430 A
. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk
Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej
na przykładzie populacji korzystającej z usług jednego
z gabinetów biorezonansu
A
UKASZ WOLAC
SKI, ANDRZEJ STANISA
AWEK, HANNA KACHANIUK
Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład
Pielęgniarstwa Środowiskowego, kierownik: dr hab. med. A. Stanisławek
Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej Knowledge of the term and methods of alternative medicine
na przykładzie populacji korzystającej z usług jednego in the example of the patients of one bioresonance practice
z gabinetów biorezonansu
Wolański A
., Stanisławek A., Kachaniuk H. Wolański A
., Stanisławek A., Kachaniuk H.
Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowiskowej Opieki Medical University of Lublin, Chair of Community Health Care,
Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład Department of Integrated Medical Care and Department of Community
Pielęgniarstwa Środowiskowego, e-mail: [e-mail] Nursing, e-mail: [e-mail]
Rosnąca liczba ludzi korzystających z różnych niekonwencjonalnych The growing number of patients of various kinds of unconventional
metod leczenia zmusza do zadania sobie pytania co skłania do ta- medicine poses a question as to the reason of taking up such treat-
kiego postępowania i czy korzystający z niekonwencjonalnych me- ments. Do such people know whether the methods of treatment they
tod leczenia zdają sobie sprawę z tego czy dana metoda jest popar- opt for are scientifically proven?
ta badaniami naukowymi? Aim of the study was to test the knowledge among patients of bio-
Cel pracy. Wykazanie znajomości pojęcia i metod medycyny alter- resonance practice on methods of alternative medicine and to de-
natywnej w populacji korzystającej z usług gabinetów biorezonansu termine the break down of those patients based on their sex, age
oraz zaprezentowanie tej populacji według kryteriów płci, wieku i and the level of education.
wykształcenia. Material and methods. 152 patients of bioresonance practice were
Materiał i metody. Korzystający z usług gabinetów biorezonansu w licz- asked to fill in an anonymous questionnaire. The respondents were
bie n=152 zostali przebadani za pomocą ankiety anonimowej opracowa- to choose unconventional methods of treatment from the list of ten.
nej przez autorów niniejszego artykułu. Zadaniem każdego badanego Afterwards they were asked to answer 4 questions that referred to
było dokonanie wyboru spośród 10 metod podanych w ankiecie, tych, the opinion on and experience with alternative medicine. Chi square
które są uznane za niekonwencjonalne, oraz odpowiedz
na cztery pyta- test and t-Student test were used to find statistical significance.
nia dotyczące opinii i doświadczeń związanych z medycyną alternatyw- Results. The level of education is the only factor which determines
ną. Do analizy statystycznej użyto testów: chi kwadrat i t-Studenta. the knowledge of the methods of alternative medicine. What is more,
Wyniki. Wykazano, że wykształcenie jest jedynym czynnikiem wpły- a mere third of patients realized that they used such a method. For
wającym na wiedzę dotyczącą metod medycyny alternatywnej. Poza one in four respondents it did not matter whether the method was
tym jedynie około 1/3 badanych zdawała sobie sprawę, że poddaje properly tested and scientifically proven. Some 7.5% did not under-
się jednej z wymienionych metod, dla 1/4 badanych bez znaczenie stand the meaning of the term 'alternative medicine' and did not dif-
pozostawał fakt przebadania i potwierdzenia naukowego skutecz- ferentiate such methods from conventional ones.
ności wymienionych metod, a około 7,5% ankietowanych nie rozu- Conclusions. There is quite a high percentage of people who do
miało pojęcia medycyny alternatywnej i nie rozróżniało metod nie- not know that the methods of treatment selected are unconventio-
konwencjonalnych od metod medycyny konwencjonalnej. nal. The second alarming fact is that the people who decide on tre-
Wnioski. Wśród korzystających z niekonwencjonalnych metod le- atment in an unconventional way are not concerned with any scien-
czenia niewielki jest procentowy udział osób świadomych faktu ko- tific evidence. The knowledge of the term and methods of alternati-
rzystania właśnie z metod niekonwencjonalnych. Dla dużej części ve medicine increases with the education level.
tych osób nie ma znaczenia potwierdzenie naukowe niekonwencjo-
nalnych metod leczenia. Wiedza dotycząca omawianych metod le-
czenia rośnie wraz z poziomem wykształcenia.
