MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Halina Garbowska
Organizowanie oraz wykonywanie prac dotyczÄ…cych
żywienia zwierząt i zabiegów zoohigienicznych
613[01].Z2.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Jolanta Borczyńska-Żbikowska
inż. Zbigniew Żywień
Opracowanie redakcyjne:
dr inż. Halina Garbowska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 613[01].Z2.05
 Organizowanie oraz wykonywanie prac dotyczących żywienia zwierząt i zabiegów
zoohigienicznych , zawartego w programie nauczania dla zawodu rolnik.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Podstawy żywienia zwierząt 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Preliminarz i bilans pasz 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 20
4.3. Dobrostan zwierzÄ…t 21
4.3.1. Materiał nauczania 21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 29
4.4. Choroby zwierzÄ…t gospodarskich 30
4.4.1. Materiał nauczania 30
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.4.3. Ćwiczenia 37
4.4.4. Sprawdzian postępów 40
5. Sprawdzian osiągnięć 41
6. Literatura 46
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu organizowania oraz
wykonywania prac dotyczących żywienia zwierząt i zabiegów zoohigienicznych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
 wykaz literatury uzupełniającej.
613[01].Z2
Produkcja rolnicza
613[01].Z2.04
613[01].Z2.01
Charakteryzowanie gatunków
Dobieranie roślin uprawnych
zwierzÄ…t gospodarskich
do warunków środowiska
613[01].Z2.05
613[01].Z2.02
Organizowanie oraz
Organizowanie i wykonywanie
wykonywanie prac dotyczÄ…cych
zabiegów agrotechnicznych
żywienia zwierząt i zabiegów
zoohigienicznych
613[01].Z2.03
613[01].Z2.06
Organizowanie i prowadzenie
Organizowanie i prowadzenie
produkcji roślinnej
produkcji zwierzęcej
613[01].Z2.07
Prowadzenie ekologicznej
produkcji rolniczej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określać znaczenie składników pokarmowych w żywieniu zwierząt gospodarskich,
- obsługiwać i przeprowadzać konserwację maszyn i urządzeń do zadawania pasz,
- rozróżniać przyrządy i narzędzia służące do wykonywania zabiegów zoohigienicznych,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska,
- użytkować komputer,
- współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 określić znaczenie składników pokarmowych w żywieniu zwierząt gospodarskich,
 określić wartość pokarmową paszy oraz potrzeby pokarmowe zwierząt,
 dokonać podziału pasz stosowanych w żywieniu zwierząt gospodarskich oraz określić ich
wartość pokarmową,
 rozpoznać pasze oraz określić różnice między poszczególnymi rodzajami,
 sporządzić preliminarz i bilans pasz w gospodarstwie rolniczym,
 wykonać prace związane z konserwacją, przechowywaniem i przyrządzaniem pasz dla
zwierzÄ…t,
 dokonać organoleptycznej oceny jakości pasz,
 zorganizować i wykonać prace związane z żywieniem zwierząt gospodarskich,
 określić wpływ czynników środowiska na zdrowie i produkcyjność zwierząt
gospodarskich,
 określić kryteria oceny dobrostanu zwierząt gospodarskich,
 dokonać oceny pomieszczeń inwentarskich z uwzględnieniem dobrostanu zwierząt,
 zorganizować i wykonać zabiegi związane z pielęgnacją i higieną zwierząt gospodarskich,
 zastosować przepisy dotyczące higieny żywienia, pojenia i transportu zwierząt
gospodarskich,
 zorganizować i wykonać zabiegi zoohigieniczne w budynkach inwentarskich,
 scharakteryzować choroby zwierząt gospodarskich oraz określić ich przyczyny i objawy,
 zastosować sposoby zapobiegania i zwalczania chorób zwierząt gospodarskich,
 zastosować przepisy o ochronie dobrostanu zwierząt, zwalczaniu chorób zakaz
nych,
badaniu zwierzÄ…t rzez
nych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy żywienia zwierząt
4.1.1.Materiał nauczania
Pasze sÄ… z
ródłem składników budulcowych ciała zwierząt, energii niezbędnej do
przebiegu procesów fizjologicznych i biochemicznych oraz wielu substancji biologicznie
czynnych, takich jak witaminy i mikroelementy, które te procesy warunkują lub
przyspieszają. Pasze, są to różne substancje zawierające związki organiczne i mineralne
służące zaspakajaniu potrzeb pokarmowych zwierząt. Od tego, jak dokładnie te potrzeby są
zaspakajane zależy zdrowie, produkcja i płodność zwierząt. Pasze zawierają te same składniki
co organizmy zwierząt, ale w innych proporcjach, a także o innym składzie chemicznym, np.:
białka różnią się składem aminokwasów, tłuszcze składem kwasów tłuszczowych, itp.
Poszczególne pasze różnią się między sobą: wartością energetyczną, zawartością
biologiczną, właściwościami dietetycznymi, itp. Pasze dzieli się na grupy, stosując różne
kryteria tego podziału. Jednym z ważniejszych i najczęściej stosowanym jest kryterium
koncentracji energii. W myśl tego kryterium pasze klasyfikuje się na objętościowe (suche,
soczyste), treściwe i mineralne.
Pasze objętościowe  w 1 kg mają niską zawartość energii, ale zajmują dużo miejsca
w przewodzie pokarmowym.
Pasze treściwe  mają wysoką koncentrację energii w 1kg. Wartością graniczną pomiędzy
tymi paszami jest wg starej miary 0,7 jednostki owsianej, co odpowiada 1413 kcal lub 5,9 MJ
(mega dżuli) energii netto (dla przeżuwaczy).
Pasze mineralne  nie dostarczają energii tylko składniki mineralne.
Do pasz objętościowo  suchych zalicza się: siano, słomę, plewy, strączyny, a do pasz
objętościowo-soczystych zielonkę, kiszonkę, okopowe a także produkty uboczne różnych
rolniczych przemysłów:
- cukrowniczego  wysłodki buraczane,
- browarniczego  młóto (słodziny),
- skrobiowego  pulpa ziemniaczana, gluten,
- fermentacyjnego  wywary (ziemniaczany i zbożowy),
- mleczarskiego  mleko chude, maślanka, serwatka.
Pasze treściwe to ziarna zbóż i nasiona roślin strączkowych oraz pasze pochodzące
z przemysłów rolniczych:
- młynarskiego  otręby, mąki pastewne,
- tłuszczowego  śruty poekstrakcyjne, makuchy, ekspellery,
- browarniczego  kiełki suszone, drożdże suszone,
- cukrowniczego  melasa, suszone wysłodki buraczane,
- mleczarskiego  suszone chude mleko, suszona serwatka,
- mięsnego  mączki mięsne,
- rybnego  mÄ…czki rybne.
Pasze mineralne  to kreda pastewna, sól pastewna oraz mieszanki mineralne o różnym
składzie w zależności od gatunku i grupy produkcyjnej zwierząt.
Wartość każdej paszy jest wyceniona i wyrażona w tzw. jednostkach wartości
produkcyjnej i energetycznej, co pozwala na porównanie pasz między sobą i odpowiedni ich
dobór w dawkach pokarmowych. Jedną z miar wartości jest tzw. jednostka owsiana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Jednostka owsiana  jest to wartość1kg ziarna owsa średniej jakości, który podany ponad
potrzeby bytowe dorosłemu przeżuwaczowi powoduje odłożenie w jego organizmie około
150g tłuszczu. To oznacza, ze 1kg owsa ma wartość 1 jednostki owsianej. Jednostka ta
w Polsce będzie obowiązywać tylko przez okres przejściowy dla przeżuwaczy zanim nie
wprowadzi się do powszechnego stosowania nowocześniejszych jednostek.
Już obecnie trwają badania nad wprowadzeniem dla przeżuwaczy francuskiego systemu
wartościowania pasz zwanego w skrócie INRA oraz niemieckiego NEL. W systemie INRA
jednostkę stanowi 1kg ziarna jęczmienia, który w żywieniu krów mlecznych odpowiada
1700kcal energii netto i nosi symbol IPM (jednostka paszowa mleczna), a w żywieniu opasów
odpowiada 1820kcal energii netto i nosi symbol IPŻ (jednostka paszowa żywca). Różnica
w wartości kalorycznej tego samego jęczmienia w żywieniu krów i opasów wynika stąd, że
inny jest stopień wykorzystania paszy, gdy w organizmie zwierzęcym służy ona do produkcji
mleka a inny przy produkcji mięsa i tłuszczu.
W systemie NEL wartość każdej paszy wyraża się w MJNEL/kg (energia netto laktacji).
I tak np.1kg ziarna jęczmienia odpowiada 7,2MJ/NEL/kg, a 1kg siana łąkowego średniej
jakości odpowiada 4,5MJNEL/kg. W tych samych jednostkach określane jest
zapotrzebowanie zwierząt. Znając wartość paszy wyrażoną w tych samych miernikach
i zapotrzebowanie zwierząt, można łatwo obliczyć, ile i jakich pasz należy podać zwierzęciu,
aby pokryć jego potrzeby pokarmowe. Oprócz wartości energetycznej, konieczna jest
znajomość zawartości w paszach białka, soli mineralnych i witamin, gdyż i na te składniki
zwierzęta mają określone zapotrzebowanie. Dane te są zebrane w tabelach norm żywienia
zwierząt, które są aktualizowane i publikowane co kilka lat.
Sposób żywienia, konserwacja, przechowywanie, przyrządzanie i rodzaj stosowanych
pasz są istotnym czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji zwierzęcej. Pasze te są
głównym składnikiem kosztów, stąd wynika konieczność ich właściwego doboru w żywieniu
zwierzÄ…t gospodarskich.
Natomiast o wartości pokarmowej pasz decydują następujące czynniki: gatunek roślin,
środowisko (klimat, gleba, nawożenie, itp.), stadium rozwoju roślin przy sprzęcie, metody
konserwacji i przechowywania, stopień zanieczyszczenia, sposoby przyrządzania, metody
technologiczne przy przerobie paszy.
Skład chemiczny roślin w dużej mierze zależy od gatunku i odmiany, np. w zielonkach
roślin motylkowych stwierdza się większą zawartość związków azotowych białkowych niż
w zielonkach traw. Podobnie buraki cukrowe odznaczają się większą zawartością suchej masy
niż buraki pastewne. Ziarno kukurydzy w zależności od mieszańca (odmiany), zawiera różną
ilość białka, w granicach od 7,5 15,0%. Zależnie od odmiany roślin różna jest także
zawartość składników mineralnych i witamin.
