Zagłada Żydów w KL Auschwitz-Birkenau
Żydzi stanowili największą liczbę deportowanych do hitlerowskiego obozu Auschwitz. Z
badań historyka Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau Franciszka Pipera wynika,
że w ciągu pięciu lat istnienia "fabryki śmierci" trafiło tu około 1,1 miliona Żydów, czyli
około 85 procent ogólnej liczby deportowanych, którą Piper szacuje na co najmniej 1,3
miliona ludzi.
Żydów przywożono do obozu w ramach akcji całkowitej zagłady. Hitlerowcy zamierzali
nią objąć około 11 milionów osób zamieszkałych w Rzeszy, krajach sojuszniczych,
terenach okupowanych i neutralnych, a także w krajach koalicji antyhitlerowskiej, które
planowali w przyszłości zająć.
Spośród 1,1 miliona przywiezionych do Auschwitz Żydów około 200 tysięcy zostało
zarejestrowanych jako więz
niowie. Pozostałych 900 tysięcy zostało zamordowanych
niemal natychmiast po przyjez
dzie, bez wprowadzania do obozowej ewidencji. A
ącznie
Niemcy zgładzili w Auschwitz około 960 tysięcy Żydów. Przedstawiciele tego narodu
stanowią około 90 procent wszystkich ofiar, którą historyk szacuje na co najmniej 1,1
miliona osób.
Pierwsi Żydzi zostali więz
niami KL Auschwitz w dniu rozpoczęcia działalności obozu - 14
czerwca 1940 roku. Tego dnia z więzienia w Tarnowie dotarł pierwszy transport 728
polskich więz
niów politycznych. Obok żołnierzy kampanii wrześniowej, którzy usiłowali
przedrzeć się na Węgry, członków podziemnych organizacji niepodległościowych,
gimnazjalistów i studenci, było kilku polskich Żydów.
Drogi do Auschwitz
Najliczniejszą grupę Żydów deportowanych do Auschwitz stanowili obywatele Węgier,
państwa sojuszniczego Rzeszy. Od maja do lipca 1944 roku do obozu przywieziono 437
402 osoby. Wcześniej rząd węgierski, na czele którego stał Miklosz Kallay, nie
akceptował żądań zorganizowania deportacji składanych przez Niemców. Dopiero po
wkroczeniu 19 marca 1944 roku na Węgry wojsk hitlerowskich, obaleniu Kallaya i
przejęciu władzy przez Dome Sztojaya rozpoczęto wywożenie Żydów. Pod kierunkiem
Niemców rozpoczęto koncentrację Żydów w gettach i obozach przejściowych. Na
przełomie kwietnia i maja 1944 roku w kierunku Auschwitz wyjechały dwa pierwsze
transporty liczące 3,8 tys. osób.
Organizacją transportów zajmowały się władze węgierskie. Kierował nią jednak osobiście
Obersturmbannfuehrer SS Adolf Eichmann, który w gestapo pełnił funkcję kierownika
wydziału w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Był odpowiedzialny przede
wszystkim za sprawy żydowskie. Eichmann organizował i nadzorował wywóz Żydów do
obozów w ramach tak zwanego ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej
(Endloesung). Po kapitulacji Niemiec uciekł do Włoch, a następnie do Argentyny, gdzie
1
został ujęty przez wywiad izraelski. W 1962 roku został osądzony i stracony w
Jerozolimie w więzieniu Ramleh.
Drugą pod względem liczebności była społeczność żydowska z terenów II
Rzeczypospolitej. Franciszek Piper szacuje, że było to około 300 tysięcy osób. Do
Auschwitz trafiali z gett, obozów pracy i obozów przejściowych. Większość pochodziła z
ziem wcielonych do Rzeszy - Górnego Śląska, Dąbrowy Górniczej, okręgów
ciechanowskiego i białostockiego oraz z Wielkopolski - około 225 tysięcy. Dalsze 70
tysięcy osób przywieziono z Generalnego Gubernatorstwa.
