ZARYS FILOZOFII DO
ROKU 1770
1
1. MOTYWY I WAśNOŚĆ FILOZOFII.
Skłonność do filozofowania jest naturalna dla
człowieka, jest jedną z cech odró\
niajÄ…cych go od
innych gatunków zwierząt. Zasadnicze z
ródło
filozofowania to:
" ciekawość i
" wątpliwość
2. FILOZOFIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA
dzieli się współcześnie na następujące części:
" Metafizyka (ontologia), czyli teoria bytu (tego co jest
i co jest mo\
liwe) w najogólniejszym sensie; typowe
zagadnienia to analiza sposobów istnienia, struktury
rzeczywistości.
" Epistemologia, czyli teoria poznania; typowe
zagadnienia to sposoby zdobywania wiedzy
(doświadczenie a rozumowanie), wartość wyników
poznawczych, geneza wiedzy.
" Aksjologia, czyli teoria wartości, w tym Estetyka i
Etyka (wartości moralne).
Inne mo\
liwe podziały koncentrują się np. na
przedmiocie filozoficznej analizy (np. filozofia języka,
nauki, prawa, historii, matematyki, albo filozofia
człowieka, czyli antropologia filozoficzna).
2
3. GENEZA.
Zaczyna siÄ™ w VI w. p.n.e. w Greckiej Jonii (obecnie
zachodnie wybrze\
e Turcji), oczywiście pytania
filozoficzne (o początek wszechświata, o \
ycie
pośmiertne) zadawane są wcześniej i nie tylko w Grecji
ale min. w Egipcie i w Babilonii, ale odpowiedzi sÄ…
mitologiczne; zjawiska tłumaczy się ingerencją boską,
wiedza jest elitarna (kapłani).
W Grecji specyficzne warunki:
" naród ruchliwy (szereg spostrze\
eń dotyczących
tradycji i zwyczajów innych ludów)
" brak silnej centralnej władzy, a co za tym idzie
" brak silnej warstwy kapłańskiej, która głosi arbitralne
wyjaśnienia, nie podlegające dyskusji.
Tote\
Grecy pierwsi wychodzÄ… poza mitologiÄ™, nie
tylko głoszą pewne poglądy, ale starają się je uzasadnić
niezale\
nie od wyjaśnień religijnych
3
4. HISTORIA
Mo\
na wyró\
nić trzy główne epoki:
" Antyk (VI w. p.n.e.  V w. n.e.). Filozofia pokrywa
całość wiedzy, wyodrębniając się z mitologii poprzez
odwoływanie się do rozumu, argumentacji. Powoli
wyodrębniają się nauki: matematyka, medycyna,
historia, przyrodoznawstwo.
" Średniowiecze. (IX w.  XV w.). Filozofia w ścisłym
powiązaniu z teologią, dalszy proces wyodrębniania
się nauk takich jak prawo, medycyna, ale zastój
przyrodoznawstwa.
" Czasy nowo\
ytne. Filozofia w powiÄ…zaniu z naukami
(fizyka, biologia). W XIX w. od filozofii oddziela siÄ™
psychologia, socjologia, logika. W XX w. tendencje
do likwidacji filozofii (neopozytywizm).
4
 I PIERWSI FILOZOFOWIE
(PRESOKRATYCY)
1. Jońska Filozofia Przyrody
(monizm materialistyczny)
Tales z Miletu (624-547)
Anaksymander z Miletu (610-547)
Anaksymenes z Miletu (585-525)
Główny problem: pytanie o arche (zasadę,
substancjÄ™, naturÄ™).
2. Pitagorejczycy (dualizm)
Pitagoras z Samos (570-497)
Problem ładu (harmonii) wszechświata =>
matematyzacja, metafizyka liczby.
Teoria duszy => metempsychoza
3. Heraklit z Efezu (544-484)
Wariabilizm - metafizyka zmiany i konfliktu.
Koncepcja logosu => harmonia dynamiczna.
5
4. Eleaci (monizm idealistyczny)
Parmenides (540-470)
Zenon (490-430)
Metafizyka statyczna i racjonalistyczna => jeden,
stały byt.
Paradoksy dotyczące ruchu i wielości => krytyka
poznania empirycznego.
Racjonalizm => metoda dialektyczna, logika.
5. Atomiści (pluralizm ontologiczny, materializm)
Demokryt (460-360) Abdera, Ateny
Próba godzenia dotychczasowych stanowisk =>
stałość materii (bytu), a zmienność rzeczy
(zjawisk).
