain exercise: implica- czonych zachowawczo. Fizjoterapia; 1997, 5 (1):
tions for the Anterior Cruciate Ligament patient. 19  26.
J Sport Reh; 1997, 6: 125 143.
25. Wilk K.E., Escamilla R.F., Fleising G.S., Bar- Adres do korespondencji / Address for correspon-
rentine S.W., Andrews J.R., Boyd M.L.: A compari- dence: Artur Pasierbiński, Carolina Medical Center,
son of tibiofemoral joint forces and electromyograp- ul. Broniewskiego 89, 01  876 Warszawa
100 " Wiosna 2002