W okresie wzrostu i rozwoju roślin przy małej ilości opadów i mniejszej wilgotności
gleby, a większym nasłonecznieniu gromadzi się w roślinach więcej białka, a mniej
węglowodanów i związków mineralnych. Na zawartość związków mineralnych w paszy duży
wpływ mają warunki glebowe, a właściwe nawożenie nie tylko zwiększa plony, ale
i poprawia wartość pokarmową skarmianych pasz gospodarskich.
W miarę starzenia się roślin zmniejsza się zawartość w większości z nich składników
odżywczych, a wzrasta ilość włókna surowego. Dlatego ważne jest zbieranie roślin w takim
terminie, kiedy z jednostki powierzchni można otrzymać najwięcej jednostek pokarmowych
i białka. Najodpowiedniejszym terminem zbioru roślin zielonych jest początek kwitnienia.
Tylko nieliczne rośliny korzystniej jest zbierać w pełni kwitnienia, a nawet na początku
okresu wytwarzania strąków (łubin, seradela), gdyż w porównaniu z innymi roślinami
drewnieją póz
niej. Natomiast zboża uprawiane na ziarno paszowe i rośliny okopowe należy
zbierać w stadium pełnej dojrzałości, gdyż wówczas jest w nich najmniejsza zawartość wody,
a największa  substancji zapasowych, najczęściej skrobi, co poza zwiększeniem wartości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
pokarmowej tych pasz, wpływa korzystnie na ich trwałość w okresie przechowywania. Pasze
zawierające dużo wody konserwuje się przez suszenie lub kiszenie, gdyż przechowywanie ich
przez dłuższy okres w stanie naturalnym jest niemożliwe. Wartość pokarmową niektórych
zielonek paszowych przedstawia rysunek 1.
Rys. 1. Porównanie wartości pokarmowej pasz [5, s. 201]
Z porównania pasz, produkowanych w gospodarstwie rolniczym wynika, że najwięcej
jednostek owsianych uzyskuje się z 1ha w uprawie buraków cukrowych i kukurydzy, mniej ze
słonecznika, ale dobrą i chętnie zjadaną przez zwierzęta zielonkę uzyskuje się z mieszanki
słonecznika i łubinu słodkiego. Natomiast najwięcej białka można otrzymać z uprawy roślin
motylkowych (a przede wszystkim z lucerny) i dobrego pastwiska. Na glebach lekkich i dość
wilgotnych, zadawalające plony zielonki do 30 t z ha, można otrzymać z uprawy seradeli.
Zawiera ona znaczną ilość białka około 3,3%). Drewnieje powoli, dlatego można ją kosić
w pełni kwitnienia. Może być użytkowana do póz
nej jesieni, ponieważ jest odporna na
przymrozki. Można ją także wykorzystać jako pastwisko, gdyż dobrze znosi przygryzanie
i przydeptywanie. Krowy mleczne mogą otrzymywać do 50kg zielonki z seradeli na sztukę
dziennie, a świnie dorosłe do 10 kg. Karmienie seradelą pozostałych zwierząt gospodarskich
również nie budzi zastrzeżeń.
Pasze pochodzenia roślinnego są bogate w witaminy z grupy B, witaminy K i E, a także
prowitaminy takie jak: karoten i prowitamina D, ale spotyka się w nich również związki
szkodliwe, a nawet trujÄ…ce, np. alkaloidy, glukozydy zawierajÄ…ce kwas pruski, olejek
gorczyczny, itp. W ziemniakach na uwagę zasługuje glikozyd  solanina. Pobierany
w większych ilościach może wywoływać zatrucia objawiające się biegunką, podrażnieniem
układu oddechowego, bezwładem mięśni, a u samic ciężarnych może spowodować
poronienia. Największe ilości solaniny znajdują się w ziemniakach skiełkowanych (przede
wszystkim w kiełkach i pod skórką) i zzieleniałych. W ziemniakach dojrzałych zawartość
solaniny wynosi około 0,01%, a już przy zawartości 0,02% mogą wystąpić objawy
chorobowe. Ziemniaki podejrzane o wysoką zawartość solaniny powinny być zawsze
skarmiane po uprzednim usunięciu kiełków i uparowaniu. Rysunek 2 ilustruje obecność
solaniny w bulwach ziemniaka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys. 2. Składnik azotowy niebiałkowy w bulwach i kiełkach ziemniaka [5, s. 219]
Z roślin okopowych największe znaczenie w żywieniu zwierząt mają: ziemniaki, buraki,
marchew, brukiew i rzepa ścierniskowa.
Marchew jest dobrym uzupełnieniem żywienia zimowego, jest paszą o właściwościach
dietetycznych oraz dużej zawartości witamin (prowitamina A i witamina C), zwłaszcza jej
odmiany czerwone i żółte. Jednak duża zawartość wody utrudnia dłuższe jej przechowywanie.
Marchew nadaje się dla wszystkich zwierząt, ale w praktyce przeznaczona jest głównie dla
młodzieży.
Rys. 3. Pasza o właściwościach dietetycznych [5, s. 220]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
W żywieniu zwierząt w Polsce stosowane jest ziarno następujących zbóż: żyta,
jęczmienia, owsa, pszenicy. W krajach o cieplejszym klimacie podstawowym ziarnem
pastewnym jest kukurydza.
Kukurydza jest cenną rośliną dostarczającą wysokoenergetycznej paszy. Uprawa
kukurydzy jednak wymaga od rolnika posiadania specyficznych maszyn i to różnych
w zależności od kierunku uprawy, tabela 1.
Tabela 1. Kierunki użytkowania kukurydzy [opracowanie własne]
Kierunek użytkowania Przeznaczenie Plon z 1ha
Na kiszonkę z całych roślin Pasza dla bydła 15t s.m. całych roślin
Na kiszonkÄ™ z kolb (CCM) Pasza dla trzody chlewnej 10t CCM
Na ziarno Pasza dla drobiu 7t
W żywieniu np. tuczników, wykorzystuje się kiszonkę CCM (Corn  Colb  Mix), którą
sporządza się z nie w pełni dojrzałych kolb z osadkami (50 80%). Poziom włókna w paszy
przygotowanej z tak zebranego surowca wynosi od 4 do 7%, co zapewnia dobrą strawność
kiszonki. Wartość pokarmowa CCM zależy od zawartości suchej masy i poziomu włókna.
Żywiąc tuczniki kiszonką CCM stosujemy dodatek paszy treściwej zawierającej 20% białka,
w ilości 1,0 1,2 kg/dzień. Mieszankę taką można przygotować ze zbóż oraz dodatków pasz
białkowych, np. śruty sojowej, rzepakowej lub koncentratu.
W tuczu od 25 do 100 110 kg, jeden tucznik zużywa 250 300 kg kiszonki, zatem zbiór
kukurydzy z 1ha pozwala wyżywić 30 35 tuczników. Pod względem wykorzystania
powierzchni paszowej na produkcję składników pokarmowych uprawa kukurydzy na CCM
przewyższa ziemniaki o około 10 15%, a zboża o 30 40%.
Sporządzanie kiszonki dobrej jakości wymaga prawidłowego zbioru i rozdrabniania
(kombajny do zbioru kukurydzy na CCM lub kombajny zbożowe z adapterem) oraz
szybkiego zakiszania (silosy).
W ostatnich latach coraz bardziej rozpowszechnia siÄ™ uprawa w polu traw w czystym
siewie. Mogą one być skarmiane jako zielonka, siano, kiszonka albo pastwisko w drugim
roku użytkowania. Trawy w czystym siewie dają wysokie plony 50 60 ton zielonej masy
z ha, często wyższe od lucerny, koniczyny i dorównują kukurydzy.
Ziarno jęczmienia jest najpowszechniej stosowane w żywieniu trzody chlewnej, która
dobrze go wykorzystuje. Jęczmień wpływa dodatnio na smak mięsa wieprzowego oraz
konsystencję i topliwość słoniny. Ziarno rzadko skarmia się w całości, ponieważ jest dość
twarde. Twarde ziarna zbóż i nasiona strączkowych powinny być zgniecione
w gniotownikach lub ześrutowane w śrutownikach. Zabieg ten jest bardzo ważny, gdyż
poprawia strawność pasz przez lepszy dostęp enzymów trawiennych do wnętrza ziarna.
W żywieniu świń, pasze roślinne są również uzupełniane dodatkami np. zwiększającymi
przyswajanie składników pokarmowych  fitaza.
Produkty uboczne przemysłu rolno  spożywczego, to pasze o zróżnicowanym składzie
chemicznym i wartości pokarmowej. Niektóre z nich charakteryzują się wysoką zawartością
wody (ponad 80%), co powoduje zaliczenie ich do pasz objętościowych soczystych,
np. wysłodki buraczane, melasa, wywar, słodziny. Drugą grupę stanowią pasze suche,
wysokoenergetyczne i białkowe, które zalicza się do pasz treściwych. Należą do nich: śruty
poekstrakcyjne, otręby, kiełki słodowe, drożdże pastewne oraz wysłodki buraczane suszone.
Normując pasze, należy uwzględnić ich wartość odżywczą i zapotrzebowanie zwierząt.
Dzienne spożycie paszy wzrasta w miarę zwiększania się wydajności produkcyjnej i masy
ciała zwierzęcia. Np. podstawą dawki dla kur są śruty i ziarno zbóż; powinny one stanowić
60 70% dawki. y
ródłem białka w żywieniu drobiu są śruty i mączki poekstrakcyjne z nasion
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
roślin oleistych, podawane w ilości 15 20% dawki. Białko roślinne powinno być wzbogacone
białkiem pochodzenia zwierzęcego. Mączki zwierzęce mogą stanowić 5 10% całej dawki.
Ponadto podaje się składniki mineralne w ilości 5% oraz dodatki witaminowe w postaci
świeżej zielonki (10%) lub suszu (5%) oraz drożdży pastewnych (2%). Część ziarna
wchodzącego w skład dawki pokarmowej dla drobiu można zastąpić ziemniakami, jednak
w ilości nie większej niż 30 g dziennie; w takiej samej ilości można stosować marchew
czerwonÄ…, traktujÄ…c jÄ… jako dodatek witaminowy. Na rysunku 4 przedstawiono orientacyjny
skład dawki pokarmowej dla kur.
Rys. 4. Skład dawki pokarmowej dla kur [5, s. 235]
Dużym ułatwieniem w żywieniu zwierząt gospodarskich jest stosowanie gotowych
mieszanek przemysłowych (stanowiących białkowe uzupełnienie śrut zbożowych i ziarna) lub
mieszanek pełnoporcjowych.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak klasyfikujemy składniki pokarmowe?