Atomizm => jednolita i ilościowa teoria kosmosu.
Determinizm => wyjaśnianie przyczynowe.
Subiektywność doznań zmysłowych.
6
6. Sofiści (reakcja humanistyczna)
Protagoras z Abdery (484-404)
Gorgiasz z Leontinoi (484-375)
Krytyka dotychczasowej filozofii i ogólna zmiana
nastawienia:
" humanizm: człowiek a nie kosmos jako przedmiot
badania
" praktycyzm (retoryka)
" relatywizm: w etyce (brak norm nadrzędnych,
absolutnych, wszystko mo\
e być dobre lub złe
zale\
nie od okoliczności, osoby itd.) i epistemologii
(zamiast prawda-fałsz, opozycja po\
yteczne-
szkodliwe) => sensualizm, agnostycyzm.
7. Sokrates z Aten (469-399)
Humanizm ale antyrelatywizm (bo szuka uniwersalnych
i stałych wzorców moralnych).
Nacisk na samowiedzÄ™ (wiem, \
e nic nie wiem).
Intelektualizm etyczny w etyce (lekcewa\
enie roli woli i
uczucia).
Metoda sokratyczna: elenktyczna i maieutyczna.
7
8. Platon z Aten (427  347)
Akademia 387- 529 n.e.
Pisma (35 dialogów i listy):
a) wczesne (sokratyczne): Laches, Charmides,
Eutyfron, Obrona Sokratesa
b) średnie: Menon, Fedon, Uczta, Państwo
c) póz
ne: Parmenides, Timajos, Krytiasz, Prawa
Główne cechy filozofii Platona: Dualizm i idealizm.
Åšwiat idei
(doskonałość,
stałość, istnienie)
świat rzeczy
(zmienność, nietrwałość,
stawanie siÄ™)
Pojęcia w rozumie
(ogólność)
wra\
enia w zmysłach
(konkret)
Wiedza (episteme)
(konieczność i ogólność)
mniemanie, opinie (doksa)
(względne, zmienne,
podatne na błąd)
8
Platon 2
Natywizm => anamnezis (wiedza jako przypominanie)
Teoria duszy, cnót platońskich i stanów w państwie
idealnym:
sprawiedliwość
dusza rozumna mądrość filozofowie
dusza impulsywna męstwo wojownicy
d. zmysłowa, wstrzemięz
liwość, rzemieślnicy,
po\
Ä…dliwa panowanie nad sobÄ… rolnicy itd.
Harmonia jako cel nadrzędny.
9
9. Arystoteles ze Stagiry (384-322) , Likejon
Pisma: Metafizyka, Fizyka, Organon (min. Kategorie,
Analityki, Topiki), Etyka (3 wersje), Retoryka, Poetyka
Logika i metodologia: teoria zdań kategorycznych
(sylogistyka), dedukcja a indukcja, teoria definicji,
pojęcie prawdy, konstrukcja systemu aksjomatycznego,
klasyfikacja nauk.
Metafizyka o nastawieniu empirycznym => wyjaśnienie
zjawiska zmiany, ruchu
byt = substancje (rzeczy, konkrety)
forma + materia
siła, energia = akt bierność, potencja
ogólne, istotne, konkretne, przypadkowe,
poznawalne niepoznawalne
pojęcie wra\
enie
rozum, wiedza zmysły, mniemanie
10
Arystoteles 2
Nauka => ogólny opis + wyjaśnianie przyczynowe;
4 rodzaje przyczyn (zasad): sprawcza, materialna,
formalna i celowa
entelechia = substancja zaktualizowana.
Teologia: świat wieczny, ale ma przyczynę celową =>
pierwszy poruszyciel (czysta forma).
Psychologia: dusza jako forma ciała o\
ywionego o 3
poziomach:
- wegetatywna (roślinna)
- zmysłowa (zwierzęca)
- rozumna (bierna i czynna)
Etyka umiaru; doskonałość, szczęście (eudajmonia)
jako cel najwy\
szy osiągany przez rozumne działanie.
Doktryna środka => ka\
da czynność ma swoją cnotę
(arete  optymalny sposób realizacji) pojętą jako coś co
le\
y między skrajnościami.
11
III FILOZOFIA HELLENISTYCZNA I
RZYMSKA
1. Cynicy
Antystenes z Aten 444 - 368
Diogenes z Synopy ? - 323
DÄ…\
enie do szczęścia poprzez wyrzeczenie się potrzeb
=> outsideryzm, kosmopolityzm, anarchizm.
