Jerzy Topolski
Myślenie historyczne to pewna właściwość intelektualna człowieka, którą opanował on na
stosunkowo póz
nym etapie rozwoju. Myślenie historyczne to myślenie dynamiczne, a
człowiek myślący historycznie ma zazwyczaj świadomość możliwości zmian, zaś działając
bierze pod uwagę ukształtowana historycznie sytuację. Ponadto ten typ myślenia i działania
jest właściwy europejskiemu kręgowi cywilizacyjnemu. Nie jest to zdolność automatyczna.
Istnieją oprócz tego stopnie zdolności myślenia historycznego. Im lepsza edukacja
historyczna, tym bardziej adekwatne myślenie historyczne i tym bardziej dynamiczne
działanie. Istnieje różnica między myśleniem historycznym a świadomością historyczną; o
ile bowiem świadomość historyczna, będąc stanem umysłu, nie zależy od ilości poznanej
wiedzy historycznej i może być na różnym poziomie głębokości, o tyle myślenie historyczne
zdobywa się jedynie w toku edukacji historycznej. Nie chodzi przy tym o budzenie czy
intensyfikację świadomości historycznej, lecz o specyficzny typ świadomości oczekiwanej,
czyli właśnie myślenie historyczne.
Świadomość historyczna to funkcjonujący w toku ludzkiego działania (zarówno
indywidualnego jak i społecznego) zasób wiedzy i system ocen dotyczących przeszłości
społeczeństwa. Wiedza jako element świadomości historycznej obejmuje przekonania
dotyczące realności i znaczenia faktów historycznych oraz związków między nimi. y
ródła,
rodzaj oraz jakość tej wiedzy mogą być różnego rodzaju. Może to być wiedza potoczna, tzn.
nagromadzona w oparciu o własne doświadczenia, może pochodzić ze z
ródeł naukowych, lub
być spekulatywna, irracjonalna (mity i legendy). Drugi element świadomości historycznej 
wartości  wypływa z określonej wiedzy o przeszłości i jest zbiorem jej ocen.
Tylko w  świecie z historią (ze świadomością historyczną) możliwe jest stawianie
dynamicznych celów zmieniających świat i tylko myślenie historyczne ma charakter
aktywistyczny. Dzięki niemu rozwija się bowiem przekonanie o wypływającej z działań
ludzkich zmienności świata.
Wiedza historyczna jako jeden z dwóch składników świadomości historycznej wpływa na jej
stan. Im wyższa jakość wiedzy, tym świadomość historyczna jest bardziej rozwinięta
(oznacza to zbliżanie się wyobrażeń i ocen przeszłości do naukowych ustaleń historyków).
Jeśli nie można przeszłości ani  odbić , ani  zrekonstruować , to nie pozostaje nic innego,
jak tę przeszłość narracyjnie konstruować.
Historyk ukazuje się nie jako odtwórca dzierżący zwierciadło, lecz jako twórca o
szczególnym zakresie odpowiedzialności, także moralnej, a tym samym jako współtwórca
kultury.
Dyrektywa dążenia do prawdy w historii jest aktualna niezależnie od tego, czy zdaliśmy sobie
sprawę, że możliwe są różne interpretacje, a więc różne prawdy ponadindywidualne. Można
ową dyrektywę sformułować w sposób następujący: dąż do prawdy, tzn. rozwijaj bazę
z
ródłową, doskonal metodę pracy badawczej i praktyki narracyjne, stawiaj na pierwszym
miejscu wartościowanie oparte na etyce grupy uczonych, a zarazem nie unikaj śmiałych,
rozszerzających pole dyskusji koncepcji. Równocześnie nie sądz
, że twoja prawda jest tą
właściwą (taką prawdę nazywam prawdą egoistyczną), walcz z presją prawdy jedynej gdyż za
taką prawdą stoją zawsze czyjeś interesy.