Słowa kluczowe: medycyna alternatywna, biorezonans, niekonwen- Key words: alternative medicine, bioresonance, unconventional
cjonalne metody lecznicze methods of treatment
Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 430 Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 138, 430
Rosnąca liczba ludzi korzystających z różnego typu pseudo- ność takich prac lub uzasadnione wątpliwości części naukow-
medycznych praktyk i metod nieuznanych lub nieznanych ców co do skuteczności danej metody.
dzisiejszej nauce, a co za tym idzie nie mających zastoso-
wania w praktyce medycznej, rodzi pytanie co skłania do Celem pracy jest określenie poziomu wiedzy osób korzy-
poddawania się takiej kuracji i czy korzystający zdają sobie stających z metod medycyny alternatywnej na temat same-
sprawę z tego czy metoda lecznicza, którą stosują jest po- go pojęcia medycyny alternatywnej, umiejętności rozróżnia-
parta badaniami naukowymi? nia metod potwierdzonych i niepotwierdzonych naukowo oraz
Definicja medycyny alternatywnej nie jest ścisła, niektóre efektów uzyskanych takimi metodami. Ustalenie przekroju
jej metody budzą spory wśród naukowców. W tej pracy uzna- społeczeństwa miasta Lublina, korzystającego z metod me-
no, że kryterium zaliczenia danej metody leczniczej do me- dycyny niekonwencjonalnej, według kryteriów płci, wieku i
dycyny alternatywnej jest brak badań naukowych potwierdza- wykształcenia, pozwoli poznać charakter odbiorcy świadczeń
jących jej skuteczność, niedostateczna liczba bądz
wiarygod- tego typu metod.
Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej& 431
MATERIAA
I METODY Do wykazania istotności statystycznych użyto testu chi2 jako
testu przeznaczonego do porównywania zmiennych niepara-
Materiał badawczy to dane uzyskane od 152 korzystających metrycznych oraz testu t-Studenta, do którego aby uzyskać
z usług wybranego gabinetu biorezonansu w Lublinie prze- zmienne parametryczne wprowadzono określoną punktację w
badanych w przeciągu 6 tygodni (od 4. 12. 2006 r. do 14. 01. pytaniu o wskazanie metod medycyny alternatywnej. Punkta-
2007 r.). Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny za po- cja ta polegała na przyznawaniu 1 punktu za każdą zaznaczo-
mocą anonimowej ankiety opracowanej przez nasz zespół, ną metodę spośród wymienionych od 1 do 8. Liczba metod za-
którą badani dostawali przed zabiegiem lub po jego zakoń- znaczonych spośród wymienionych dawała sumę punktów uzy-
czeniu. Wśród pytań znajdujących się w ankiecie znalazły skaną przez danego badanego. Przy zaznaczeniu jednej z
się pytania o wiek, płeć i wykształcenie jako tzw. pytania  me- metod, tzn. 6., 9. lub 10. badany automatycznie uzyskiwał 0
tryczkowe oraz pytanie o wskazanie metod alternatywnych punktów bez względu na zaznaczenie pozostałych.