2. Hedonizm
Arystyp z Kyreny 435 - 355
Epikur z Samos 341 - 270
Lukrecjusz Karus 96 - 55
Szczęście = przyjemność (hedone).
Sensualizm => wszystko z doświadczenia, ka\
de
doświadczenie przyjemne lub nie.
Arystyp wyró\
nia tylko przyjemności cielesne,
chwilowe, aktywne, ró\
ne ilościowo ale nie jakościowo
=> człowiek powinien za nimi gonić, bo ka\
da chwila
bez przyjemności to chwila bezpowrotnie stracona
(Carpe diem).
12
U Epikura pogłębiony hedonizm, teoretycznie
podbudowany atomizmem; wyró\
nia tak\
e
przyjemności duchowe, bierne => Tote\
w etyce
zamiast pogoni za uciechami kładzie nacisk na
rachunek kosztów (rola rozumu) aby uniknąć kłopotów
i cierpienia. Człowiek jest szczęśliwy z natury, jeśli nic
mu nie dolega i nie obawia siÄ™ czegoÅ›. StÄ…d nacisk na
ograniczenie potrzeb, wyciszenie, \
ycie aspołeczne i na
uboczu ale z przyjaciółmi  ataraksja =>
Etyka indywidualistyczna, laicka, z naciskiem na rolÄ™
rozumu w zdobywaniu szczęścia i własną
odpowiedzialność.
W metafizyce konsekwentny materializm (atomizm).
4 zasadnicze z
ródła lęku i ich zwalczanie:
1) bogowie, te\
materialni choć doskonali, obojętni dla
nas, gdy\
wiecznie szczęśliwi, zatem niegroz
ni
2) śmierć nas nie dotyczy, gdy\
dusza te\
jest
śmiertelna, a zatem po śmierci brak czucia i w
konsekwencji cierpienia
3) cierpienie mo\
na znieść, gdy\
je\
eli jest intensywne
to krótkie, a je\
eli jest długie to mo\
na do niego
przywyknąć
4) przeznaczenie nie istnieje bo ruch atomów jest
niezdeterminowny (istotna modyfikacja atomizmu -
parenkliza), stąd wolność i odpowiedzialność.
13
3. Stoicy
Zenon z Kition 336 - 264
Chryzyp z Soloi 280  205
Seneka 3 - 65 n.e.
Marek Aureliusz 121  180
Nacisk na etykÄ™, ale bez lekcewa\
enia wiedzy
teoretycznej => 3 dziedziny rozwa\
ań:
1) logika (rozum), aby właściwie odczytać mądrość
świata => semiotyka-nominalizm, rachunek zdań.
2) fizyka (natura): 2 zasady: Logos (ogień - wpływ
Heraklita, pneuma, Bóg), przenikający bierną materię,
stąd świat o\
ywiony i rozumny (panteizm). Wszystko
ustalone (determinizm) i według ciągle powtarzanego
cyklu odradzania i kosmicznego spalania.
3) etyka (\
ycie): nacisk na los i przeznaczenie (fatum),
ale wiara w wolność (wewnętrzną) w sensie
świadomego i dobrowolnego znoszenia wyroków losu.
Nie uleganie ani euforii ani rozpaczy => apatia
(beznamiętność, pozbycie się pragnień) jako cel
mędrca, lecz bez wycofania się z \
ycia społecznego.
Nacisk na świadomość obowiązków i
odpowiedzialności, zwłaszcza obywatelskiej.
14
4. Sceptycyzm
Pirron 376 - 286
Arkezylaos 315  241
Karneades 214  129
Sekstus Empiryk III w. n.e.
Sceptycyzm praktyczny a teoretyczny (ogólny i
szczegółowy):
- względność poznania zmysłowego (10 tropów)
- niepewność wiedzy (krytyka dowodu)
Powstrzymywanie siÄ™ od sÄ…dzenia => ataraksja.
Probabilizm jako złagodzenie sceptycyzmu
radykalnego.
5. Póz
ny antyk; wpływy wschodnie, narastanie
tendencji religijnych i synkretycznych =>
neopitagoreizm i neoplatonizm.