2. Jakie jest znaczenie ważniejszych składników pokarmowych w żywieniu zwierząt?
3. Jak klasyfikujemy pasze?
4. Jakie stosuje się jednostki wartości pokarmowej i energetycznej pasz?
5. Jak wyraża się w systemie NEL wartość paszy?
6. Jak się korzysta z norm żywienia?
7. Jak przyrzÄ…dza siÄ™ pasze do karmienia zwierzÄ…t?
8. Jakie sÄ… systemy wypasu pastwisk?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
9. Jak są wykorzystywane w żywieniu zwierząt gospodarskich kiszonki?
10. Jakie rośliny okopowe wykorzystuje się w żywieniu zwierząt gospodarskich?
11. Jak są wykorzystywane ziarna zbóż w żywieniu?
12. Jakie zielonki stosowane są w żywieniu zwierząt w Twoim gospodarstwie?
13. Jakie dodatki stosowane sÄ… w paszach?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj pasze i porównaj ich wartość pokarmową na podstawie norm żywienia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać pasze w zestawie,
2) określić różnice organoleptyczne pomiędzy poszczególnymi rodzajami pasz,
3) określić wartość pokarmową 1kg paszy (normy żywienia),
4) porównać energię MJ/NEL/kg w paszach,
5) określić przydatność pasz do skarmiania,
6) określić dawkę pokarmową w kg/dzień/sztukę,
7) obliczyć zasoby pasz w gospodarstwie (układ SI),
8) porównać wyniki i zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki pasz,
- normy żywienia,
- lupa,
- waga,
- taśma miernicza,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ znaczenie składników pokarmowych w żywieniu zwierząt i zaplanuj ich udział
w dawce pokarmowej dla bydła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować pojęcia: pasza i składnik pokarmowy,
2) określić w paszy grupy składników pokarmowych,
3) opisać znaczenie związków organicznych w żywieniu zwierząt,
4) ustalić składniki pokarmowe w dawce dla bydła (uwzględnić składniki pokarmowe
i wodÄ™),
5) zapisać wnioski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy żywienia zwierząt,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Dokonaj klasyfikacji pasz stosowanych w żywieniu lochy pierwiastki ważącej 130kg
(pierwszy miesiąc prośności), mając do dyspozycji następujące pasze: mleko odtłuszczone,
mieszankę treściwą, buraki półcukrowe, okruchy siana łąkowego oraz określ wartość
pokarmowÄ… tych pasz.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować racjonalne żywienie,
2) określić kryteria klasyfikacji pasz,
3) scharakteryzować pasze stosowane w żywieniu lochy,
4) sklasyfikować pasze na grupy użytkowe i określić ich wartość pokarmową (tabele norm
żywienia),
5) określić orientacyjne dawki pasz stosowane w żywieniu np. lochy pierwiastki,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki pasz,
- normy żywienia zwierząt,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Zaplanuj dawkę pokarmową na okres zimowy dla niosek o ciężarze 2,2kg i o nieśności
70%, tzn. w ciÄ…gu 3 dni 2 jaja.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić składniki pokarmowe w dawce,
2) obliczyć zapotrzebowanie na składniki pokarmowe,
3) obliczyć dawkę pokarmową dla nioski,
4) porównać energię MJ/NEL/kg w paszach,
5) zbilansować pasze w dawce,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy żywienia zwierząt,
- kalkulator,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ćwiczenie 5
Zaplanuj przygotowanie i zadawanie pasz dla krów mlecznych w gospodarstwie
rolniczym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować pasze do skarmiania,
2) określić wartość pokarmową 1 kg paszy,
3) określić zapotrzebowanie na składniki pokarmowe,
4) obliczyć dawkę pokarmową dla 1 krowy (średniowydajnej w oborze),
5) zbilansować pasze w dawce,
6) określić, ile można uzyskać mleka z określonej ilości paszy treściwej,
7) zaplanować dodatek paszy treściwej,
8) odważyć pasze dla grupy krów,
9) odważyć dawkę pokarmową dla 1 krowy,
10) podzielić dawkę na odpasy,
11) oczyścić poidła automatyczne,
12) sprawdzić poprawność wykonanych czynności i określić efektywność żywienia krów
mlecznych w gospodarstwie.
Wyposażenie stanowiska pracy;
- normy żywienia,
- waga,
- pasze,
- poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaÅ›nić znaczenie skÅ‚adników pokarmowych w żywieniu zwierzÄ…t? ð ð
2) okreÅ›lić wartość pokarmowÄ… paszy? ð ð
3) ustalić potrzeby pokarmowe zwierzÄ…t? ð ð
4) sklasyfikować pasze stosowane w żywieniu zwierzÄ…t? ð ð
5) rozpoznać pasze i określić różnice między poszczególnymi rodzajami
pasz? ð ð
6) wykonać prace związane z przyrządzaniem pasz do skarmiania,
konserwacjÄ…, i ich przechowywaniem? ð ð
7) zaplanować organizacjÄ™ żywienia zwierzÄ…t w gospodarstwie? ð ð
8) zaprojektować normę i dawkę pokarmową dla przeżuwaczy, trzody
chlewnej i drobiu? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Preliminarz i bilans pasz
4.2.1. Materiał nauczania
Pasze produkowane w gospodarstwie dzielimy na bezwzględne, czyli możliwe do
wykorzystania jedynie poprzez skarmianie, oraz względne, które człowiek może wykorzystać
bez pośrednictwa zwierząt. Wśród bezwzględnych wyróżniamy pasze pierwotne, nie
konkurujące z produkcją towarową (zielonki z łąki) oraz wtórne, ograniczające obszar uprawy
roślin przeznaczonych na sprzedaż, np. koniczyna czerwona na gruntach ornych. Pasze
wtórne są konkurencyjne z roślinną produkcją towarową, a więc ich wprowadzenie musi
wynikać z rachunku ekonomicznego, wskazującego, że rozwój produkcji zwierzęcej jest
bardziej opłacalny aniżeli produkcji roślinnej.
Do oceny gospodarki paszowej oraz w planowaniu stosowane jest sporzÄ…dzenie bilansu
pasz. Jest to dwustronne zestawienie zapotrzebowania na pasze przez zwierzęta z rozmiarami
jej produkcji w gospodarstwie. W określaniu potrzeb paszowych można posłużyć się dwoma
sposobami:
1) ustalanie dawek pokarmowych dla poszczególnych grup zwierząt w okresie żywienia
letniego i zimowego, a następnie przemnożenie ich przez liczbę dni określonego żywienia
i liczbÄ™ zwierzÄ…t w grupach,
2) z wykorzystaniem gotowych normatywów zapotrzebowania pasz na jedną sztukę stanu
średnio rocznego lub efektywnego.
Przykładowy bilans pasz objętościowych przedstawiono w tabeli 2
Tabela 2. Bilans pasz objętościowych dla bydła [4, s. 124]
Liczba zwierzÄ…t
zielonka siano kiszonka
Grupa zwierzÄ…t lub
Dawka Dawka Dawka raze
lub roślina powierzchnia
razem razem
/plon /plon /plon m
[ha]
I. Zapotrzebowanie
 krowy 6 76 456 14 84 65 390
 jałówki cielne 2 40 80 10 20 30 60
 jałówki 0,5  1,5 4 34 136 9 36 30 120
roku
 cielęta do 0,5 roku 4 5 20 2 8  
 opasy 0,5  1,5 6  2 12 50 300
roku
Razem X 692 X 160 X 870
zapotrzebowanie
II Produkcja
 kukurydza 3     300 900
TUZ 5 300 900 70 140  
 koniczyna 1   70 70  
Razem produkcja X X 900 X 210 X 900
Saldo X X +208 X +50 X +30
Racjonalne gospodarowanie zasobami paszowymi w gospodarstwie rolniczym polega
również na umiejętności sporządzania preliminarza pasz. Preliminarz pasz sporządza się na
cały rok. Dzielimy go na dwa okresy żywienia: letni i zimowy. W okresie letnim przeważają
zielonki, w zimie kiszonki, słoma, siano i okopowe. Przejście z paszy letniej na zimową
i odwrotnie powoduje nieraz u zwierząt znaczne zaburzenia. Chcąc tego uniknąć, należy
stopniowo przyzwyczajać zwierzęta do nowej karmy. Wykaz posiadanych pasz powinien nas
informować o określonej kolejności dysponowania tymi paszami. Ustalenie kolejności
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
zużycia pasz, ważne jest także, ze względu na potrzebę racjonalnego wykorzystania tych pasz,
które nie wytrzymują długotrwałego przechowywania.
Ułożenie sezonowego wykazu pasz nie jest trudne, jeżeli mamy prawidłowo
zaprojektowany system płodozmianu w gospodarstwie i znamy zapasy pasz
zmagazynowanych w: kopcach, stertach i spichrzu. Ciągłość podaży pasz w gospodarstwie
powinna być ściśle przestrzegana, przy czym terminy zbioru (np. zielonek) powinny być tak
dostosowane, aby pasza była dostarczana bez przerwy.
Gdy ilość pasz przechowywanych w: kopcach, stertach i spichrzu wydaje się wątpliwa,
wtedy ustalamy je na podstawie stosunku ciężaru do objętości (ciężar 1m3 paszy stosowanej
w gospodarstwie).
Preliminarz paszowy i bilans pasz dla bydła jest częścią preliminarza dla inwentarza
żywego w gospodarstwie, a w skład jego wchodzi:
- bilans pasz zielonych w poszczególnych miesiącach żywienia zielonkami (od 15.V.
do 25.XI.),
- roczny preliminarz i bilans pasz.
Ostateczną korektę bilansu paszowego na okres zimowy i na następny rok gospodarczy
dokonuje się jeszcze raz po zbiorach, zwykle na podstawie stanu ilościowego pasz w dniu
30.X., zaÅ› w gospodarstwach produkujÄ…cych buraki cukrowe w dniu 1.XII, tj. po odstawie
buraków do cukrowni i otrzymaniu wysłodków.
W sporzÄ…dzeniu  Rocznego preliminarza pasz , pomocny jest plan zapotrzebowania na
paszÄ™ w [dt]. Czasami opracowanie preliminarza paszowego przelicza siÄ™ na tzw. jednostki
żywieniowe. Przeliczenie poszczególnych kategorii np. bydła na jednostki żywieniowe
(względnie obornikowe) przeprowadza się w/g odpowiedniego klucza.
