3582318412

Informacje wstępne

Motyw Stabat Mater Dolorosa, czyli Stała Matka Boleściwa (pod krzyżem), jest ściśle związany z ofiarą poniesioną za grzechy ludzi przez Jezusa oraz współuczestnictwem Matki Bożej w dziele Zbawienia. Jego nazwa pochodzi z Xlll-wiecznej sekwencji (religijna pieśń zbliżona do hymnu) o takim właśnie tytule, którą stworzył włoski franciszkanin - Jacopone da Todi.

Historia toposu Matki Bożej bolejącej pod krzyżem jest jednak znacznie dłuższa. Wszystko wskazuje na to, że pierwsze dzieła ukazujące tę scenę powstały już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Za jedno z najwcześniejszych uważa się datowane na IV stulecie „Żale Najświętszej Panny nad cierpiącym Jezusem" świętego Eframa Syryjczyka. Natomiast o popularności sekwencji Stabat Mater Dolorosa najpewniej zadecydował fakt, iż w późnym średniowieczu (głównie za sprawą mnichów franciszkańskich) doszło do bardzo mocnego rozwoju kultu maryjnego.

Motyw Stabat Mater Dolorosa

Jacopone da Todi w swojej sekwencji przedstawił Matkę Bożą stojącą pod krzyżem i współuczestniczącą w męce swego Syna. Początek jego dzieła można sklasyfikować jako lirykę opisową, a następnie pojawia się rozbudowany zwrot do Matki Bożej, by pozwoliła osobie mówiącej w wierszu uczestniczyć w przeżywaniu męki Zbawiciela, by obdarzyła go choć odrobiną tego cierpienia. Końcowe dwie zwrotki sąapostrofą do Chrystusa, w której zawiera się prośba, by Syn Boży, przez wzgląd na swoją Matkę, przyjął autora do Nieba.

„Lament świętokrzyski" realizuje motyw Stabat Mater Dolorosa w sposób odmienny. Podmiotem lirycznym utworu jest właśnie Matka Boska. Dzieło zostało tak skomponowane, zarówno pod względem budowy, jak i doboru słów, by jak najlepiej odzwierciedlać emocje. Maryja zostaje pozbawiona boskości w tym sensie, że nie jest adresatką modlitw. Wręcz to Ona zwraca się do ludzi z prośbami o współczucie i pożałowanie Jezusa. Maryja zwraca się także do Anioła Gabriela, pytając go o radość, która obiecywał jej przy zwiastowaniu. Uwypuklone zostają więc słabości Maryi, co ma potęgować oddziaływanie tekstu na odbiorców. Tego typu dzieła, które opłakują zmarłych i zachęcają do współodczuwania, nazywane są planktami (od łacińskiego planctus - płacz, narzekanie). „Lament świętokrzyski" kończy się zwrotem Matki Bożej do innych matek, by modliły się do Boga, mając nadzieję na uniknięcie jej losu. Specyfika „Lamentu świętokrzyskiego", tekstu datowanego na XV stulecie, wynikać może z tego, że najprawdopodobniej stanowił on część większego objętościowo dzieła - bliżej nieznanego misterium wielkopiątkowego. Tutaj należy dopatrywać się źródeł jego dramatyzacji (nadania formy scenicznej, zastosowania monologu).

W „Lamencie świętokrzyskim” Maryja wydaje się być obecna wśród tłumu przeżywającego ostatnie chwile Jezusa, chociaż to właśnie ona najbardziej cierpi, nie mogąc pomóc swemu Synowi. Jej postawa jest dopełnieniem dzieła Zbawienia, toteż granice między ludem a Matką Boską nie zostają do końca zatarte. W dziele włoskiego mnicha są ona znacznie jaskrawiej wytyczone. Autor nie skupił się tak mocno na oddaniu jej sfery psychicznej. Nie przedstawił też cierpienia w sposób tak dosłowny i, rzec można, mocny W tekście „Stabat Mater Dolorosa" pojawiają się wyrażenia metaforyczne („aż ją poprzeszywał miecz") oraz liczne pytania retoryczne skierowane do odbiorców („czy ma takie serce kto?”). Jednak podczas porównania obydwu tekstów, trudno oprzeć się wrażeniu że to właśnie „Lament świętokrzyski", dzięki rozbudowanej sferze emocjonalnej, mocniej oddziałuje na czytelnika. Polskie dzieło anonimowego twórcy można uznać więc za szczególną realizację motywu Stabat Mater Dolorosa. Budowa utworu „Lament Świętokrzyski"