Historyk, profesor Czesław Madajczyk podaje, że ogółem podczas II wojny światowej
zginęło około 2,7 miliona polskich Żydów, z czego około pół miliona w gettach, 200
tysięcy w egzekucjach i około 2 milionów w obozach zagłady. Polscy Żydzi ginęli głównie
w innych obozach zagłady - Treblince, Sobiborze, Bełżcu i Chełmnie. Ogółem w tych
obozach zginęło około 1,6 miliona do 1,95 miliona Żydów.
Żydzi francuscy byli przed deportacją do Auschwitz gromadzeni w obozie przejściowym
w Drancy. Został założony w byłych koszarach francuskiej żandarmerii, 20 sierpnia 1941
roku. Do 1 lipca 1943 roku pozostawał pod nadzorem francuskiej policji i żandarmerii,
kontrolowanych przez niemieckiego dowódcę policji bezpieczeństwa i służby
bezpieczeństwa na tym terenie. Przez ostatni rok kierowany był bezpośrednio przez SS.
Od założenia do wyzwolenia w sierpniu 1944 roku przez Drancy przeszło około 70
tysięcy Żydów, z których 65 tysięcy trafiło do obozów zagłady na Wschodzie, w tym 61
tysięcy do Auschwitz. Początkowo byli to Żydzi napływowi, nie posiadający obywatelstwa
francuskiego, póz
niej także obywatele Francji. Ogółem do obozów z terenów francuskich
deportowano 76 tysięcy Żydów, w tym ponad 11 tysiącach dzieci. Około 69 tysięcy osób
trafiło do KL Auschwitz, blisko 900 do Kowna, 4 tysiące do Sobiboru, z których część
przeniesiono następnie do Majdanka. Spośród wszystkich deportowanych przeżyło
zaledwie trzy procent, około 2,5 tys. ludzi.
Żydów holenderskich władze niemieckie koncentrowały w obozie przejściowym
Westerbork. W latach 1939-1941 funkcjonował tam holenderski obóz internowania dla
żydowskich uchodz
ców z Niemiec i innych krajów. Po przejęciu go przez Niemców w
latach 1942-1944 deportowano stamtąd do miejsc zagłady około 100 tysięcy osób, z
czego 54 930 Żydów do Auschwitz. Ostatni transport wyruszył 3 września 1944 roku.
Znalazła się w nim rodzina Anny Frank, niemieckiej Żydówki. Napisany przez nią
dziennik jest jednym z najważniejszych świadectw holokaustu i najbardziej
przejmujących dokumentów tamtych czasów.
Anna Frank urodziła się w 1929 roku we Frankfurcie nad Menem, w żydowskiej rodzinie
od wielu pokoleń mieszkającej w Niemczech. Po dojściu Hitlera do władzy w roku 1933
Otton i Edith Frankowie z córkami - Anną i Margot - uciekli do Amsterdamu. W 1940 roku
Niemcy zajęli Holandię i rozpoczęli prześladowanie Żydów. Dwa lata póz
niej Margot
została wezwana do stawienia się w obozie pracy przymusowej w Niemczech. Rodzina
2
postanowiła się ukryć. Kryjówką stała się opuszczona oficyna kamienicy w Amsterdamie.
Frankom pomagało kilku byłych pracowników biura Ottona. W sierpniu 1944 roku ktoś
wydał ukrywających się Żydów. Wszyscy trafili do obozu, wpierw do Westerbork, a
póz
niej do KL Auschwitz. Dziewczynki - Annę i Margot, przeniesiono w paz
dzierniku
1944 roku do KL Bergen-Belsen. Zmarły na tyfus w kwietniu 1945 roku, kilka tygodni
przed wyzwoleniem. Holokaust przeżył jedynie ojciec Otton.
Franciszek Piper dodaje, że około 5 tysięcy Żydów deportowano do Auschwitz także
poprzez obóz koncentracyjny Herzogenbusch. Zdaniem rzecznika Państwowego
Muzeum Auschwitz-Birkenau Jarosława Mensfelta w Auschwitz hitlerowcy zamordowali
blisko 60 tysięcy Żydów przywiezionych z terenu Holandii.