spośród niżej wymienionych, takich jak: ziołolecznictwo, ho-
meopatia, akupunktura, akupresura, elementy medycyny lu-
dowej z podanym przykładem, chemioterapia, biorezonans, WYNIKI
bioenergoterapia, zabieg chirurgiczny z podanym przykładem
i leki powszechnie stosowane z podanym przykładem. Kolej- Istotność statystyczna uzyskana za pomocą testu chi2 wyka-
ne pytanie dotyczyło samego faktu korzystania z metod me- zywała zależność wskazywania metod medycyny alternatyw-
dycyny alternatywnej z odpowiedziami twierdzącą i przeczą- nej od wykształcenia badanych i wyrażała się wartościami
cą. Następnie pytano ankietowanego o to czy istotne jest dla p<0,01 oraz p<0,001 (ryc. 1A i 1B). Istotność stastatystycz-
niego by metoda była potwierdzona badaniami naukowymi na uzyskana za pomocą testu t-Studenta wynosiła odpowied-
oraz o fakt korzystania z metod medycyny alternatywnej wcze- nio p<0,05 dla wykształcenia podstawowego i zasadniczego
śniej i jego skutek określony pięciostopniową skalą (znako- łącznie w stosunku do wszystkich badanych oraz p<0,01 dla
mity, dobry, średni, słaby i żaden). Wypełnioną ankietę bada- wykształcenia policealnego i wyższego łącznie w stosunku
ny zostawiał w poczekalni. do wszystkich badanych (ryc. 2).
A
ziołolecznictwo bioenergoterapia homeopatia
akupunktura aspiryna akupresura
[%]
medycyna ludowa biorezonans
80
**
chirurgia
70
60
***
50
40
30
20
10
0
podstawowe zawodowe średnie policealne wyższe
Wykształcenie
* p<0,05, ** p<0,01
B 80,00
**
70,00
ziołolecznictwo
60,00 homeopatia
50,00 akupunktura
akupresura
40,00
medycyna ludowa
30,00
biorezonans
20,00
bioenergoterapia
10,00
chirurgia
0,00
podstawowe średnie wyższe
aspiryna
i zawodowe i policealne
** p<0,01 Wykształcenie
Ryc. 1. Zależność wyboru danej metody leczniczej jako alternatywnej od wykształcenia respondentów: A  podział na pięć grup wykształcenia, B  podział na
trzy grupy wykształcenia
Fig. 1. Dependence of classification of the methods of treatment as the alternative ones by the patients on the level of education: A  divided on five groups ,
B  divided on three groups
432 A
. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk
Nie wykazano istotności statystycznej przy porównywa-
[%]
niu wieku i płci badanych wobec wskazywania metod medy-
cyny alternatywnej. W odniesieniu do potwierdzenia nauko- 60,00
wego metody leczniczej uzyskano istotność na poziomie
50,00
p<0,05 w zależności od wykształcenia (ryc. 3).
40,00
30,00
Średnia
20,00
punktów
3,50
10,00
3,00
0,00
podstawowe średnie policealne
2,50
i zasadnicze i wyższe
2,00
Wykształcenie
1,50
znakomity dobry średni słaby
1,00
żaden
0,50
Ryc. 4. Wpływ efektu wcześniejszego stosowania metod medycyny alterna-
0,00
tywnej na odpowiedzi dotyczące skuteczności tych metod w zależności od
wykształcenia
Fig. 4. Percentage of answers reffering to the effects of treatment among the
patients who had experience with alternative medicine earlier
Średnia punktów
Ryc. 2. Średnia punktów świadczących o znajomości metod medycyny alter-
natywnej według kryterium wykształcenia 3,50
Fig. 2. Average score (knowledge of the methods of alternative medicine)
among the patients with a different level of education
3,00
***
***
2,50
[%]
tak
2,00
100,00
1,50
80,00
1,00
60,00
0,50
40,00
0,00
20,00
0,00
badani, którzy wybrali biorezonans jako metodę
podstawowe średnie policealne
alternatywną
i zasadnicze i wyższe
badani, którzy nie wybrali biorezonansu jako
Wykształcenie
metodę alternatywną
Ryc. 3. Procentowy udział badanych, dla których ważne jest potwierdzenie
wszyscy badani
naukowe metody leczniczej w zależności od poziomu wykształcenia
Fig. 3. Percentage of patients with a different level of education for whom
*** p<0,001
scientific justification is important
Ryc. 5. Zależność średniej punktów świadczących o znajomości metod me-
Potwierdzając zależność między wykształceniem bada- dycyny alternatywnej w stosunku do osób, które nie zakwalifikowały i zakwa-
lifikowały biorezonans do medycyny alternatywnej
nych, a stopniem zadowolenia z wcześniejszych usług me-
Fig. 5. Average score (knowledge of the methods of alternative medicine)
dycyny alternatywnej również uzyskano istotność na pozio-
among patients who classified and did not classify the bioresonance to the
mie p<0,05 w zależności od wykształcenia ankietowanych
methods of alternative medicine
(ryc. 4). Do wykazywania istotności statystycznych między
danymi przedstawionymi na rycinach 3 i 4 użyto testu chi2
jako nadającego się do porównywania zmiennych niepara- istotnością statystyczną dowiedzioną za pomocą testu chi2
metrycznych. Następnie wśród badanych wydzielono dwie (p<0,05; ryc. 7).