Alojzy Zielecki
(w nawiązaniu do teorii wiedzy historycznej, głównie do prac Topolskiego, z punktu widzenia
dydaktyki historii)
Myślenie historyczne jest nie tylko czynnością intelektualną realizowaną na wiadomościach
historycznych, polegającą na porządkowaniu faktów historycznych w obraz przeszłości oraz
dokonywaniu zmian w jego strukturze. Jako, że myślenie historyczne ucznia kształtuje się na
materiale historycznym i przyjmuje jego strukturę, konieczne jest, aby obraz przeszłości,
który dociera do ucznia miał budowę strukturalną wyznaczoną relacjami czasu historycznego,
przestrzeni geograficznej, genezy, następstwa, przyczyny i skutku. Odniesienia te czynią
rekonstruowany obraz dynamicznym na podobieństwo astatycznego procesu historycznego i
ludzkiego w nim działania. Osiągnięcie wiedzy historycznej, jak również opanowanie
umiejętności myślenia historycznego są wzajemnie sprzężone. Istnieje szereg operacji
intelektualnych, typowych dla myślenia historycznego, które wywodzą się od dwóch
podstawowych: analizy i syntezy. Są to m.in.: porównywanie, rozróżnianie, różnicowanie,
uogólnianie, abstrahowanie, klasyfikacja i systematyzacja oraz wnioskowanie. Rozwijanie
umiejętności myślenia historycznego powinno się odbywać na materiale historycznym, który
dostarcza treści o charakterze spostrzeżeniowym (ekspozycje muzealne i obiekty zabytkowe
w środowisku naturalnym), wyobrażeniowym (opisy i wizje artystyczne przeszłości) oraz
pojęciowym (opracowania popularnonaukowe i naukowe).
Jan Pomorski
Wobec różnych wyzwań cywilizacyjnych (& ) myślenie historyczne jest najistotniejszym
celem edukacji historycznej u progu XXI wieku. Znajduje swój najgłębszy wyraz nie w
werbalnych deklaracjach, nie w faktograficznych wiadomościach, przywoływanych w
rozmaitych okolicznościach, lecz w aktywizmie, w kreacyjnych postawach wobec
dziedziczonej rzeczywistości. To myślenie w kategoriach zmian, demitologizacja historii
poprzez rozumienie wyrażone praktyką działań i przekonanie, że historia jest finalnym
produktem naszej codziennej aktywności. Przeciwieństwem myślenia historycznego jest
myślenie fatalistyczne. Charakteryzuje się ono przekonaniem o bezcelowości wszelkiego
indywidualnego i zbiorowego działania oraz przełamywania ograniczeń wynikających z ram
zastanych; ponadto też przekonaniem o bezcelowości oporu wobec panującego w
społeczeństwie systemu, głównie nakazów i zakazów, które traktowane są jako odwieczne,
uniwersalne i nie podlegające zmianom. Model edukacji historycznej, zmierzający do
kształcenia myślenia historycznego powinien być funkcją czterech parametrów:
- aktualnej wykładni społecznej funkcji historii,
- wielokształtności współczesnej historiografii,
- stanu świadomości historycznej społeczeństwa,
- środków oddziaływania dydaktycznego, będących w dyspozycji historyków.
Jerzy Maternicki
Najważniejszym zadaniem szkolnej nauki historii jest (& ) zaszczepienie w umysłach
młodzieży zasad naukowego myślenia historycznego. Wyróżnić można (& ) sześć
podstawowych cech naukowego myślenia historycznego:
- dynamizm (myślenie dynamiczne). Świadomość możliwości zmian, aktywna rola; myślenie
perspektywiczne; stawianie sobie ambitnych zadań i konsekwentne ich realizowanie.
- globalizm (integralność). Myślenie integralne (dotyczące różnych aspektów życia) jest
jednym z najważniejszych warunków właściwej oceny sytuacji w życiu społecznym i
efektywnego działania. Ma to (& ) istotny wpływ na rozumienie współczesnego życia
(społecznego). Ludzie myślący historycznie (globalnie) dostrzegają powiązania pomiędzy
różnymi stronami współczesnego życia (& ), lepiej rozumieją jego uwarunkowania, potrzeby,
a także możliwości dalszego rozwoju.
- nomotetyzm (proces historyczny jako podlegający prawidłom, co nie wyklucza jednak
aktywnej roli jednostek i grup społecznych w dziejach). Istnienie prawidłowości rządzących
procesem dziejowym nie powinno historykowi  przesłaniać człowieka, który kształtuje swe
życie dziejowe i siebie w ramach tego życia.