Obok preliminarza paszowego należy zestawić zapotrzebowanie na ściółkę. Przyjmuje się,
że dla bydła dorosłego potrzeba dziennie w okresie trzymania w oborze  średnio 3,5kg
słomy, dla jałowizny i cieląt  średnio 1,25kg.
Opracowanie preliminarza pasz polega na obliczeniu zapotrzebowania na paszÄ™ dla
poszczególnych stad w gospodarstwie. Może on także dotyczyć rozdysponowania pasz już
wyprodukowanych. W tabeli 3 przedstawiono preliminarz pasz dla stada bydła. Podstawą
sporzÄ…dzenia tego rodzaju preliminarza jest ustalenie liczby utrzymywanych zwierzÄ…t
w planowanym okresie. Ilość tę można ustalić przez obliczenie planowanego średniego
rocznego stanu lub przelotowości. Drugim elementem niezbędnym jest przyjęcie
odpowiednich norm zużycia poszczególnych rodzajów pasz na 1 sztukę. Należy pamiętać, że
normy podawane w podręcznikach lub czasopismach mogą dotyczyć sztuk według stanu
rocznego lub sztuk przelotowych. Trzeba na to zwrócić uwagę, aby nie popełnić błędu.
Praktyka wykazuje, że jest to częste z
ródło błędów.
Tabela 3. Preliminarz pasz dla stada bydła w t [7]
Åšredni
Zielonki Siano kiszonki Pasze treściwe
stan
zwierzÄ…t
Grupy zwierzÄ…t
na na na na
razem razem razem razem
w roku 1 szt. 1 szt. 1 szt. 1 szt.
w szt.
Krowy mleczne 10 8,0 80,0 1,2 12,0 8,0 80,0 0,6 6,0
Jałówki cielne 3 8,0 24,0 0,8 2,4 6,0 18,0 0,4 1,2
Jałówki od 0,5  1,5 5 6,0 30,0 0,6 3,0 4,0 20,0 0,5 2,5
Cielęta do 0,5 3 4,0 12,0 0,2 0,6 1,0 3,0 0,2 0,6
RAZEM X X 146 X 18,0 X 121, X 10,3
Rezerwa (15%) X X 21,9 X 2,7 X 18,5 X X
Zapotrzebowanie X X 167,9 X 20,7 X 139,5 X 10,3
ogółem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Podane w tabeli 3 normy zużycia pasz dotyczą średniego stanu rocznego. Mnożąc liczbę
sztuk zwierząt w danej grupie przez normę, otrzymuje się zapotrzebowanie dla całej grupy.
Zamieszczone normy dotyczą najważniejszych grup pasz dla bydła: zielonek, kiszonek, siana
i pasz treściwych. Jeżeli obliczone zapotrzebowanie na pasze ma stanowić podstawę do
ustalenia powierzchni zasiewów roślin uprawnych, to należy obliczone bezpośrednio
zapotrzebowanie na paszę zwiększyć o 15% lub 20% z przeznaczeniem na rezerwy, ze
względu na wahania plonów. Chcąc ustalić niezbędną powierzchnię do produkcji potrzebnej
ilości pasz, należy podzielić zapotrzebowanie na pasze danego rodzaju przez przewidywany
plon, np. zapotrzebowanie na zielonkę wynosi ogółem (z rezerwą) 167,9ton. Przyjmując
średni plon zielonek na poziomie 35t/ha niezbędna powierzchnia wyniesie 4,8ha (167,9t:
35t/ha = 4,79ha), tj. w przybliżeniu 5ha. W podobny sposób można obliczyć powierzchnię
roślin pastewnych na siano i kiszonkę. W przypadku preliminarza pasz treściwych nie ma
potrzeby obliczania rezerwy, gdyż pasze te można łatwo przemieszczać i ewentualny
niedobór uzupełnić przez ich zakup.
W Polsce największy udział w strukturze rozchodów zbóż stanowią zboża przeznaczone
na paszę (ponad 60%). Wynika to głównie z poziomu pogłowia zwierząt. Przeciętnie
najwyższy plon uzyskuje się z produkcji kukurydzy na ziarno oraz pszenicy.
Przykład obliczania kosztów, dziennych dawek pokarmowych na okres letni, przy różnej
wydajności mleka od jednej krowy i przy zróżnicowanym doborze pasz w żywieniu
przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Koszty dziennych dawek pokarmowych  okres letni [czasopismo rolnicze]
Wydajność mleka 12 kg 15 kg 18 kg
wyszczególnienie JM Cena Ilość Zł Ilość Zł Ilość zł
zł
Wariant I
Porost pastwiskowy kg 0,02 50,0 1,00 60,0 1,20 65,00 1,3
SÅ‚oma jara kg 0,04 3,0 0,12 1,5 0,06  
Mieszanki treściwe kg 0,66 1,0 0,12 1,0 0,66
1,50 0,99
Mieszaki mineralne kg 5,80 0,1 0,58 0,15 0,87
0,15 0,87
RAZEM X X X 2,36 X 2,79 X 3,16
Koszt pasz / 1l mleka X X X 0,197 X 0,186 X 0,176
Wariant II
Pastwisko kg 0,02 25,0 0,50 25,0 0,50 30,0 0,60
Zielonka z upraw
polowych kg 0,03 10,0 0,30 10,0 0,30 10,0 0,30
Wysłodki suszone kg 0,24 2,5 0,60 3,5 0,84 4,0 0,96
SÅ‚oma kg 0,04 4,0 0,16 4,0 0,16 1,0 0,04
Mieszanka treściwa kg 0,66  
0,5 0,33 1,5 0,99
Mieszanka mineralna kg 5,8 0,15 0,87 0,15 0,87
0,1 0,58
RAZEM X X X 2,14 X 3,00 X 3,76
Koszt pasz/1l mleka X X X 0,178 X 0,20 X 0,209
Należy zdać sobie sprawę, że nie zawsze tańsza pasza spowoduje obniżenie kosztów
żywienia, gdyż na uzyskanie tego samego efektu np. produkcja mleka, przyrost masy ciała,
trzeba będzie czasami zużywać znacznie więcej paszy.
Jak zatem porównać ceny pasz?
To, czy pasza jest droga czy tania, czy jej cena odzwierciedla jakość, można stwierdzić tylko
wtedy, gdy znany jest jej skład, a podstawę wyboru powinna stanowić nie cena 1kg paszy, ale
cena 1kg składnika, od którego zależą efekty produkcyjne. Jeżeli w paszach zawartość
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
składników pokarmowych będzie taka sama, lecz różna zawartość energii, to o cenie decyduje
wartość przeliczeniowa na 10MJEM.
Kalkulację kosztów produkcji żywca wieprzowego przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Kalkulacja kosztów produkcji żywca wieprzowego [czasopisma rolnicze]
Wyszczególnienie JM Ilość Cena zł Wartość
Przychody
Żywiec wieprzowy kg 110,0 3,80 418
Koszty bezpośrednie
101,00
 zakup prosięcia
 pasze
dt 2,60 26,15 68,00
" Śruta jęczmienna
dt 0,30 114,00 34,00
" Koncentrat białkowy
dt 3,00 14,80 44,41
" Ziemniaki
dt 2,00 2,36 4,71
" Zielonka
l 100,00 0,35 35,00
" Mleko
kg 2,00 7,30 14,60
" Premiks
RAZEM PASZE 200,92
20,00
" Koszty leczenia
27,00
" Energia elektryczna
RAZEM koszty bezpośrednie 348,92
Nadwyżka bezpośrednia 418,00  348,92 = 69,08
Koszt produkcji 1kg żywca 3,17
Znajomość struktury kosztów prowadzi do efektywnego gospodarowania. Analiza sama
w sobie nie przynosi wymiernych korzyści. Dopiero zastosowanie nowoczesnych technologii
prowadzi do wzrostu efektywności, a co za tym idzie do wzrostu dochodu rolniczego.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynniki wpływają na efektywność chowu bydła, trzody chlewnej i drobiu?
2. Jak czynniki wpływają na opłacalność produkcji mleka?
3. Co jest wartością produkcji w przypadku krów mlecznych?
4. Jak obliczysz strukturę kosztów w kalkulacjach niepełnych?
5. Jak przeprowadza się kalkulację kosztów produkcji jaj, żywca wieprzowego i wołowego
oraz mleka?
6. Jak zanalizujesz kolejność zużycia pasz w Twoim gospodarstwie?
7. Jak obliczysz nadwyżkę bezpośrednią dla jednego opasu młodego bydła?
8. Jak sporzÄ…dzisz preliminarz pasz?
9. Jaka jest kolejność czynności przy sporządzaniu bilansu pasz?
10. Jak można zwiększyć efektywność powierzchni paszowej?
11. Jaki wpływ ma wydajność zwierząt i poziom żywienia na uzyskiwany dochód rolniczy?
12. Jaki wpływ ma rolnik na kształtowanie się dochodu rolniczego w gospodarstwie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ koszty żywienia krowy w okresie żywienia letniego, w gospodarstwie, które
posiada pastwisko.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zapotrzebowanie na składniki pokarmowe,
2) określić wartość pokarmową 1kg paszy,
3) ułożyć dawkę pokarmową w okresie żywienia letniego,
4) obliczyć koszt dziennej dawki pokarmowej,
5) obliczyć powierzchnię paszową potrzebną na wyżywienie krowy w okresie żywienia
letniego,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy żywienia,
- arkusz do ćwiczeń,
- kalkulator,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj preliminarz paszowy według schematu. Dawki zmieniają się co 2 miesiące.
Lp. Rodzaj pasz Ilość paszy Liczba dni Liczba Ogółem
w dawce żywienia zwierząt paszy
w kg (szt.) w [dt]
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady sporządzania preliminarza,
2) ustalić kolejność zużycia pasz w gospodarstwie,
3) zaprojektować preliminarz,
4) dokonać weryfikacji założeń,
5) zaprojektować preliminarz dla inwentarza żywego na cały rok,
6) sprawdzić poprawność wykonanego preliminarza,
7) opracować schemat w arkuszu do ćwiczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalkulator,
- poradnik dla ucznia,
- arkusz do ćwiczeń.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Ćwiczenie 3
Opracuj bilans pasz (założenia określa nauczyciel).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić, ile zwierząt chcemy utrzymać,
2) określić ilość pasz dla 1szt. na dzień i cały rok,
3) obliczyć zapotrzebowanie pasz dla stada w roku,
4) ustalić powierzchnię niezbędną do uprawy pasz i przewidzieć rezerwę pasz,
5) dobrać rośliny pastewne do uprawy z uwzględnieniem poplonów,
6) ustalić powierzchnię pod uprawę poszczególnych roślin pastewnych,
7) uwzględnić: zielonkę pastwiskową, siano, kiszonkę z kukurydzy, uprawę poplonów, np.