grupy: zaliczających biorezonans do metod medycyny alter- W przypadku pozostałych obliczeń warto zauważyć, że
natywnej  grupa A (n=52) oraz pozostałych badanych  gru- 53,29% badanych uznało że nie korzysta z metod medycyny
pa B (n=100). Badani z grupy A mieli wyższą średnią punk- alternatywnej, przy 42,11% uważających przeciwnie, dla
tów w stosunku do wszystkich badanych jak również w sto- 75,66% badanych osób ważne jest by dana metoda leczni-
sunku do grupy B (ryc. 5), co wyrażało się istotnością staty- cza miała potwierdzenie naukowe (21,05% uważa przeciw-
styczną na poziomie p<0,001 w teście t-Studenta oraz istot- nie) oraz 46,71% osób badanych korzystało z metod medy-
nością statystyczną wskazywania metod medycyny alterna- cyny alternatywnej wcześniej ze znakomitym (9,86%), do-
tywnej w teście chi2 na poziomie p<0,001 (ryc. 6) w stosunku brym (40,85%), średnim (40,85%), słabym (5,63%) i żadnym
do grupy B. Były to osoby świadomie poddające się zabiego- (1,41%) skutkiem. Wszyscy badani uznali za metody medy-
wi biorezonansu, mimo że metoda ta nie ma umocowania w cyny alternatywnej: ziołolecznictwo  34,87%, homeopatię 
badaniach naukowych. Grupa A charakteryzowała się wyż- 19,08%; akupunkturę  51,97%; akupresurę  34,21%; ele-
szym stopniem wykształcenia niż grupa B, co wyrażało się menty medycyny ludowej  13,82; chemioterapię  0%; bio-
średnie
ogólnie
i wyższe
policealne
i zasadnicze
podstawowe
Znajomość pojęcia i metod medycyny alternatywnej& 433
[%] wybrali biorezonans nie wybrali biorezonansu
70,00
60,00
50,00
40,00
30,00
20,00
10,00
0,00
Ryc. 6. Zależność wyboru innych metod podanych w ankiecie jako niekonwencjonalne metody leczenia wśród respondentów, którzy nie zakwalifikowali bądz

zakwalifikowali biorezonans jako metodę alternatywną
Fig. 6. Dependence of classification of other methods in the questionnaire among the patients who classified and did not classify the bioresonance to the
methods of alternative medicine
ność poszczególnych metod medycyny niekonwencjonalnej
wybrali biorezonans jako metodę
[2, 5, 6, 13, 15, 19], jak i podręczniki opisujące te metody
alternatywną
wraz z próbami naukowego wyjaśnienia domniemanych skut-
[%]
ków przez nie wywołanych [16, 17].