Z Grecji hitlerowcy deportowali do Auschwitz około 55 tysięcy Żydów. Większość trafiła
tu w 1943 roku z getta w Salonikach, w których społeczność żydowska była
najliczniejsza. W 1944 roku do KL Auschwitz przywieziono dalszych kilka tysięcy Żydów
z obszarów, które do 1943 roku okupowali Włosi. Z ogólnej liczby 55 tysięcy około 13
tysięcy osób wybrano do pracy, a pozostałych 42 tysiące zgładzono natychmiast po
przywiezieniu w komorach gazowych KL Auschwitz II - Birkenau.
Z terenów Niemiec i Austrii w przedwojennych granicach do Auschwitz dotarły transporty
z 23 tysiącami Żydów. Najwięcej osób deportowano od lipca 1942 do stycznia 1945 roku
z Berlina - około 18 tysięcy.
W Protektoracie Czech i Moraw Żydzi byli koncentrowani od listopada 1941 roku w
getcie zorganizowanym w XVIII-wiecznej twierdzy wybudowanej w Terezinie,
kilkadziesiąt kilometrów od Pragi. Rzecznik Muzeum Auschwitz-Birkenau Jarosław
Mensfelt podał, że od powstania getta do jego wyzwolenia 20 kwietnia 1945 roku do
Terezina deportowano ponad 140 tysięcy Żydów z Czech, Niemiec, Austrii, Holandii,
Danii, Słowacji i Węgier. W wyniku przepełnienia i katastrofalnych warunków sanitarnych
w getcie zmarło ponad 33 tys. osób. W 1943 roku z Terezina wywieziono ponad 87 tys.
więz
niów, którzy trafili do obozów zagłady na wschodzie. Do KL Auschwitz wywieziono
około 46 tysięcy Żydów: około 20 tysięcy do stworzonego w celu ich przyjęcia obozu
familijnego na terenie KL Birkenau i około 26 tysięcy do innych części Auschwitz lub
wprost do komór gazowych Birkenau. W maju 1944 roku w Familienlager hitlerowcy
więzili około 11 tysięcy więz
niów. W pierwszych dniach lipca obozowy lekarz - Josef
Mengele - dokonał selekcji. 3080 młodych i zdrowych kobiet i mężczyzn trafiło do innych
obozów. Pozostałe około 7 tysięcy Żydów, w tym kobiety i dzieci, zgładzono nocami z 10
na 11 lipca i 11 na 12 lipca w komorach gazowych. W ten sposób zlikwidowano
Familienlager. Baraki wykorzystywano póz
niej m.in. jako magazyny rzeczy zagrabionych
Żydom. Ogółem wojnę przeżyło niespełna 4 tysiące Żydów więzionych w Terezinie.
Do KL Auschwitz przywieziono 27 tysięcy Żydów słowackich. Deportacje z tego kraju
były konsekwencją zarówno polityki antyżydowskiej III Rzeszy, ale również
antysemickiego nastawienia rządzącej Słowackiej Partii Ludowej, który zawarł z
3
Niemcami umowę o deportacji Żydów i przekazaniu ich nazistom. Od marca do
paz
dziernika 1942 roku Słowacy przekazali Niemcom "w celu zatrudnienia, a potem
osiedlenia" 58 600 Żydów, z których 18 725 trafiło do KL Auschwitz, a reszta do gett i
innych obozów. Wskutek interwencji Watykanu i państw neutralnych władze słowackie
wstrzymały dalsze deportacje. Po wkroczeniu Niemiec w 1944 roku do Auschwitz trafiło
około 8 tysięcy Żydów.
Do Auschwitz przywieziono około 10 tysięcy Żydów z terenów przedwojennej Jugosławii,
którzy zamieszkiwali marionetkowe państwo chorwackie. Deportacje przeprowadzili
wspólnie niemieckie władze policyjne i faszyści chorwaccy, którzy sami wymordowali
większość tamtejszych Żydów, między innymi w obozie Jasenovac.
