wiersz

w U-KS/ 613

następstwo wersów sonetu głównego (np Harmonia A. Słonimskiego), js

Wiersz (< łac. sersus, ang. verse, fr. vers, niem. 1 crs. ros. emu:c) — mowa w szczególny sposób zorganizowana, przeciwstawna —► prozie. Fundamentem organizacji wierszowej są: 1. powtarzalność ekwiwalentnych -*■ wierszowych jednostek (przede wszystkim -* wersów), których budowę i współzależności ustalają reguły — systemów wersyfikacyjnych. Powtarzalność ta jest źródłem -*• rytmu wierszowego i tylko —» w wierszu wolnym może zatracać swój rytmiczny charakter. 2. napięcie między —- intonacją zdaniowa a -» intonacją wierszową, czyli między rozczłonkowaniem mowy opartym na prawidłowościach językowych, zwłaszcza składniowo-intonacyj-nych, realizowanych w prozie, a rozczłonkowaniem narzucanym przez porządek wierszowy, zwłaszcza przez umiejscowienie -* średniówki i -» klauzuli (-* przerzutniat 3. w — systemach numerycznych napięcie między założonym — wzorcem rytmicznym a jego urzeczywistnieniem w przebiegu określonego tekstu wierszowego. Organizacja wierszowa powstaje zawsze dzięki szczególnemu wyborowi ukształtowaniu i uszeregowaniu pewnych elementów językowych, które zyskują w ten sposób funkcję czynników wkr-szotwórczydL Mogą nimi być tytko elementy sfunkcjonalizowane w obrębie danego —* systemu językowego. Uzależnienie systemów wersyfikacyjnych od macierzystego systemu językowego nakłada ogólne ograniczenia wszystkim rodzajom wierszowania uprawianym w danym języku, nie. przesądza jednak o ich szczegółowych regułach i właściwościach. Kształtują się one na podstawie wersyfikacyjnej tradycji, przy czym formy dotychczasowe przygotowują warunki do powstania form nowych, formy nowe zaś nie likwidują form dawnych, ale zazwyczaj przejmują niektóre ich funkcje literackie. W ten sposób wraz z bogactwem rodzajów wiersza rośne szansa ich funkcjonalnej specjalizacji- Jak dowodzą badania, wypowiedź wierszowa wykazuje tendencję do potęgowania pewnych właściwości macierzystego języka. W wiersza polskim np. tendencja do ilościowej przewagi -» sylab otwartych nad sylabami zamkniętymi wzmocniona zostaje w średniówce i klauzuli wierszowej, ogółu zaś liczebna przewaga — paroksytooow pnrtaicaooa zostaje do rangi -*■ konstanty wsyflbtyjnj w średniówce i klauzuli wiersza nfabeoego. i koki zasada ficzenia — akcent* od końca wyrazu znajduje swój wzmocniony odpowiednik

v.    zasadzie regresywności uporządkowania akcentowego. najsłabszego na początku wersu, a najmocniejszego w klauzuli Zasada ta jest szczególnie wyrazista w —* wierszu sylabotonicz-nym. Wiersz różni się od prozy nic tylko właściwościami organizacji brzmieniowej, ale i szczególnymi zdolnościami znaczeniotwórczymi Może np. eksponować pewne słowa lub zwroty przez umieszczenie ich w odrębnej linijce wierszowej (w

w.    wolnym i w wierszu nieregularnym) lub też w jednym z węzłowych punktów wersu, może też modyfikować językowy rysunek składni owo-intonacyjny przez udział intonacji wierszowej (zwłaszcza w wypadku przerzutni), może wreszcie ustalać nowe odpowiedni ości i powiązania między słowami, np. za pomocą więzi rymowych (-» rym i. Poza takimi wprowadzanymi doraźnie w tok wierszowy chwytami semantycznymi wiersz jako całość nadaje wypowiedzi inną wartość niż proza. Poszczególne sposoby wierszowania powiązane z określonymi zjawiskami tradycji Hl stają się w charakterystyczny sposób zabarwione stylowo. Bogactwo i rozmaitość systemów wersyfikacyjnych, a w ich obrębie -+ formatów wersowych, rodzajów stroficznycb (-> strofa), odmian i okładów rymowych itp.. dostarczają wielkich możliwości wyboru form zróżnicowanych pod względem melodii zabarwienia, tempa, pojemności treściowej, a także fonu odczuwanych jako podniosłe, śpiewne, bliskie poto-czności dziwaczne, żartobliwe, wyszukane itp. Inne nazwy: mowa wiązana, oratio sincta.

Lit.: E. Sicwrs, Rhythnusch-melodische Stu-dien, 1912; K. Wóydcki, Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego, 1912 (przedr. 1960): M- Rowiński Metryka polska. Encyklopedia PA U. L X 1915; J. Łoś. Wiersze polskie w ich dziejowym rozwoju, 1920; B. Eittełłaiim. Mieio-ślka russkogo Briczeskogo sticha. 1922; R- Jakob-soo. O czeszskom stkhie prieomazczestwienno w sopostawiena s russkón, 1923; 1. Tymanow, Frobiema ssickotwomogo jeżyka 1924: W. Żyr-mmtki H tnediemje w rmesriksŁ. Tieonja sticha, 1925; F. Sitdkriń, Stmdkt z metryki polskiej 1937. [praedr. wij Pisma, 1989; Su Funnamk, Podstawy wersyfikacji polskiej 1947; L Zawodzmski, Stu-Sa z wersyfikacji polskiej 1954; $. Ftzrmanik, Z zagaśmem wersyfikacji polskiej 1956; K. Hora-k&L Zarys dziejów czeskiego wiersza. 1957; M. Sdfaodł, Zarys wersyfikacji aagiebkiej 1958; B. Tnminraii i    i sihtejcskizemjć. 1959; H

Sadofenko. Zarys wersyfikacji uknmakiej 1961.