Zamiast poznania przyrodzonego (rozum i zmysły)
nacisk na poznanie objawione (gnoza) poprzez:
- stany mistyczne (kontemplacja, ekstaza)
- autorytet pisma (śydzi)
Filon (25 r. p.n.e.  50 r. n.e.):
- Bóg jako główny obiekt filozofii
- Å‚Ä…czenie tradycji greckiej i \
ydowskiej
- metafizyka gradualistyczna => drabina bytów: Bóg-
Logos-Åšwiat
15
6. Plotyn 203 - 270
Dynamiczne i gradualistyczne pojęcie bytu.
Emanacja z jedni (absolutu) jako wieczny i konieczny
proces kosmiczny.
Hipostazy (kolejne postacie bytu):
- świat duchowy (idee)
- świat psychiczny (dusza świata)
- świat materialny (te\
dobry).
3 drogi powrotne do absolutu:
- poznanie (intuicja => ekstaza)
- sztuka (tworzenie)
- asceza (oczyszczenie duszy).
Wa\
niejsi następcy: Porfiriusz, Proklos, Jamblich,
Hypatia.
16
IV ANTYCZNA FILOZOFIA CHRZEÅšCIJAC
SKA
1. Dwie tradycje:
a) Apologeci; Å‚Ä…czenie filozofii z objawieniem (za
Filonem), szukanie zgodności: Justyn 106 -166
b) tradycja wroga filozofii: Tertulian 160  220 =>
akcentowanie nieadekwatności racjonalnej filozofii
greckiej do spraw wiary (pozarozumowych).
5. Główne kłopoty Chrześcijan:
II w. - Gnoza
III w. - spory trynitarne ( => Orygenes),
IV w. - spory chrystologiczne ( => arianie)
6. Gnoza; z
ródła:
a) zasadnicze cechy Boga Chrześcijańskiego a zło
(logiczny punkt wyjścia)
b) religijny dualizm ze wschodu (Zoroaster, Mani)
c) ró\
nice między Bogiem Starego i Nowego
Testamentu
teoria złego demiurga  twórcy złego świata,
inne interpretacje Pisma (alegoryczne); Chrystus
jako Å‚Ä…cznik z dobrym Bogiem, wiedza (gnoza) jako
droga do wyzwolenia.
17
7. Orygenes z Aleksandrii 185  254
a) metoda; zgodność rozumu z wiarą => rozumowe
argumenty dla uzasadnienia wiary, alegoryczna
interpretacja pisma.
b) teologia; Bóg niematerialny (bo materia zmienna) ale
skończony. Trójca pojmowana hierarchicznie; Jezus
jako Logos (umysł bo\
y).
c) metafizyka; świat (tak\
e materia) stworzony przez
Boga z niczego, ale odwieczny.
d) antropologia; człowiek jako niematerialna i
nieśmiertelna dusza uwięziona w ciele => pogarda dla
ciała. Wszystkie dusze odwieczne (preegzystencja, ale
nie reinkarnacja!) i wolne, ale nie doskonałe => upadek
człowieka.
e) apokatastaza (totalne odkupienie) jako kres dziejów
=> chrześcijański optymizm.
18
8. Augustyn 354 - 430
Zasadnicza cecha Augustynizmu to dramatyczne
uzale\
nienie człowieka od Boga i ogromna przepaść
między człowiekiem a Bogiem (radykalny dualizm);
wiara i miłość jako niezbędne czynniki zbli\
enia.
Epistemologia:
a) poszukiwanie pewności => fenomenalizm,
subiektywizm, introspekcja, intuicja, - nacisk na
własne wnętrze
b) cel poznania  Bóg i dusza
c) iluminacja jako niezbędny warunek poznania idei =>
aprioryzm (prawdy wieczne znane niezale\
nie od
doświadczzenia)
Woluntaryzm: zarówno u Boga jak i u człowieka wola
jako najwa\
niejsza
Predestynacja a wolna wola
zło moralne jako konsekwencja wolnej woli i
ludzkiej słabości (teodycea => ogólnie, zło jako
brak dobra i niezbędny warunek harmonii
wszechświata)
dobro jak konsekwencja boskiego wyboru (teoria
Å‚aski); tote\
człowiek dobry jest dobry dlatego, \
e
Bóg go wybrał i wspomaga w dobrych uczynkach
=> spór z Pelagiuszem
19
V FILOZOFIA ÅšREDNIOWIECZNA
1. Eriugena 810 - 870
Neoplatonizm, panteizm, teologia negatywna.