Żydzi belgijscy trafiali do Auschwitz przez obóz zbiorczy w Malines (Mechelen), który
hitlerowcy stworzyli w 1942 roku. Ogółem wywieziono z niego od sierpnia 1942 roku do
lipca 1944 roku około 25 tysięcy Żydów. Rzecznik Państwowego Muzeum Auschwitz-
Birkenau Jarosław Mensfelt powiedział, że wyzwolenia doczekało zaledwie około 1,8 tys.
osób.
W latach 1943-1944 do Auschwitz wywieziono około 7,5 tysiąca Żydów z Włoch.
Pomimo sojuszu z Hitlerem faszystowski reżim Mussoliniego do 1943 roku stanowczo
odmawiał wydania Żydów z Włoch i terenów przez nie okupowanych. Dopiero po
obaleniu ekipy Duce i proklamowaniu - we wrześniu 1943 roku - zawieszenia broni przez
nowy rząd Badoglio, Niemcy zajęli północne i środkowe Włochy. Żydów aresztowano.
Pierwszy transport, około tysiąca mężczyzn, kobiet i dzieci, trafił do Auschwitz z Rzymu
23 paz
dziernika 1943 roku. Do pracy wybrano 196 osób. Pozostałych zgładzono. Cztery
transporty wyjechały także z obozu Fossoli do Capri założonego przez włoskich
faszystów w grudniu 1943 roku.
690 Żydów zostało deportowanych do Auschwitz z Norwegii. Grupa ta stanowiła około
połowy populacji żydowskiej w tym kraju. Franciszek Piper przyznał, że dziś nie
wiadomo, ilu spośród nich przeżyło obóz.
Zagłada w Auschwitz
Zagłady Żydów naziści dokonali w obozie Auschwitz II -Birekenau, którego budowa
rozpoczęła się w paz
dzierniku 1941 roku. Zadecydował o tym komendant obozu
Auschwitz Rudolf Hoess, po tym jak latem 1941 roku Reichsfuehrer SS Heinrich Himmler
wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Pierwsi
więz
niowie trafili do Birkenau na początku 1942 roku.
Podczas konferencji w Wannsee, w styczniu 1942 roku, ustalono szczegóły tak zwanego
ostatecznego rozwiązania. Realizację programu zagłady Żydów w Europie Zachodniej i
na Węgrzech powierzono w jej trakcie Adolfowi Eichmannowi, a w Generalnym
Gubernatorstwie - Otto Globocnikowi.
4
Obecnie nie jest znana dokładna data rozpoczęcia masowej zagłady Żydów w KL
Auschwitz. Historyk Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau Franciszek Piper
podaje, że pojedyncze, nieliczne transporty kończyły życie w komorze gazowej numer I
na terenie obozu macierzystego Auschwitz I prawdopodobnie już jesienią 1941 roku.
Więcej transportów zaczęło docierać dopiero po konferencji w Wannsee.
Ofiary mordowano gazem o nazwie "cyklon B", którego działanie - na rozkaz kierownika
obozu Auschwitz I Karla Fritzscha - naziści wcześniej sprawdzali na jeńcach radzieckich.
Komendant Auschwitz, odpowiedzialny za przygotowanie zagłady Żydów na swym
terenie, stwierdził skuteczność działania cyklonu B. Wkrótce powiadomił o tym
Eichmanna. Wspólnie postanowili, że gaz zostanie użyty do mordowania Żydów.
Niewielka wydajność krematorium w obozie macierzystym - w ciągu doby można było
spalić około 340 ciał - oraz trudności w utrzymaniu tajemnicy, spowodowały, że Niemcy
zdecydowali się przenieść akcję do Birkenau.