żyto ozime,
8) opracować bilans pasz, czyli zestawić ilość zebranych pasz z zapotrzebowaniem (jak
występują braki, trzeba pomyśleć o uzupełnieniu),
9) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy;
- arkusz do ćwiczeń,
- kalkulator,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Porównaj opłacalność żywienia tuczników, tucząc zwierzęta od 16kg do wagi 120kg
(założenia określa nauczyciel).
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obliczyć koszt 10MJEM w paszy A, B, C,
2) obliczyć opłacalność zastąpienia pszenicy paszowej  jęczmieniem,
3) obliczyć koszt produkcji 1kg żywca w zróżnicowanym żywieniu,
4) porównać koszty, wykazać zależności,
5) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- normy żywienia,
- kalkulator,
- katalog cen,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić czynniki wpÅ‚ywajÄ…ce na produkcjÄ™ pasz? ð ð
2) obliczyć i porównać koszty żywienia? ð ð
3) przeanalizować kolejność zużycia pasz w gospodarstwie? ð ð
4) sporzÄ…dzić preliminarz pasz? ð ð
5) ustalić kolejność czynnoÅ›ci przy sporzÄ…dzaniu bilansu pasz? ð ð
6) zwiÄ™kszyć efektywność powierzchni paszowej? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.3. Dobrostan zwierzÄ…t
4.3.1. Materiał nauczania
Dobrostan jest to taki system utrzymania, który zapewnia zwierzętom najlepsze warunki
zdrowotne, spełnia ich potrzeby behawioralne, na ile to jest możliwe przy zachowaniu realiów
ekonomicznych i zapewnia wysoki poziom fachowej opieki. Bez uwzględnienia ochrony
środowiska, nie tylko w rolnictwie, trudno obecnie wyobrazić sobie współczesną cywilizację,
a zwłaszcza życie przyszłych pokoleń.
Środowisko hodowlane jest to zespół czynników, które oddziałują na żyjące w nim
zwierzęta gospodarskie. Przestrzeganie i stosowanie zasad zoohigienicznych jest podstawą
prawidłowego chowu zwierząt. Zależnie od gatunku i użytkowania, zwierzęta przebywają
w różnych pomieszczeniach inwentarskich. Każdy gatunek zwierząt powinien zajmować
oddzielne pomieszczenie. Sam budynek musi być względnie ciepły zimą i chronić zwierzęta
przed przegrzaniem latem, o tym w dużej mierze m. in. decydują: posadzka, liczba okien,
wentylacja i urzÄ…dzenia kanalizacyjne. Higiena zwierzÄ…t gospodarskich obejmuje higienÄ™:
żywienia, pojenia, użytkowania, doju mechanicznego, higienę skóry i narządów ruchu oraz
transport zwierząt a także higienę psychiczną zwierzęcia.
Zdrowie zwierząt i wartość pokarmowa pasz w znacznym stopniu zależą od sposobu
przyrzÄ…dzania i zadawania pasz. Odpowiednie przygotowanie lub przyrzÄ…dzenie ma na celu
ułatwienie pobierania pasz, poprawienie ich smaku i strawności, a często także usunięcie
substancji szkodliwych.
Pasze podawane zwierzętom powinny być czyste. Najczęstszym zanieczyszczeniem pasz
gospodarskich jest piasek i ziemia. Szczególnie okopowe mogą być silnie zanieczyszczone,
dlatego należy je opłukać, np. w specjalnych płuczkach. Ziarna zbóż i nasiona strączkowych
czyści się z piasku i plew w specjalnych wialniach. Przy zbiorze kombajnem ziarno jest
oczyszczone. Najczęściej wykonywanym zabiegiem jest rozdrabnianie pasz. Rozdrobnienia
wymagają ziarna zbóż, nasiona strączkowych a także pasze objętościowe, np. zielonki podaje
się pocięte na sieczkę, okopowe posiekane  dzięki czemu zwierzęta mogą ich zjeść więcej
i mniej siÄ™ marnuje przez rozrzucanie.
Pasze pyliste natomiast powinny być zwilżane. Zapobiega to wdychaniu przez zwierzęta
pyłu. Trzoda chlewna np. chętniej pobiera pasze wilgotne niż suche. Ważnym zabiegiem jest
także parowanie ziemniaków dla trzody chlewnej. Osiąga się przy tym wiele korzyści:
- zwiększa się strawność skrobi (przez pękanie nie strawionej otoczki wokół ziarenek
i skleikowanie),
- usuwa siÄ™ zanieczyszczenia,
- zmniejsza się udział trującej solaniny w ziemniakach pozieleniałych i skiełkowanych.
Znanych jest jeszcze szereg innych sposobów przyrządzania pasz w celu poprawienia ich
smaku, właściwości dietetycznych lub wzbogacenia w jakiś składnik, np. słodowanie 
wzbogacanie w witaminę E, drożdżowanie  wzbogacanie w białko, itp. Są to jednak zabiegi
rzadko stosowane i tylko w specjalnych okolicznościach.
Zwierzęta powinny mieć możliwość picia wody w dowolnej porze przez całą dobę. Jest to
możliwe tylko przy stosowaniu poideł automatycznych. Ten sposób pojenia zwierząt jest
powszechny w hodowli wielkostadnej.
Użytkowanie zwierząt jest różne, zależne od: gatunku, wieku, technologii produkcji,
aktualnego zapotrzebowania rynkowego. Ogólnie można stwierdzić, że wszystkie sposoby
użytkowania muszą uwzględniać możliwości fizjologiczne organizmu. Mechanizacja
produkcji zwierzęcej z jednej strony ułatwia i obniża koszty produkcji, ale z drugiej strony
może stanowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt, a tym samym dla ich produkcji, jeżeli
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
urządzenia te nie będą przystosowane do wymogów organizmu, np. przy doju obowiązują
zasady sanitarne.
Skóra ma istotne znaczenie w obronie organizmu przed wpływem szkodliwych
czynników, w tym także drobnoustrojów. Główne znaczenie ochronne posiada naskórek,
dlatego pielęgnacja skóry polega na jej czyszczeniu, myciu, kąpaniu, masowaniu i usuwaniu
pasożytów zewnętrznych. Bardzo ważna jest także pełna sprawność narządów ruchu dla
zwierząt, szczególnie ważne są dolne odcinki kończyn, najbardziej narażone na urazy
i zanieczyszczenia. Zaniedbanie właściwej pielęgnacji kopyt i racic prowadzi do rozmaitych
schorzeń, które mogą nawet wykluczyć dane zwierzę z hodowli.
Obecnie bardzo często występuje przemieszczenie zwierząt z jednego miejsca w drugie,
niekiedy nawet na duże odległości. Środki transportu, którymi przewożone są zwierzęta chore
lub zwierzęta z innych krajów, podlegają starannej dezynfekcji, której zalecenia podaje
każdorazowo Państwowa Inspekcja Weterynaryjna.
W Polsce stosuje się odpowiednie normatywy dotyczące załadunku zwierząt w środkach
transportu. Przy transporcie kolejowym i samochodowym przestrzega siÄ™ powierzchni
podłogi na 1 sztukę. W Unii Europejskiej opracowano zalecenia dla międzynarodowego,
drogowego transportu bydła, owiec, kóz, koni i trzody chlewnej, które obowiązują na terenie
państw członkowskich. Według zaleceń gęstość ładunkowa w transporcie międzynarodowym
nie powinna przekraczać zalecanych norm. Niezależnie od wymaganej w pojez
dzie
powierzchni stojącej i leżącej zwierzęta muszą mieć wystarczającą swobodę poruszania
głową. Musi ona być na tyle wystarczająca, aby zwierzęta podczas jazdy mogły przyjąć
naturalną pozycję nie raniąc głowy ani grzbietu. Unia Europejska zaleca powierzchnię
załadunkową świń i liczbę zwierząt na 1m2 w zależności od masy ciała.
Załadunek zwierząt należy przeprowadzić spokojnie, bez krzyku, bicia i szarpania
zwierząt. Załadunek i rozładunek powinien odbywać się przy użyciu pochylni, która musi być
długa, wyposażona w progi zabezpieczające przed poślizganiem się zwierząt. Ściany i podłogi
pojazdu bez ostrych krawędzi i wystających gwoz
dzi. Normatywy powierzchni transportowej
są następujące: krowa  1,6m2, koń  1,75m2, świnie  0,5m2, owca  0,40m2 (rys. 5).
Rys. 5. Przyczepa przystosowana do transportu zwierząt [opracowanie własne]
Do wyprowadzenia bardzo silnych zwierząt lub rozdrażnionych, powinno się korzystać
z pomocy drugiej osoby. Pamiętać należy o używaniu drążka zakładanego do kółka nosowego
i o założeniu na stałe na głowę skórzanego kantara, np. dla silnego buhaja (rys. 6).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 6. Przygotowanie zwierzęcia do transportu [opracowanie własne]
Podstawowym środkiem transportu do przewozu żywca są samochody ze specjalnie
przystosowaną dwupoziomową przyczepą. Przed załadunkiem zwierząt należy sprawdzić, czy
środek transportu jest czysty i wydezynfekowany. Dowodem przeprowadzenia dezynfekcji
jest naklejka na środku transportowym lub adnotacja w karcie drogowej. Przed załadunkiem
należy również sprawdzić, czy wewnątrz środków transportu nie ma wystających gwoz
dzi,
drzazg, dziur w podłodze itp., co groziłoby pokaleczeniem zwierząt. Środek transportu musi
być także wyposażony w ściółkę w/g norm obowiązujących w tym zakresie.
Zwierzęta rzez
ne przeznaczone do transportu sÄ… gromadzone w magazynach punktu skupu
lub bazie zbiorczej i poddawane kontroli weterynaryjnej, w wyniku której eliminuje się
zwierzęta chore, słabe, ciężarne oraz specjalnie złośliwe. W okresie tym, mimo dobrej opieki,
dobrego żywienia, bardzo dobrych warunków transportu, zwierzęta wykazują niepokój oraz
tracą na masie, wpływa to również niekorzystnie na jakość mięsa. Sam transport, odbywający
się nawet w najlepszych warunkach, powoduje również ubytek masy przewożonych zwierząt,
tzw. ubytek transportowy. Na ubytek transportowy duży wpływ mają warunki transportu oraz
obchodzenie się ze zwierzętami w czasie transportu. Aby uniknąć nadmiernych ubytków,
należy zapewnić zwierzętom takie warunki transportu, które przyczynią się do jak
najmniejszego ich zmęczenia, a w szczególności należy: w sposób maksymalny skrócić czas
transportu, eliminować transport kolejowy, przewozić zwierzęta tyko specjalnymi środkami
transportu, unikać transportu podczas dużych mrozów i dużych upałów. Zwierzęta zmęczone
w czasie uciążliwego transportu, z
le się wykrwawiają, co powoduje obniżenie jakości mięsa.