Podział natury:
Natura Stworzona niestworzona
tworząca Idee Bóg
nietworząca Świat Bóg
2. Spór dialektyków z antydialektykami; najwa\
niejsi
prekursorzy filozofii scholastycznej:
Anzelm z Aosty 1033  1109
Piotr Abelard 1079 - 1142
3. Spór o uniwersalia (powszechniki)
Powszechniki Nominalizm Konceptualizm Realizm
istniejÄ…:
w języku + + +
w umyśle - + +
realnie - - +
4. Racjonalizm w teologii => dowód ontologiczny
istnienia Boga; wiara poszukujÄ…ca zrozumienia,
logika jako narzędzie wspierania wiary.
20
5. Czynniki rozwoju filozofii w XIII w.:
a) Arabowie => poznanie Arystotelesa
b) uniwersytety (np. 1215 - Pary\
)
c) zakony tzw. \
ebracze: Franciszkanie i Dominikanie.
6. Awerroizm:
a) Problem relacji intelektu czynnego do biernego =>
zaprzeczenie nieśmiertelności osobowej.
b) Teoria dwóch prawd => emancypacja filozofii.
7. Metoda scholastyczna; rola autorytetu, dyskusji i
komentarzy => suma jako dojrzała forma prezentacji
filozofii scholastycznej.
8. Tomasz z Akwinu 1225  1274
Tryumf i modyfikacja arystotelizmu min. Substancja
zło\
ona z:
a) istoty i istnienia (istota poprzedza)
b) istota zło\
ona z formy i materii.
Konsekwentne rozró\
nienie teologii i filozofii.
Bóg jako substancja prosta (istota=istnienie),
charakteryzowana przez negację (nieskończony,
niezmienny, niematerialny, niezło\
ony) i eminencjÄ™
(doskonały, mądry, wszechmocny).
Kosmologiczne dowody istnienia Boga => 5 dróg:
z ruchu, z przyczyny sprawczej, z przygodności bytów,
ze stopni doskonałości, z celowości.
21
9. Duns Szkot 1270 - 1308
Przewaga wiary nad rozumem => podniesienie statusu
teologii, ograniczenie zakresu badań filozofii.
Przewaga woli nad rozumem (woluntaryzm).
W epistemologii nacisk na wiedzÄ™ abstrakcyjnÄ… i rolÄ™
intuicji w poznaniu.
W metodzie nacisk na subtelne rozwa\
anie prowadzÄ…ce
do karykaturalnej scholastyki.
10. Wilhelm Ockham 1300  1350
Nominalizm => brzytwa Ockhama; nie nale\
y mno\
yć
bytów bez potrzeby.
Pogłębienie woluntaryzmu Szkota (Bóg mo\
e
absolutnie wszystko).
Dalsze ograniczanie mo\
liwości rozumu => odnowienie
sceptycyzmu; krytyka dowodów w teologii (np.
istnienie Boga, a nawet zasada przyczynowości) =>
wszystko oparte na objawieniu. Prowadzi to do
dalszego ograniczenia zakresu filozofii, ale w efekcie
do separacji i całkowitego uwolnienia od religii.
22
VI FILOZOFIA NOWOśYTNA
1. Czynniki odrodzenia:
a) kryzys gospodarki feudalnej
b) rozwój miast i handlu => początki kapitalizmu
c) rozwój techniki, upowszechnienie druku
d) odkrycia geograficzne
e) kryzys Kościoła => reformacja
f) uwolnienie nauki od Kościoła i od uniwersytetów =>
nowy typ świeckich uczelni (np. Akademia
Florencka), filozofowie nieakademiccy.
2. Humanizm nowo\
ytny => antyteocentryzm,
ponowne odkrycie Platona i stoików, narodziny
krytyki tekstu i filologii. Przedstawiciele:
M. Ficino (1431  1499), Erazm z Rotterdamu (1469
- 1536), Michel de Montaigne (1533  1592)
3. Niccolo Machiavelli 1469  1527
Krytyczna i realistyczna filozofia polityczna =>
cel uświęca środki.
4. Zwrot ku światu i nauce => rozwój matematyki,
fizyki eksperymentalnej i astronomii, ale podbudowane
neopitagoreizmem i mistycyzmem (Bóg wielki
matematyk). Astronomia powiÄ…zana z astrologiÄ…,
chemia z alchemiÄ…, a matematyka z numerologiÄ… =>
Paracelsus (1493  1541)
W astronomii jednolita wizja wszechświata.