nie wybrali biorezonansu jako metody
60,00
Istnieją badania dotyczące skuteczności niekonwencjo-
alternatywnej
nalnych metod leczenia w pewnych grupach schorzeń jak
50,00
również tylko w poszczególnych jednostkach chorobowych
[2, 5, 6, 15-17, 19]. Lekarze coraz częściej mają do czynie-
40,00
nia z chorymi, którzy korzystają z takiej formy leczenia, co
jest coraz częściej opisywane w wielu pracach badawczych
30,00
[1, 6, 10, 11, 12, 14]. Mniejszym problemem jest równocze-
sne korzystanie z metod konwencjonalnych i niekonwencjo-
20,00
nalnych, niebezpieczne natomiast staje się pozbawianie nie-
których chorych leczenia standardowego i ich pełna wiara w
10,00
skuteczność medycyny alternatywnej. Nierzadko kończy się
to nieodwracalnym pogorszeniem stanu zdrowia [18] lub na-
0,00
wet śmiercią. Jest to niepodważalny argument przeciwników
niekonwencjonalnych praktyk. Takie kontrowersje budzi każ-
da z wymienionych w ankiecie metod uznanych przez auto-
rów ankiety za alternatywne, choć niektóre z nich mają dużo
Wykształcenie
więcej zwolenników, jak np. akupunktura czy homeopatia [2,
13]. Kontrowersje tym bardziej budzą metody częściej kryty-
Ryc. 7. Udział procentowy respondentów, którzy nie zakwalifikowali i zakwali-
kowane  bioenergoterapia, biorezonans [20].
fikowali biorezonans jako metodę alternatywną w zależności od wykształcenia
Okazuje się, że chorzy nie zawsze mają świadomość co
Fig. 7. The Percentage of respondents who classified and did not classify the
kryje się pod pojęciem medycyny alternatywnej, a niekiedy
bioresonance to the methods of alternative medicine
wręcz mylą medycynę alternatywną z konwencjonalną. A
rezonans  34,21%; bioenergoterapię  34,87%; zabiegi chi- zatem nie mają też świadomości czy metody te zostały pod-
rurgiczne  4,61% oraz leki powszechnie stosowane 5,92%. dane badaniom naukowym, a ich skuteczność potwierdzona
Wśród tych danych nie wykazano innych istotności statystycz- doświadczalnie. Niestety dla wielu chorych korzystających z
nych w zależności od wieku, płci czy wykształcenia. bogatej oferty medycyny alternatywnej (ok. 25%) fakt ten nie
ma istotnego znaczenia  co potwierdzają nasze badania. Z
badań tych wynika, że z medycyny alternatywnej korzystają
OMÓWIENIE osoby w różnym wieku i legitymujące się różnym wykształ-
ceniem [1, 9]. Jak potwierdzają to wyniki prac naukowych
Badania naukowe dotyczące metod leczniczych stosowanych [9], wykształcenie jest jedynym istotnym statystycznie wy-
w medycynie niekonwencjonalnej [8, 10, 12, 17, 18] są nie- znacznikiem wiedzy badanych dotyczących niekonwencjo-
liczne, mimo coraz większego ich rozpowszechnienia. Może nalnych metod leczenia.
to oznaczać zbyt małe zainteresowanie środowiska medycz- W badanej przez nas grupie większość stanowią mężczyz
ni,
nego tym problemem. Większość autorów jest przeciwna co nie potwierdza doniesień [1, 10, 12] wskazujących na ko-
medycynie alternatywnej i udowadnia jej bezużyteczność [3, biety jako na główną grupę świadczeniobiorców medycyny
4, 6, 20]. Jednak ze względu na rosnące zainteresowanie alternatywnej. Może wynikać to z faktu, że kobiety częściej się
społeczeństwa medycyną alternatywną pojawiają się prace do tego przyznają lub z ich niewiedzy co jest, a co nie jest
opisujące zarówno badania naukowe weryfikujące skutecz- medycyną konwencjonalną/alternatywną (tylko około 48%
leki
zabieg
ludowa
aspiryna
medycyna
akupresura
chirurgiczny
akupunktura
ziołolecznictwo
homeopatyczne
bioenergioterapia
wyższe
średnie
policealne
zasadnicze
podstawowe
434 A
. Wolański, A. Stanisławek, H. Kachaniuk
kobiet i około 38,5% mężczyzn przebadanych za pomocą na- 7. Osoby, które zaliczyły biorezonans do metod medycyny
szej ankiety miało świadomość, że korzysta z metod medycy- alternatywnej miały wyższy poziom wykształcenia.