Mięso z takich sztuk ma barwę ciemną i charakteryzuje się mniejszą odpornością na procesy
autolityczne i mikrobiologiczne, przez co ma mniejszą trwałość. Zmiany w organizmie
zwierzęcym spowodowane uciążliwym transportem, wpływają także niekorzystnie na
wydajność poubojową. Na powstawanie strat w czasie transportu mają również wpływ
zranienia, obicia, złamania kości kończyn, śmierć z powodu uduszenia, itp.
W celu usprawnienia transportu zwierzÄ…t rzez
nych dokonuje się ciągłych zmian. które
mają przyczynić się do większego uzysku mięsa pełnowartościowego, a zatem i poprawy
warunków ekonomicznych. Do wprowadzonych zmian i usprawnień dotyczących transportu
zwierzÄ…t rzez
nych należy zaliczyć:
- zastosowanie elektronicznej techniki obliczeniowej do optymalizacji tras przewozu
żywca,
- skrócenie czasu transportu zwierząt rzez
nych przez zbilansowanie zdolności
produkcyjnych z podażą żywca we wszystkich rejonach kraju,
- ograniczenie transportu kolejowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Transport zwierzÄ…t rzez
nych, oprócz specjalnych środków przewozu i urządzeń
wyładowczych, wymaga również odpowiedniej opieki nad zwierzętami. Do podstawowych
obowiązków konwojenta należy: przyjęcie zwierząt do transportu, zaopatrzenie się
w świadectwa weterynaryjne, sprawdzenie czy środki transportu są odpowiednio
przygotowane, dbanie, aby zwierzęta w czasie transportu nie ulegały obrażeniom, karmienie
i pojenie zwierzÄ…t zgodnie z obowiÄ…zujÄ…cymi w tym zakresie przepisami.
Obserwacja zachowania zwierząt umożliwia zapewnienie im tego, czego potrzebują. Do
przeżyć psychicznych stwierdzonych u człowieka i zwierząt należą m. in. strach i lęk, ale
trzeba jeszcze dużo ustalić, by mówić o poznaniu zwierzęcej psychiki i utworzyć podstawy do
należytego kształtowania środowiska hodowlanego, w którym żyją zwierzęta pod nadzorem
człowieka. Jest to sprawa nie tylko produkcji zwierzęcej i ochrony zdrowia, ale również
sprawa humanitarnego prawidłowego postępowania ze zwierzętami. Nie można ich dręczyć
przez narzucanie obcych im naturze form pielęgnacji i użytkowania.
Bardzo ważnym uzupełnieniem Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej w gospodarstwach
korzystających ze wsparcia Unii Europejskiej jest spełnienie wymogów dobrostanu zwierząt
i higieny produkcji.
Obecnie funkcjonujące w zakresie dobrostanu najważniejsze przepisy to rozporządzenie
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 roku w sprawie minimalnych
warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. nr 106, poz.
1002, z póz
niejszymi zmianami).
Zgodnie z wytycznymi zawartymi w rozporzÄ…dzeniu, w pomieszczeniach dla zwierzÄ…t,
należy zapewnić:
- utrzymanie właściwej temperatury,
- oświetlenie światłem dziennym lub naturalnym, przystosowane do gatunku i kategorii
zwierzÄ…t,
- wymaganą wymianę powietrza (prawidłowa wentylacja),
- zabezpieczenie przed wpływami atmosferycznymi, wilgocią z podłoża, a także przed
zalegajÄ…cymi odchodami zwierzÄ…t,
- odprowadzenie ścieków ze stanowisk zwierząt do odpowiednich szczelnych zbiorników,
- wyposażenie w instalację i urządzenia dostosowane do przeznaczenia pomieszczeń,
- odpowiednie warunki do pracy obsługi,
- odpowiednią jakość wody przeznaczonej do celów gospodarczych (rozporządzenie
Ministra Zdrowia z dnia 4 września 2000 roku),
- urządzenia do przechowywania stałych i płynnych odchodów zwierzęcych
o odpowiedniej pojemności.
Oprócz konieczności sprostania konkurencji, zapewnienie dobrej efektywności produkcji
i stosowania technologii przyjaznych dla środowiska, gospodarstwa produkujące np. żywiec,
mleko, jaja, muszą sprostać wymogom weterynaryjnym i jakościowym. Określając podstawowe
dobre praktyki rolnicze dla tego typu gospodarstw, trzeba wymienić następujące zasady:
- droga dojazdowa do gospodarstwa i podwórze powinny być uporządkowane, wyrównane
i dobrze utrzymane,
- dojazd na farmę musi być wyposażony w śluzę sanitarną dla ludzi i pojazdów,
- osobom wizytującym farmę należy zapewnić odzież i obuwie ochronne,
W chowie zwierząt wyjątkowo duże znaczenie mają wymogi wobec budynków
inwentarskich, a dla zapewnienia dobrostanu zwierząt, w tym świń, ważne jest spełnienie
następujących warunków:
- drzwi budynku szczelne, łatwe do zamknięcia, otwierają się na zewnątrz,
- wewnętrzne pomieszczenia budynków i kojców wykonane z materiałów, które
umożliwiają czyszczenie, dezynfekowanie, a ich wymiana w razie potrzeby nie jest
trudna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
- dla świń utrzymywanych grupowo, w kojcach pojedynczych, powierzchnia dobrana jest
zgodnie z wielkością zwierząt, ich wiekiem, płcią i potrzebami oraz liczebnością grupy
technologicznej,
- zapewniona swoboda ruchu (możliwość swobodnego kładzenia się, leżenia i wstawania),
- świnie nie mogą być utrzymywane w ciemności (poziom oświetlenia naturalnego lub
sztucznego powinien być taki, aby wszystkie były wyraz
nie widoczne),
- zwierzęta zabezpieczone przed szkodliwym wpływem czynników atmosferycznych oraz
przed wilgocią z podłoża i zalegającymi odchodami zwierzęcymi.
- posadzka w kojcach powinna być: twarda, równa, stabilna gładka ale nie śliska. Posadzki
szczelinowe i perforowane należy dostosować do wielkości zwierząt,
- w chowie ściółkowym zapewnić suchą ściółkę, która nie budzi zastrzeżeń pod względem
zdrowotności świń,
- budynki inwentarskie mają wyjście ewakuacyjne, a wewnątrz znajduje się instrukcja
dotycząca ewakuacji zwierząt, sprzęt gaśniczy oraz instrukcja alarmowa,
- budynki inwentarskie są zabezpieczone przed dostępem zwierząt innych niż utrzymywane
w gospodarstwie,
- przed wejściem do budynków inwentarskich znajdują się tablice z napisami  Osobom
nieupoważnionym wstęp wzbroniony ,
- ważne jest zapewnienie w pomieszczeniu dla świń optymalnej temperatury, odpowiedniej
dla każdej grupy wiekowej, przy unikaniu dużych i nagłych dobowych zmian
temperatury,
- regularne sprawdzanie, czy budynek jest równomiernie przewietrzany oraz czy nie ma
w nim przeciągów. Przy zautomatyzowanym systemie wentylacji powinna być
przewidziana odpowiednia wentylacja zastępcza, konieczna w przypadku awarii systemu
podstawowego,
- podczas usuwania gnojowicy spod rusztów zwracanie specjalnej uwagi na unikanie
zanieczyszczenia powietrza oraz szkodliwe gazy, które mogą być groz
ne dla ludzi
i zwierząt. W trakcie tej czynności budynek powinien być dokładnie wentylowany,
- wszystkie zwierzęta muszą mieć zapewniony stały dostęp do wody,
- niezależnie od przyjętego systemu karmienia należy zapewnić świniom wystarczającą
ilość paszy, zgodną z normami żywienia. Wszystkie świnie powinny mieć jednoczesny
dostęp do paszy, aby uniknąć zbędnej rywalizacji o pokarm, zwłaszcza gdy zwierzęta nie
sÄ… karmione do woli.
- zadawana pasza powinna być dobrej jakości, a jej skład zgodny z recepturą zawartą na
opakowaniu. Paszę należy zabezpieczyć przed szkodnikami, wilgocią i innymi
substancjami,
- świnie powinny być sprawdzane co najmniej raz dziennie Przegląd najlepiej wykonać
podczas karmienia,
- świnie, u których zauważono objawy choroby, powinny być niezwłocznie leczone,
a w razie potrzeby odizolowane,
- świnie należy przepędzać spokojnie i płynnie, małymi grupami, przy czym zwracać
uwagÄ™, gdy wchodzÄ… na nieznanÄ… sobie posadzkÄ™,
- kastrację, obcinanie ogonków i przycinanie kiełków najlepiej wykonać w pierwszym
tygodniu życia,
- porody powinny być kontrolowane,
- należy prowadzić dokumentację wszystkich zwierząt, rejestr pokryć i karty loch.
W produkcji zwierzęcej dotyczącej m.in. wykonywanych prac w budynkach
inwentarskich wprowadza siÄ™ do dokumentacji hodowlanej karty technologiczne, tabela 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Tabela 6. Karta technologiczna dla produkcji zwierzęcej [opracowanie własne  na podstawie czasopism
rolniczych]
Rodzaj fermy (zakładu) ............................ Rodzaj budynków ...........................................
Liczba zwierzÄ…t ........................................... UrzÄ…dzenie budowlane ...................................
Rodzaj Sposób Ilość Wydaj Licz Liczba potrzebna do Pora
czynności wykonania paszy do ność ba wykonania wykonania
wydania godzin god czynności
owa zin w ciÄ…gu
dnia
1 Dój mleka Dojarnie 24 105 * 50 szt 1 6 6 30  7 30
  
stanowisko
we
* przeciętna liczba krów dojnych jest niższa o 10  15 % od stanu w oborze.
Karty technologiczne dla produkcji zwierzęcej są sporządzane dla jednego dnia pracy.