23
5. Galileusz 1564  1642
Zasadnicze cechy metody naukowej:
a) doświadczenie (eksperyment) a nie autorytet,
b) badanie ilościowe a nie jakościowe, nacisk na dwie
własności: kształt i ruch (inne cechy subiektywne)
=> matematyzacja przyrody,
c) badanie zjawisk a nie istoty (natury rzeczy),
d) szukanie przyczyn (sprawczych).
9. Giordano Bruno 1548 - 1600
Nieskończony i jednorodny wszechświat, \
ywy w
ka\
dej czÄ…stce (panpsychizm a nie mechanicyzm) i
harmonijny. Wielość systemów słonecznych.
7. Francis Bacon 1561 - 1626
Nacisk na praktycyzm, technikÄ™ (filozofia operatywna
obok teoretycznej) aby poprawić \
ycie => futurologia,
utopia scjentystyczna (Nowa Atlantyda). Reforma nauk
poprzez:
a) usunięcie błędów i złudzeń (idoli): plemienia
(gatunkowe), jaskini (osobowe), rynku (język),
teatru (systemy filozoficzne, autorytety)
b) stworzenie nowej metody; zamiast dedukcji i
indukcji enumeracyjnej => indukcja eliminacyjna:
tabele obecności, braku, stopnia.
Wa\
ność eksperymentu; cel badań to odkrycie formy
prostych własności, aby potem poprzez ich kombinacje
uzyskiwać nowe rzeczy zło\
one.
24
VII RACJONALIZM / EMPIRYZM
Kartezjusz (Renee Descartes) 1596-1650
1. Dzieła: Rozprawa o Metodzie, Medytacje,
Namiętności duszy, Zasady filozofii
2. Klucz do reformy nauki Ò! metoda dajÄ…ca
niezawodność poznania:
" dedukcja i metoda analityczna (matematyka jako
wzorzec stworzenie geometrii analitycznej)
" kryterium pewności dla zdań wyjściowych to jasność
i wyraz
ność idei.
" metody ilościowe
3. Konstruktywny sceptycyzm; cogito jako subiektywny
punkt wyjścia. Fundamentalne przekonanie: Cogito
ergo sum; jestem jako res cogitans (wpływ
Augustyna) i posiadam w duszy ró\
ne idee, m.in.
siebie i Boga (natywizm ale umiarkowany). Dwa
wa\
ne wnioski:
" jest Bóg (argument ontologiczny i argument z tego,
\
e skutek nie mo\
e być doskonalszy od przyczyny,
więc przyczyną idei Boga w moim umyśle jest Bóg)
" jest Åšwiat, bo mam jego naturalne, jasne i wyraz
ne
odczucie, a Bóg będąc doskonały nie mo\
e mnie
wprowadzać w błąd.
25
4. Substancje i ich własności: (pojęcie substancji inne
ni\
u Arystototelesa!):
" Bóg - nieskończoność, wola (Ockham)
" Dusza - świadomość (a nie \
ycie jak dotÄ…d!)
" Ciało  rozciągłość:
nieskończona podzielność (brak pró\
ni), jedyne
oddziaływania przez ruch (czynnik indywiduacji
przedmiotów, Bóg jako dawca ruchu), inne jakości
sÄ… subiektywne
mechanicyzm
dualizm ciała (maszyny) i duszy w człowieku;
(Kartezjusz wprowadził wielki problem, ale go nie
rozwiązał, jedno z mo\
liwych rozwiązań to
okazjonalizm reprezentowany m.in. przez
Malebranche a ).
5. Woluntaryzm w poglÄ…dach na temat Boga i
człowieka; choć Kartezjusz jest racjonalistą to uwa\
a,
\
e rozum u człowieka jest ograniczony, ale nie jego
wola => teoria błędu jako następstwa działania woli,
która przekracza granice rozumu (błąd powstaje gdy
Å‚Ä…czymy idee tworzÄ…c sÄ…dy, a to jest rzeczÄ… woli a nie
rozumu).
26
Blaise Pascal 1623-1662
1. Dzieła: Prowincjałki, Myśli
2. Wybitny uczony i matematyk (doświadczenia z
pró\
nią, arytmometr, teoria prawdopodobieństwa),
ale potem załamanie => protoplasta
egzystencjalizmu.