ny alternatywnej). Innym wytłumaczeniem takich wyników
może być częstość korzystania przez mężczyzn z biorezonan-
su, który ponoć wyzwala z nałogu nikotynowego [6] poprzez PIŚMIENNICTWO
jednorazowy zabieg, a więc nie obciąża czasowo, co skłania
właśnie mężczyzn do korzystania z tej metody leczniczej. 1. Al-Windi A.: Predictors of herbal medicine use in a Swedish health prac-
tice. Pharmacoepid. Drug Safety, 2004, 13, 7, 489-496.
Najczęściej do medycyny alternatywnej zaliczana była aku-
2. Derasse M. Klein P. Weiser M.: The effects of a complex homeopathic
punktura (około 51%) prawdopodobnie ze względu na duże
medicine compared with acetaminophen in the symptomatic treatment of
jej rozpowszechnienie i dziwaczność samego wykonania, choć
acute febrile infections in children: An observational study. J. Sci. He-
właśnie akupunktura została już niemal uznana przez naukę. aling, 2005, 1, 1, 33-39.
3. Diener H.C.: Alternative medicine: Homeopathy is placebo. Med. Monats-
Homeopatia natomiast, podobnie jak medycyna ludowa, była
schr. Pharm., 2006, 29, 5, 193.
wybierana najrzadziej spośród wszystkich metod alternatyw-
4. Ernst E.: Homoeopathy: The effective promotion of ineffective remedies?.
nych ujętych w ankiecie (około 19%), co może być spowodo-
Br. J. Clin. Pharmacol., 2006, 62, 6, 645-646.
wane intensywną promocją przez producentów leków home- 5. Islamov B.I. Balabanova R.M. Funtikov V.A. i wsp.: Effect of bioresonan-
ce therapy on antioxidant system in lymphocytes in patients with rheu-
opatycznych [4] i wręcz mylenie ich przez respondentów z le-
matoid arthritis. Bull. Exp. Biol. Med., 2002, 134, 3, 248-250.
kami allopatycznymi. A właśnie to homeopatia nadal ma wielu
6. Koszowski B., Goniewicz M., Czogała J.: Alternatywne metody leczenia
przeciwników [3, 4]. Pozostałe metody alternatywne były wy-
uzależnienia od nikotyny. Przegl. Lek., 2005, 62, 10, 1176-1179.
bierane przez badanych podobnie często (około 34%), co 7. Krizova E.: Un-conventional medicine from the aspect of the general prac-
titioners. Prakt. Lek., 2002, 82, 7, 425-429.
można uznać za średnią dla tego badania. Homeopatia i aku-
8. A
azowski J.: WHO a medycyna niekonwencjonalna. Sztuka Leczenia,
punktura są też metodami cieszącymi się największym zain-
2005, 11, 1, 99-104.
teresowaniem w niektórych grupach lekarzy praktyków [7].