Wyznaczone w kartach technologicznych produkcji zwierzęcej czynności pokrywają się
w większości z czynnościami tzw. porządku dnia. Przy sporządzaniu kart technologicznych
dla bydła, należy zwrócić uwagę na ewentualne występowanie dwóch sposobów żywienia, co
z kolei wymaga wykonania dwóch oddzielnych kart dla ściśle wyznaczonych okresów. Okres
pastwiskowy i związany z tym sposób karmienia bydła nazywany jest żywieniem letnim,
okres bezpastwiskowy zaś  żywieniem zimowym .
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… kryteria oceny dobrostanu zwierzÄ…t i higieny produkcji?
2. W jak dokonać oceny pomieszczeń inwentarskich z uwzględnieniem dobrostanu
zwierzÄ…t?
3. Jak zorganizować i wykonać zabiegi związane z higieną i pielęgnacją zwierząt
gospodarskich?
4. Jakie są przepisy dotyczące higieny żywienia, pojenia i transportu zwierząt
gospodarskich?
5. Jak zorganizować i wykonać zabiegi zoohigieniczne w budynkach inwentarskich?
6. Jak obliczyć, ile należy przygotować paszy, jeżeli transport 210 sztuk bydła będzie trwał
4 doby w lipcu?
7. Jak wykonać prace porządkowe w budynkach inwentarskich i na wybiegach?
8. Jakie są zasady pielęgnacji zwierząt w Twoim gospodarstwie rolniczym?
9. Jak wyposażyć budynki inwentarskie w maszyny i urządzenia w produkcji zwierzęcej
w Twoim gospodarstwie?
10. Na czym polega humanitarne traktowania zwierzÄ…t?
11. Jakie znasz ważniejsze przepisy prawne o ochronie dobrostanu zwierząt?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Uwagi
czynno
Å›
ci
Nr kolejny
Ludzi
Koni
Ci
Ä…
gników
Maszyn
specjalnych
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj czyszczenie i mycie wskazanego zwierzęcia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zastosować przepisy bhp przy obchodzeniu się ze zwierzętami,
2) dobrać komplet przyborów do czyszczenia i pielęgnowania zwierząt,
3) opisać metody pielęgnowania skóry i racic,
4) oczyścić i umyć wskazane zwierzę  wykonać czynności zgodnie z obowiązującymi
zasadami,
5) zapisać w arkuszu do ćwiczeń  skutki zaniedbania pielęgnacji zwierząt.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do pielęgnowania (szczotki, zgrzebła),
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Oceń lokalizację budynków i warunki mikroklimatyczne w pomieszczeniach
inwentarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować szkic budynku,
2) zmierzyć odległość od:
a) dróg publicznych .......................
b) ujęć wody ...................................
c) innych zabudowań .....................
3) ocenić rozplanowane wnętrze budynku, urządzenia i możliwość zmechanizowania prac,
(korytarze, pomieszczenia pomocnicze),
4) zmierzyć: temperaturę, wilgotność, oświetlenie,
5) ocenić kanalizację i wentylację,
6) zmierzyć parametry stanowisk i kojców [cm]
a) długość .............................. [cm]
b) szerokość ........................... [cm]
c) powierzchnia ......................[m2]
7) porównać obliczone parametry z ilością zasiedlonych zwierząt i normami,
8) obliczyć powierzchnię okólników [m2],
9) ocenić jakość powierzchni i ogrodzenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- termometry,
- higrometry,
- kompas,
- taśma miernicza,
- środek dezynfekcyjny w oryginalnym opakowaniu,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Ćwiczenie 3
Oceń wymogi dobrostanu zwierząt w gospodarstwie rolniczym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ocenić obejście gospodarskie i wnętrze budynku inwentarskiego,
2) ocenić: higienę, kondycję i stan zdrowia zwierząt,
3) ocenić: oświetlenie, wentylację, kanalizację, ilość wody przeznaczoną do celów
gospodarczych, warunki do pracy obsługi zwierząt, przepisy bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz postępowanie ze zwierzętami,
4) sprawdzić: wyjścia ewakuacyjne, instrukcję ewakuacji zwierząt, sprzęt gaśniczy,
instrukcję alarmową, tablice z napisami:  Osobom nieupoważnionym wstęp
wzbroniony , zabezpieczenie przed dostępem innych zwierząt,
5) porównać z parametrami dobrostanu,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- parametry dobrostanu zwierzÄ…t,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Wykonaj prace porządkowych w budynkach inwentarskich i na okólnikach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zaplanować porządek dnia np. w oborze:
a) usuwanie obornika (jak?),
b) zadawanie pasz (jakie? sposób zadawania?),
c) dój (sposób doju?),
2) zapisać w karcie technologicznej,
3) wykonać prace porządkowe w budynku i na okólniku,
4) zapewnić zwierzętom ruch na świeżym powietrzu,
5) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz do ćwiczeń,
- karta technologiczna,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Wykonaj poskramianie wskazanej krowy i zorganizuj transport zwierzÄ…t gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zastosować przepisy bhp przy obchodzeniu się ze zwierzętami,
2) wymienić i opisać metody poskramiania,
3) poskromić wskazaną krowę,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4) ustalić zasady załadunku i transportu  uwzględnić normatywy,
5) zorganizować transport samochodowy,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- poskrom,
- linki,
- przyrząd do zakładania kółek nosowych,
- normatywy dotyczÄ…ce transportu zwierzÄ…t,
- poradnik dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić kryteria oceny dobrostanu zwierzÄ…t gospodarskich? ð ð
2) dokonać oceny pomieszczeń inwentarskich z uwzględnieniem
dobrostanu zwierzÄ…t? ð ð
3) ocenić lokalizacjÄ™ budynków inwentarskich? ð ð
4) zorganizować i wykonać zabiegi związane z pielęgnacją i higieną
zwierzÄ…t? ð ð
5) ocenić warunki mikroklimatyczne pomieszczeÅ„ inwentarskich? ð ð
6) zastosować przepisy dotyczące higieny żywienia, pojenia i transportu
zwierzÄ…t? ð ð
7) oczyÅ›cić i umyć zwierzÄ™? ð ð
8) wykonać prace porzÄ…dkowe w budynkach inwentarskich? ð ð
9) wykonać prace porzÄ…dkowe na wybiegach? ð ð
10) poskromić zwierzÄ™ gospodarskie i zorganizować transport? ð ð
11) przestrzegać zasad humanitarnego traktowania zwierzÄ…t? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3. Choroby zwierzÄ…t gospodarskich
4.4.1. Materiał nauczania
Do prawidłowego prowadzenia chowu zwierząt gospodarskich niezbędne jest posiadanie
podstawowych wiadomości o chorobach zwierząt oraz o zasadach zapobiegania im
i zwalczania. Choroby zwierząt są często istotnym czynnikiem niekorzystnie wpływającym
na rozwój produkcji zwierzęcej. Postęp nauki i wiedzy w dziedzinie hodowli zwierząt
i weterynarii niewątpliwie przyczynia się do ograniczenia chorób zwierząt.
Życie i rozwój każdego żywego organizmu zależy od prawidłowego przebiegu
zachodzących w nim procesów biochemicznych i towarzyszącej im przemiany energii.
Procesy te odbywają się w komórkach tworzących poszczególne tkanki i narządy. Działalność
ich jest ściśle skorelowana dzięki układom: dokrewnemu i nerwowemu. Procesy zachodzące
w komórkach wzajemnie na siebie oddziałują i są od siebie uzależnione, dzięki czemu każdy
organizm stanowi jednolitą całość. Organizm działa prawidłowo, czyli zwierzę jest zdrowe,
jeżeli jego procesy życiowe (np. oddychanie, krążenie krwi, pobieranie i trawienie pokarmów,
procesy wydzielania i wydalania) przebiegają bez zaburzeń i zakłóceń. Zachowanie się
zwierzęcia nie różni się wówczas od przeciętnego zachowania się innych zdrowych zwierząt
tego gatunku, wieku i płci. Zdrowe zwierzę ma apetyt, chętnie się porusza, żywo reaguje na
bodz
ce zewnętrzne.
Zwierzęta nie żyją w izolacji, przeciwnie  przez całe życie stykają się z otaczającym je
środowiskiem i bodz
ce tego środowiska nieustannie wywierają na nich określony wpływ.
Organizm w dużym stopniu przygotowuje się do danego środowiska i do bodz
ców
zewnętrznych, gdyż ma znaczną zdolność regulowania swoich procesów życiowych. Przed
okresem zimowym np. zwierzęta porastają gęstą sierścią, broniąc się przed zimnem
i wynikającymi stąd skutkami. Przy nadmiarze ciepła bardziej intensywna jest działalność
gruczołów potowych i szybsze oddychanie, chronią one organizm przed przegrzaniem.
Granice jednak tego przystosowania się zwierząt do zmiennych warunków są względne,
a także w pewnych warunkach, może nastąpić osłabienie zdolności organizmu do
regulowania procesów życiowych. Upośledzenie czynności pewnego zespołu komórek lub
jakiegoś narządu powoduje zaburzenie w naturalnym współdziałaniu narządów i tkanek, co
prowadzi do zmian czynnościowych i anatomicznych w całym organizmie.
Chorobą nazywamy proces biologiczny, spowodowany lub wyzwolony przez określone
wpływy zewnętrzne, którego istotą jest długotrwałe zakłócenie czynności fizjologicznych
zwierząt i wynikające stąd zmiany strukturalne w tkankach i narządach, zagrażające
egzystencji albo normalnemu rozwojowi całego organizmu lub jego części.
Objawy choroby zależą od jej rodzaju i gatunku chorych zwierząt. Do najczęstszych
objawów chorobowych należą; podwyższona temperatura, przyspieszone tętno, zwiększona
częstotliwość oddechów. Na występowanie i przebieg choroby duży wpływ ma kondycja
zwierzęcia, a prawidłowe racjonalne żywienie i higiena utrzymania  to podstawowe czynniki
zapobiegania chorobom.