3. Wpływ Bruna co do odczucia nieskończoności i
jansenizmu co do wiary, ale wcześniej Kartezjanizm:
bardzo wysokie wymagania co do wiedzy (metoda
matematyczna) ale rozczarowanie co do efektów
zwłaszcza w tym co dla człowieka najwa\
niejsze - w
etyce i religii => zwątpienie i wybór wiary i uczuć
(serce ma swoje racje, których rozum nie pojmuje).
4. Sytuacja człowieka jest tragiczna, gdy\
rozpięty jest
między nieskończenie wielkim (Bóg) a nieskończenie
małym (rzeczy doczesne) => myśląca trzcina.
5. Zakład Pascala - rozumowo nie dowiedziemy
istnienia Boga, ale wiara w Niego to jedyny dobry
wybór, gdy\
w ka\
dym razie stracić mo\
emy
niewiele (je\
eli Go nie ma), a zyskać wszystko (je\
eli
jest).
27
Baruch (Benedykt) Spinoza 1632-1677
1. Dzieła: Etyka
2. Pierwszy znany bezwyznaniowiec; odrzuca dogmaty
religijne, podejmuje historycznÄ… analizÄ™ i krytykÄ™
Biblii. Postulaty tolerancji i wolności religijnej.
3. Metoda i forma ujęcia matematyczna, ale pewna jest
tylko intuicja (sceptycyzm odnośnie innych z
ródeł
poznania np. zmysły, czy autorytet).
4. Monizm (anty Kartezjusz); jest tylko jedna
substancja  Bóg: nieosobowy, nieskończony,
niestworzony. Kartezjańskie atrybuty: świadomość i
rozciągłość to tylko dwa aspekty Boga, które my
postrzegamy pośród nieskończonej ilości innych, co
tłumaczy paralelizm duszy i ciała i rozwiązuje
dylemat Kartezjusza
5. Panteizm; świat jest w Bogu (rzeczy i myśli to
objawy Boga, indywidua to tylko zlepki elementów
materialno-psychicznych ni\
szego rzędu).
6. Determinizm; nie ma przypadku a wolność pojmuje
się jedynie w takim sensie jaki występował u
stoików.
28
Gottfried Wilhelm Leibniz 1646-1716
1. Dzieła: Monadologia, Teodycea, Nowe rozwa\
ania
dotyczÄ…ce rozumu ludzkiego
2. Wszechstronność ale brak systematyczności,
dyplomata i matematyk (np. rachunek ró\
niczkowy,
automatyzacja dowodzenia; idea fix - lingua
universalis => języki formalne); starość w
zapomnieniu.
3. Trzy główne zasady:
a) identyczności (to\
samości)
b) (nie)sprzeczności
c) racji dostatecznej
a) i b) sÄ… rozumowe (analityczne), a c) faktyczna; a)
jest pierwotna a b) i c) sÄ… pochodne, ale dla Boga
wszystkie są analityczne, tylko dla człowieka pewne
prawdy są syntetyczne, z racji jego skończoności i
ograniczeń umysłu.
4. Teodycea: nic nie dzieje siÄ™ bez racji dostatecznej =>
wszystko jest celowe, bo \
yjemy w najlepszym z
mo\
liwych światów, tzn. najbardziej celowym (krytyka
Woltera). ZÅ‚o to tylko najmniejsze dobro (zasada
ciągłości) i cena za wolność człowieka, poza tym
człowiek z racji swoich ograniczeń nie dostrzega
całości i sądzi po pozorach jako zło to, co słu\
y
doskonałości całości.
29
5. Metafizyka: Leibniz rozró\
nia świat monad, bytów
duchowych badanych przez metafizykÄ™ i nadbudowany
nad nim świat zjawisk (ich cechy to m.in. rozciągłość,
kształt, ruch, przestrzeń, czas, mechanizm, mnogość),
badany przez fizykÄ™.
6. Monada to substancja w sensie Spinozy, ale w
opozycji do niego i Kartezjusza, uwa\
a, \
e ani
rozciągłość ani świadomość nie są pierwotne lecz siła
(dynamis); zamiast dualizmu lub monizmu wybiera:
a) pluralizm  jest nieskończenie wiele monad
b) antyatomizm - ka\
de 2 rzeczy są ró\
ne, ale nie ma
między nimi skoków - zasada ciągłości (=> rachunek
ró\
niczkowy) zaś ró\
nice są jakościowe (zasada
nierozró\
nialności identyczności).