Eichmann podczas pierwszej wizytacji wytypował w rejonie Birkenau niewielki budynek
po wysiedlonym Polaku. Zamurowano w nim okna, wzmocniono i uszczelniono drzwi, a
w ścianach wykonano specjalne otwory wrzutowe. Na drzwiach wejściowych
umieszczono napis: "Do łaz
ni". W ten sposób powstała komora gazowa zwana bunkrem
numer 1.
Uśmiercanie Żydów w Birkenau hitlerowcy rozpoczęli w początkach 1942 roku. Żydów
przywożono na rampę wyładowczą dworca towarowego w Oświęcimiu, a stamtąd
prowadzono do bunkra. Franciszek Piper podaje, że początkowo nieregularnie, a od
lipca 1942 roku stale, Niemcy przeprowadzali selekcje przybywających transportów. Po
przyjez
dzie pociągu szczelny kordon esesmanów otaczał transport. Otwierano wagony.
Wychodzących ludzi dzielono na dwie grupy. W jednej kolumnie ustawiano mężczyzn, w
drugiej kobiety i dzieci. Towarzyszyły temu płacz i krzyk ludzi, którzy nie chcieli się
rozstawać. Każdy z przywiezionych musiał podejść do lekarzy SS, którzy na podstawie
zewnętrznego wyglądu decydowali, czy dana osoba może pracować.
W zależności od zapotrzebowania na siłę roboczą od kilku do kilkudziesięciu procent
przywiezionych kierowano do obozu. Pozostałych - chorych, osoby kalekie, matki z
dziećmi, kobiety w ciąży, słabszych fizycznie, przeznaczono na śmierć. Esesmani, którzy
prowadzili ich do komory gazowej, starali się uspokajać ludzi. Osoby przeczuwające jaki
będzie finał były dyskretnie odprowadzane za budynek i zabijane strzałem w tył głowy.
Niemcy obawiali się bowiem paniki.
W bunkrze mieściło się około 800 osób. Tych, którzy się nie zmieścili - rozstrzeliwano.
Po zamknięciu drzwi przeszkoleni dezyfektorzy SS przez otwory w ścianach wsypywali
cyklon B. Śmierć następowała w ciągu kilku minut. Najszybciej ginęli krzyczący, osoby
starsze i dzieci. Komorę otwierano mniej więcej po 30 minutach. W czasie szczególnego
nasilenia transportów czas skracano do 10 minut. Po przewietrzeniu komory zwłoki
5
przewożono kilkaset metrów dalej i zakopywano w głębokich dołach. Naziści odkopali
póz
niej ciała i spalili.
Heinrich Himmler, już po rozpoczęciu masowego uśmiercania Żydów, wydał rozkaz, by
wszystkim kobietom obcinać włosy przed śmiercią. Wszystkim wyjmowane miały być
także złote zęby oraz zdejmowane obrączki, pierścionki i kolczyki. Wszystko trafiało do
firm w Rzeszy. Osobisty majątek deportowani pozostawiali na rampie, skąd trafiał do
specjalnego komanda zwanego potocznie "Kanadą".
Usuwaniem zwłok, a także obcinaniem włosów, wyjmowaniem zębów i paleniem ciał,
zajmowali się więz
niowie z tak zwanego Sonderkommando. Byli to głównie Żydzi,
których więziono w podziemiach bloku 11 obozu Auschwitz I, a od połowy 1944 roku w
różnych pomieszczeniach krematoriów.
Latem 1942 roku, gdy coraz więcej transportów docierało do Auschwitz, Niemcy
uruchomili drugą komorę gazową, zwaną bunkrem numer 2. Można w niej było uśmiercić
jednorazowo około 1,2 tysięcy osób. W połowie lipca 1942 roku, podczas drugiej
wizytacji Auschwitz, Reichsfuehrer Heinrich Himmler obserwował selekcję i zagazowanie
Żydów w bunkrze numer 2. Po tej wizycie zostały zweryfikowane pierwotne plany
budowy Birkenau. Miało to związek z poszukiwaniem technicznego rozwiązania
masowych mordów oraz szybkiego niszczenia zwłok. Znowelizowany w sierpniu 1942
roku projekt zakładał stworzenie kompleksu dla 200 tysięcy więz
niów oraz urządzeń do
masowej zagłady Żydów. Prace postępowały bardzo szybko.