Utwór zbudowany jest z trzydziestu ośmiu wersów. Składają się one na siedem strof, w których jest od czterech do sześciu wersów, oraz na zakończenie napisane dystychem (czyli dwuwersem). Występują rymy („młody" - „gody”, „żenie" - „narodzenie", „nosiła" - „miła").

REFORMACJA

Reformacja zapoczątkowana została wystąpieniem niemieckiego mnicha Marcina Lutra w 1517 roku, kiedy na drzwiach kościoła w Wittenberdze przybił 95 swoich tez skierowanych przeciw odpustom. Odpusty były wówczas praktyką dozwoloną przez Kościół, polegającą na możliwości zwolnienia z kar czyśćca poprzez czynienie dobrych uczynków Idb opłatę. Według Lutra do zbawienia mogła prowadzić tylko wiara (zgodnie z maksymą sola fides). Luter założył, że człowiek może być zbawiony nie ze względu na własne zasługi, ale przez ofiarę Jezusa Chrystusa. Taki pogląd nazywa się doktryną fiducji. Wstrząsnęło to Stolicą Apostolską jako herezja. Przeciw Lutrowi wydano bullę, którą mnich publicznie spalił, a wkrótce wydano na niego ekskomunikę i nakaz banicji. Z czasem, w Augsburgu, spisano akt nowej wiary, opartej na Ewangelii (stąd: Kościół ewangelicko-augsburski), a w Spirze urządzono protest przeciw ograniczeniom nowego wyznania (stąd nazwa: protestantyzm).

Mianem reformacja określa się cały ruch religijny, społeczny i polityczny, zapoczątkowany przez Lutra. Reformacja doprowadziła do rozłamu w Kościele katolickim. Wyznania protestanckie również różniły się między sobą. Do dziś jest wiele Kościołów protestanckich - należących do religii chrześcijańskiej, ale nie podlegających Rzymowi.

W Niemczech, gdzie rozpoczął swoją działalność Luter, badacze wydzielają dwie fazy reformacji: nurt mieszczański oraz plebeJsko-chłopskL Pierwszy stanowił odważną i silną opozycję przeciw władzy Kościoła. Mieszczaństwo stało się klasą posiadającą, tak samo jak do niedawna feudałowie. Majątki obłudnego kleru, szerzącego demoralizację, stały się celem żądań, przepustką do uniezależnienia się od Rzymu. Drugi ncrt reformacyjny wiąże się z wojną chłopską w latach 1524-1525.

Głównym hasłem reformacji europejskiej był powrót do Ewangelii, do oryginału Pisma Świętego. W średniowieczu posługiwano się Wulgatą, czyli łacińskim przekładem Pisma Świętego, dokonanym przez św. Hieronima. Myśliciele Renesansu sięgnęli do tekstów oryginalnych, przy analizie których odkryli, iż w przekładzie znajdują się błędy. Zapoczątkowało to teologiczne dysputy nad interpretacją poszczególnych fragmentów Pisma. Spór natury teologicznej szybko przerodził się w spór polityczny, w czasie którego część książąt niemieckich opowiedziała się po stronie Lutra, pozostała część po stronie Kościoła. Zapoczątkowało to epokę wojen religijnych, trwających prawie cały XVI wiek. Dowodzi to w zasadzie, że ruch reformacyjny pozostawał w sprzeczności z humanizmem