7. Własności monad:
" sÄ… izolowane ( monady nie majÄ… okien )
" sÄ… dynamiczne i celowe a nie mechaniczne
" są niepodzielne, (bo mogłyby być zbiorem monad)
=> są nierozciągłe (bo rozciągłość implikuje
podzielność) => są niematerialne (bo materia
implikuje rozciągłość)
" monady postrzegajÄ… ale poniewa\
są izolowane więc
treść postrze\
eń jest wrodzona (natywizm)
" są sharmonizowane => problem zgodności duszy i
ciała rozwiązany; Bóg jako doskonały zegarmistrz
który nakręcił równocześnie wszystkie zegary.
30
John Locke 1632-1704
1. Dzieła: Rozwa\
ania dotyczÄ…ce rozumu ludzkiego
2. Ogólna charakterystyka:
" empiryzm psychologiczny i epistemologiczny
" nastawienie antymetafizyczne (cel badań to nie
poznanie bytu ale naszych pojęć o bycie)
" analiza pojęć przez redukcję do elementów prostych.
3. Antynatywizm: umysł = tabula rasa, cała wiedza z
doświadczenia; idee rzekomo powszechne (moralne,
religijne, logiczne, przyczynowość itd.) nie są znane
np. dzieciom, ludziom pierwotnym.
4. Dwa typy doświadczenia:
" postrzeganie (rzeczy zewnętrzne)
" refleksja (doświadczenie wewnętrzne, introspekcja)
5. Idee (czyli to wszystko co znajduje się w umyśle)
dzielą się na idee proste (materiał wiedzy) i zło\
one
(budowane przez umysł drogą abstrakcji np.
powszechniki => konceptualista)
6. Własności rzeczy dzieli na:
" pierwotne (obiektywne), postrzegane przez wiele
zmysłów i stałe np. rozciągłość, kształt, ruch, liczba
" wtórne (subiektywne) np. barwy, dz
więki, smak.
31
George Berkeley 1685-1753
1. Dzieła: Traktat o zasadach poznania, Trzy dialogi
między Hylasem a Filonousem, Siris
2. Rys ogólny: walka z ateizmem, radykalizacja
Locke a.
3. Nominalizm; nawet idee sÄ… konkretne (tylko
wyobra\
enia), nie ma idei abstrakcyjnych sÄ… tylko
nazwy ogólne, np. matematyka to te\
nauka
konkretna; figury to nie ilustracja, ale właściwy
przedmiot geometrii.
4. Podział na własności pierwotne i wtórne jest
umowny, tzw. własności pierwotne te\
sÄ…
subiektywne, bo zawsze występują łącznie z
wtórnymi i są względne (atak na Newtonowskie
pojęcia siły, absolutnej przestrzeni i czasu, ruchu).
5. Krytyka materializmu: poznanie jest tylko zmysłowe,
(brak doświadczenia wewnętrznego) i tylko to
istnieje co doświadczamy (esse est percipi) =>
solipsyzm. Zatem rzeczy (substancje materialne) to
fikcja, istnieją tylko idee rzeczy i umysły, w których
się one znajdują. Trwałość rzeczy (idei) oraz ich
jedność zale\
y od Boga, jako umysłu w stanie ciągłej
i doskonałej percepcji (=> idealizm subiektywny).
32
David Hume 1711-1776
1. Dzieła: Traktat o naturze ludzkiej, Dialogi o religii
naturalnej, Eseje
2. Przedmiot filozofii to człowiek i świat jego
doświadczenia; wykraczając poza to tworzymy
jedynie bezpłodne spekulacje.
3. Dwa przedmioty badań: fakty i relacje między
ideami; wiedza o faktach jest zawsze przypadkowa i
niepewna (aposteriori), natomiast wiedza o relacjach
między ideami jest pewna (apriori).
4. Punkt wyjścia wiedzy to impresje (wra\
enia
pierwotne), z nich powstajÄ… idee (ich kopie) na
drodze asocjacji przez: podobieństwo, styczność w
czasie i przestrzeni, zwiÄ…zki przyczynowe.
5. Krytyka samego doświadczenia jako odwołującego
siÄ™ do koniecznego zwiÄ…zku przyczynowego. Ale
tego zwiÄ…zku nie poznajemy ani apriori ani
aposteriori, ale uznajemy go z racji przyzwyczajenia
(subiektywna podstawa) czyli przekraczamy granice
doświadczenia => agnostycyzm.
6. Krytyka pojęcia substancji duchowej (anty
Berkeley); umysł jako wiązka wra\
eń.
33