- aktywizm (przeciwko  odpostaciowieniu historii szkolnej; aby uczeń mógł spojrzeć na
proces historyczny nie tylko  z góry , z wysokości tronów królewskich czy gabinetów
ministrów, ale również  od dołu , z perspektywy  zwykłego ,  szarego człowieka, który
tworzy historię siejąc zboże, budując maszynę, biorąc udział w wyborach, walcząc na polach
bitew itd.)
- genetyzm (wykrywanie z
ródeł, poszukiwanie korzeni współczesności)
- uniwersalizm (brak pełniejszej wiedzy o tym, co się na świecie dzieje, odbija się ujemnie na
rozumieniu spraw własnej wspólnoty, prowadzi do wielu fałszywych sądów i ocen, utrudnia,
a czasami więc uniemożliwia skuteczne działanie.
Wojciech Wrzosek
Świadomość historyczna jest fragmentem świadomości kulturowej. Upowszechnia się
według tych samych mechanizmów jak pozostałe fragmenty kultury, a więc najbardziej
znaczącym i decydującym dla jej stanu jest żywiołowe uczestnictwo ludzi w życiu
społecznym. To ono nasyca mentalność człowieka fundamentalnymi dla danej kultury
sposobami ujmowania świata, przekonaniami o tym co jest i jakie jest, co istnieje, jakiej
natury jest dane zjawisko.; materialnej czy myślowej, co jest ziemskie a co pozaziemskie, co
jest przyrodnicze a co kulturowe, co jest pożądane a co nie, dobre, złe, prawdziwe, fałszywe.
Spontaniczne uczestnictwo w kulturze zapewnia jej uczestnikowi, a więc każdej jednostce z
osobna i każdej zbiorowości, swoistą kompetencję kulturową, w tym określoną kompetencję
historyczną (myślenie historyczne). Świadomość przeszłości, czy to w jakimś stopniu
fikcyjna, mityczna czy tzw. prawdziwa, przyswajana jest poprzez tradycję rodzinną, religijną,
literaturę za pośrednictwem tradycyjnych i nowoczesnych mediów kultury. Świadomość
przeszłości tkwi po prostu w kulturze.
Społeczeństwa dopracowały się zinstytucjonalizowanego sposobu upowszechniania
świadomości historycznej w postaci szkolnego nauczania historii. Jest to już nie żywiołowy,
lecz systematyczny, reglamentowany, zracjonalizowany sposób przekazywania wiedzy (i
towarzyszących jej wartości), pochodzącej już nie tak po prostu z kultury, lecz z jej
wyspecjalizowanej dziedziny zwanej nauką. A więc, społeczeństwa od czasu kiedy dysponują
profesjonalistami w zakresie poznawania przeszłości, upowszechniają w sposób świadomy i
zorganizowany wyniki ich pracy. W rezultacie jednostka jak i zbiorowość, uczestnicząc w
kulturze kształtuje swą świadomość historyczną w sposób żywiołowy ulegając, jeśli wolno
tak powiedzieć, jej indoktrynacji, oraz w sposób zorganizowany i celowy poddając się
nauczaniu historii. Skutkiem tego świadomość historyczna jest mieszaniną efektów tych
dwóch procesów.
Jak się wydaje, potoczna świadomość historyczna jest w dominującej mierze ukształtowana
spontanicznie i wywodzi się częściej z pozanaukowych z
ródeł, niż z nauki historycznej. A
dzieje się tak dlatego, że z punktu widzenia historiozoficznego istnieje mentalna wspólnota
między potocznym rozumieniem świata zjawisk historycznych a wizją przeszłości,
dominującą w szkolnym i akademickim nauczaniu historii. Potoczna świadomość historyczna
współbrzmi kategorialnie z wiedzą historyczną proponowaną w szkolnych programach
nauczania. Historia jako przedmiot nauczania ukazuje dzieje w duchu historiografii
klasycznej. Utwierdza stereotypy historycznego myślenia, prezentuje bowiem obraz
przeszłości ufundowany na metaforach historiograficznych kultury antyczno 
zachodnioeuropejskiej.