9. Majewska K., Trzebiatowska I., Majkowicz M.: Poglądy na medycynę al-
Reasumując, metody medycyny alternatywnej cieszą się ternatywną wśród pacjentów w terminalnym okresie choroby nowotworo-
wej. Psychoonkologia, 1999, 5, 45-50.
coraz większym zainteresowaniem społeczeństwa [1, 7, 9,
10. Menniti-Ippolito F. Gargiulo L. Bologna E. i wsp.: Use of unconventional
10], dlatego też nie mogą być one ignorowane przez lekarzy.
medicine in Italy: A nation-wide survey. Eur. J. Clin. Pharmacol., 2002,
Lekarz odrzucając całkowicie metody alternatywne może nie-
58, 1, 61-64.
kiedy stracić porozumienie z chorym co do jego leczenia, a 11. Ness J. Cirillo D.J. Weir D.R. i wsp.: Use of complementary medicine in
older Americans: Results from the health and retirement study. Geronto-
tym samym wywołać efekt odwrotny do zamierzonego. Tak
logist, 2005, 45, 4, 516-524.
więc otwarcie się lekarzy na to co niekonwencjonalne może
12. Pagliani S.: General practice and non conventional medicine: Which re-
być bezpieczniejsze dla chorego, a zatem dla niego korzyst-
lationship?. Ricerca e Pratica, 1997, 13, 74, 54-60.
niejsze. Dowodem wskazującym na słuszność takiego po- 13. Paola F.A. Arnold M.: Acupuncture and spinal cord medicine. J. Spinal
Cord Med., 2003, 26, 1, 12-20.
stępowania mogą być próby uregulowania kwestii medycyny
14. Rossler W. Lauber C. Angst J. i wsp.: The use of complementary and
alternatywnej przez WHO [8].
alternative medicine in the general population: Results from a longitudi-
nal community study. Psychol. Med., 2007, 37, 1, 73-84.
15. Sencer S.F. Kelly K.M.: Bringing evidence to complementary and alterna-
tive medicine for children with cancer. J. Pediatr. Hematol. Oncol., 2006,
WNIOSKI
28, 3, 186-189.
16. Schumacher P.: Biophysikalische Therapie der Allergien: erweiterte Bio-
1. Około 2/3 badanych nie wiedziało, że korzysta z metody
rezonanztherapie. Johannes Sonntag Verlagsbdlung GmbH, Stuttgart,
medycyny alternatywnej. 1995.
17. Trevelyan J., Booth B.: Medycyna niekonwencjonalna  prawda i mity.
2. Ponad 7,5% badanych nie wiedziało co to jest medycyna
PZWL, Warszawa, 1998.
alternatywna.
18. Wielosz-Tokarzewska E., Szczepański L.: Alternatywne metody zwalcza-
3. Prawie dla 25% badanych nie ma znaczenia czy dana me-
nia bólu. Reumatologia, 2002, 40, 4, 288-292.
toda lecznicza jest potwierdzona badaniami naukowymi. 19. Wilczewska E., Wilczewski J., Wilczawski I.: Metody pomiaru zdolności
uzdrowicielskich oraz kontroli skuteczności zabiegów bioenergoterapeu-
4. 1/3 badanych, wiedząc, że korzysta z metody niepotwier-
tycznych. Sztuka Leczenia, 2002, 8, 2, 61-71.
dzonej badaniami naukowymi, świadomie i nich korzystała.
20. Wuthrich B. Frei P.C. Bircher A. i wsp.: Bioresonance  Diagnostic and
5. Wykształcenie jest jedynym wyznacznikiem wiedzy na te-
therapeutic nonsense. Allergologie, 2006, 29, 6, 244-249.
mat metod medycyny alternatywnej.
Otrzymano: 22 maja 2007 r.
6. Badania naukowe jako wskaz
nik wiarygodności danej
Adres: A
ukasz Wolański, Akademia Medyczna w Lublinie, Katedra Środowi-
metody leczniczej cieszą się uznaniem wśród osób z wy-
skowej Opieki Zdrowotnej, Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej i Zakład
kształceniem podstawowym i zasadniczym oraz policeal-
Pielęgniarstwa Środowiskowego, 20-093 Lublin, ul. Chodz
ki 6, tel. [phone]
nym i wyższym. 469, e-mail: [e-mail]