Bunkry 1 i 2 funkcjonowały do czasu powstania czterech ogromnych komór gazowych i
krematoriów, których budowa trwała od lata 1942 do czerwca 1943 roku. Tuż po
zakończeniu prac zaczęły one funkcjonować. Najwcześniej oddano do użytku
krematorium IV -22 marca 1943, a następnie krematorium II - 31 marca, V - 4 kwietnia i
III - 25 czerwca. Hitlerowcy szacowali, że dobowa wydajność krematoriów wynosi: I (na
terenie obozu macierzystego Auschwitz) - 340 ciał, II i III - po 1440 ciał, IV i V - po 768
ciał. A
ącznie w ciągu doby można było spalić 4756 ciał. Franciszek Piper podkreślił, że
liczba ta jest teoretyczna, gdyż zakłada pracę bezawaryjną. Według członków
Sonderkommand wydajność była jednak dwukrotnie wyższa.
Największe nasilenie zagłady Żydów miało miejsce wraz z nadejściem transportów z
Żydami węgierskimi. Istniejące krematoria nie wystarczały. Niemcy ponownie uruchomili
bunkier numer 2. Odkopano też doły paleniskowe i wykopano pięć następnych.
Mordowani w komorach gazowych ludzie byli wprowadzani przez esesmanów do
pomieszczenia, w którym znajdowała się instalacja wodociągowa i imitacje natrysków.
Gdy komora się wypełniała, Niemcy się wycofywali. Na 210 metrach kwadratowych
mieściło się około 2 tysięcy osób. Następnie ryglowano drzwi, a przez otwory wrzutowe
wpuszczano gaz. Jeden z mordów oglądał komendant Rudolf Hoess, który napisał we
wspomnieniach: "Przez wziernik w drzwiach można było widzieć, jak osoby stojące
6
najbliżej przewodów wrzutowych natychmiast padały martwe. Blisko jedna trzecia ofiar
umierała od razu. Inni zaczynali się tłoczyć, krzyczeć, i chwytać powietrze. Wkrótce krzyk
obracał się w rzężenie, a po paru minutach wszyscy leżeli. Najdłużej po upływie 20 minut
nikt się już nie poruszał". Wówczas włączano wentylatory, a po usunięciu gazu
wyciągano ciała i transportowano do krematorium, gdzie zdejmowano biżuterię,
wyrywano złote zęby, a następnie palono. Popioły wywożono ciężarówkami do pobliskiej
wsi Harmęże, gdzie wrzucano do stawów rybnych, bagien lub nawożono pola
obozowych gospodarstw rolnych. Zajmowali się tym wspomniani już więz
niowie z
Sonderkommand. Ich liczebność maksymalnie wynosiła około 900 osób.
Pod koniec lata 1944 roku liczba transportów zaczęła się powoli zmniejszać. Teren
okupowany przez hitlerowców kurczył się. Niemcy postanowili zatrzeć ślady zbrodni. W
tym przekonaniu utwierdziło ich wyzwolenie 24 lipca 1944 roku obozu na Majdanku.
Ujawniono tam liczne świadectwa zbrodni. Wówczas obozowe gestapo z Auschwitz
zaczęły niszczyć dokumentację, między innymi imienne wykazy deportowanych i
zgładzonych Żydów. Od września 1944 roku likwidowano doły z ludzkimi prochami. Od
paz
dziernika do końca 1944 roku rozebrano krematorium IV. 2 listopada
prawdopodobnie wstrzymano zabijanie gazem cyklonem B w komorach gazowych
Birkenau. W listopadzie i grudniu przygotowano do wysadzenia trzy pozostałe krematoria
w Birkenau. Zdemontowano w nich urządzenia komór gazowych. Jedynie krematorium V
pozostawało gotowe do użycia aż do drugiej połowy stycznia 1945 roku.
PAP
7