Rozróżniamy następujące czynniki chorobotwórcze; wewnątrzpochodne (genetyczne)
i zewnątrzpochodne (fizyczne, chemiczne i biologiczne). Fizyczne czynniki chorobotwórcze
to: skaleczenia, oparzenia, odmrożenia, porażenia, zadławienia, itp. Czynniki chorobotwórcze
chemiczne to przeważnie niedobór lub nadmiar pewnych substancji chemicznych,
powodujÄ…cych zaburzenia w przemianie materii. Natomiast biologicznymi czynnikami
chorobotwórczymi są: wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki, pasożyty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
W zależności od czynnika chorobotwórczego, choroby zwierząt gospodarskich dzielimy
na: niezakaz
ne, zakaz
ne i pasożytnicze. Do ważniejszych niezakaz
nych chorób zwierząt
zaliczamy :
- choroby skóry (pokrzywka, egzema, zanokcica),
- choroby układu oddechowego (zapalenie oskrzeli i płuc, rozedma płuc, dychawica),
- choroby układu pokarmowego (przepełnienie żwacza, niedowład przedżołądków,
urazowe zapalenie czepca),
- choroby przemiany materii (krzywica, tężyczka, anemia, peroza, hypocalcemia),
- niepłodność i jałowość.
Nosicielem choroby zakaz
nej może być zwierzę lub człowiek nie wykazujący objawów
chorobowych, lecz rozsiewający zarazki. Do chorób zakaz
nych występujących u różnych
gatunków zwierząt zaliczamy m. in.:
- pryszczyce (bydło, świnie, owce, kozy),
- wściekliznę (groz
na choroba dla zwierząt i ludzi wywołana przez wirus, który atakuje
układ nerwowy),
- gruz
licÄ™ (groz
na choroba ludzi i zwierząt, wywołana przez prątki gruz
licy),
- brucelozę (bydło, świnie, owce, kozy, zające, lisy, norki. Chorobę wywołują bakterie),
- salmonelozÄ™ (jest to choroba zakaz
na ludzi i zwierząt, wywołana przez bakterie.
Najczęściej występuje u prosiąt, cieląt, drobiu, klaczy i owiec. Salmoneloza wywołuje
zaburzenia w czynnościach przewodu pokarmowego, a ponadto u prosiąt i cieląt 
zapalenie stawów kończyn i kulawiznę, u klaczy i owiec  maciorek  ronienia.
Zakażenie następuje zwykle za pośrednictwem paszy. y
ródłem zakażenia człowieka jest
mięso z chorych zwierząt, jaja lub produkty pochodzenia zwierzęcego nie zabezpieczone
przed gryzoniami i osobami będącymi nosicielami).
Ważniejszymi chorobami zakaz
nymi bydła są: rzęsistkowica, wibrioza, zapalenie pochwy,
u świń  pomór, różyca, kolibakterioza, grypa natomiast u drobiu: pomór rzekomy, biała
biegunka piskląt, kokcylioza. Na rysunku 7. przedstawiono chore kurczęta na kokcydiozę.
Rys. 7. Objawy kokcydiozy u kurczÄ…t [5, s. 446]
Choroby pasożytnicze (inwazyjne) są wywołane przez pasożyty pochodzenia
zwierzęcego: owady pajęczaki, nicienie, tasiemce, przywry. Choroby te występują zarówno
u ludzi, jak i zwierząt, przy czym szereg chorób pasożytniczych występujących u ludzi,
należy do chorób odzwierzęcych. Choroby pasożytnicze mają zwykle przebieg przewlekły,
często bezobjawowy, lecz hamują rozwój zwierząt, zmniejszają ich produkcyjność
i odporność na inne choroby. Do najważniejszych chorób pasożytniczych zwierząt
gospodarskich zaliczamy: świerzb, gzawice, chorobą motyliczną, glistnicę, wągrzycę, oraz
włośnicę. Na rysunku 8. przedstawiono drogi przemieszczania się larw gza bydlęcego
w organizmie zwierzęcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 8. Drogi przemieszczania się larw gza bydlęcego: A  miejsce składania jaj przez owada dorosłego,
B  miejsce usadowienia siÄ™ larw gza [5, s. 449]
Znacznie groz
niejszą chorobą wywoływaną przez włośnia należącego typu nicieni jest:
włośnica (trichinelloza)  mniej niebezpieczna dla zwierząt, natomiast bardzo niebezpieczna
dla człowieka. Choroba ta występuje u wielu gatunków. W zależności od etapu rozwoju
i miejsca przebywania w organizmie włosień nosi nazwę: jelitowego, mięśniowego lub larwy
włośnia.
Włośnie mięśniowe są skręcone spiralnie o długości 0,1 1,0mm, a po około trzech
miesiącach przebywania we włóknach mięśniowych otarbiają się i w tym stanie mogą
przetrwać wiele lat. Zakażenie świń włośniami następuje najczęściej po zjedzeniu padłych
gryzoni zakażonych włośniami. Ciężkie schorzenie człowieka, zwane włośnicą, następuje
w wyniku spożycia zakażonego włośniami mięsa wieprzowego. Aby nie dopuścić do tego,
wszystkie sztuki poddawane ubojowi przechodzą specjalne badania trichinoskopowe. Mięso
zakażone włośniami podlega konfiskacie.
Oprócz chorób istnieje wiele wad i chorób powodujących zmniejszenie wartości
odżywczej mięsa lub uznanie go za nieprzydatne do spożycia. Najważniejsze z nich to: urazy
mechaniczne, odmrożenia, ogniska ropne oraz złamania i obicia, powodujące wewnętrzne
wylewy krwi, nowotwory i wrzody. Mięso z takich tusz w znacznej części podlega
konfiskacie.
Choroby odzwierzęce to choroby zaraz
liwe, wywołane przez wirusy, bakterie, grzyby lub
pasożyty przenoszące się ze zwierząt na ludzi. Ludzie mogą zarazić się po spożyciu lub przy
przyrządzaniu mięsa albo innych artykułów pochodzenia zwierzęcego, pochodzących od
zwierzÄ…t chorych, np. na: brucelozÄ™, gruz
licę, różycę, itp.
Bezpieczeństwo i higiena pracy przy zetknięciu się z żywcem i mięsem ze sztuk chorych
są podstawą profilaktyki weterynaryjnej, ponieważ zakażenie zoonozami może nastąpić
przez: stykanie się bezpośrednio z chorymi sztukami lub ich mięsem, spożywanie zakażonego
mięsa lub mleka, skaleczenia i zadraśnięcia skóry w czasie obróbki mięsa, zakażenia
kropelkowe oraz ukąszenia przez chore zwierzęta. W celu ochrony ludzi i innych zwierząt
przed zakażeniem wszystkie sztuki podejrzane o chorobę (zwłaszcza zakaz
nÄ…) lub chore
muszą być ubijane w rzez
niach sanitarnych, z zachowaniem szczególnych środków
ostrożności. Natomiast ubój zwierząt chorych na: wąglik, nosaciznę i wściekliznę, wykonuje
się tylko w zakładach utylizacyjnych z przeznaczeniem całej tuszy do utylizacji.
Przestrzeganie zasad higieny i profilaktyki należy do obowiązków właścicieli zwierząt,
leczenie ich trzeba powierzyć służbie weterynaryjnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wszystkie zabiegi dotyczące zdrowia zwierząt powinny być ukierunkowane przede
wszystkim na profilaktykę, tj. zwiększenie odporności zwierząt na choroby i zapobieganie
infekcjom. Należy dążyć, aby nadzór medyczny nad zwierzętami w gospodarstwie rolniczym
sprawował lekarz znający również niekonwencjonalne metody leczenia (np. fitoterapia,
homeopatia, akupunktura). Wszelka działalność lecznicza powinna być dokumentowana, ze
szczególnym opisem leczenia (nazwa schorzenia, okres trwania choroby, zastosowane
leczenie, leki, ich dawki i okres podawania leków).
Leczenie konwencjonalne może być prowadzone tylko w szczególnych przypadkach
a mianowicie:
- w razie konieczności ratowania życia,
- aby zapobiec niepotrzebnym cierpieniom zwierzęcia,
- gdy nie są dostępne żadne inne środki lecznicze,
Nie wolno podawać leków zwierzętom zdrowym, dotyczy to szczególnie środków
regulujących wzrost, płodność, ciepłotę ciała i pobudzających produkcję. W wyjątkowych
przypadkach dopuszcza się podawanie prostaglandyny przy porodach. Stosowanie preparatów
przeciwpasożytniczych nie może mieć charakteru stałego, dopuszcza się natomiast
odrobaczanie zwierzÄ…t wprowadzonych do gospodarstwa.
Szczepienia ochronne zwierzÄ…t sÄ… dopuszczalne gdy:
- wymagane są urzędowo,
- rozpoznano występującą w okolicy lub w gospodarstwie chorobę, której opanować nie
można innymi sposobami.
W przypadku stosowania leków syntetycznych okres karencji dla produktów (objętych
atestem) wynosi minimum 2 tygodnie lub równa się 2-krotnemu okresowi karencji podanemu
przez producenta leku (zaleca się zawsze dłuższy okres z wyżej podanych). Przy
długotrwałym leczeniu zwierząt lekami syntetycznymi mięso można sprzedawać jako
atestowane po upływie półrocznej karencji. W czasie leczenia i okresu karencji musi być
możliwe identyfikowanie leczonych zwierząt.
Służba Weterynaryjna jest to zespół jednostek organizacyjnych resortu rolnictwa,
podległych Departamentowi Weterynarii Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, których
zadaniem jest ochrona zdrowia zwierzÄ…t oraz weterynaryjna ochrona zdrowia publicznego.
Obecnie najważniejszymi zadaniami służby weterynaryjnej są: zwalczanie i zapobieganie
chorobom zakaz
nym i niezakaz
nym zwierzÄ…t gospodarskich, leczenie chorych zwierzÄ…t,
nadzór weterynaryjny nad inseminacją zwierząt, zwalczanie niepłodności, podnoszenie
zdrowotności i produkcyjności zwierząt, określanie stanu higienicznego środków
spożywczych pochodzenia zwierzęcego, współdziałanie z organami służby zdrowia
w zwalczaniu chorób ludzi, a zwłaszcza chorób odzwierzęcych. Wykonywany przez lekarzy
weterynarii nadzór, ma na celu niedopuszczenie do rozprzestrzeniania się zaraz
liwych chorób
zwierząt i zapewnienie zdrowotności mięsa i produktów mięsnych pochodzących z uboju
zwierzÄ…t rzez
nych. Po uboju zwierzÄ…t rzez
nych otrzymuje się mięso w postaci tusz, półtusz
i ćwierć tusz, które po wychłodzeniu poddaje się dalszemu rozbiorowi na części zasadnicze,
przeznaczone do przetwórstwa lub obrotu handlowego. Podczas rozbioru półtusz
wieprzowych otrzymuje się następujące części zasadnicze (rys. 9).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 9. Linie cięć półtuszy wieprzowej od strony zewnętrznej
1  głowa, 2  podgarle, 3  łopatka, 4  golonka przednia, 5  noga przednia, 6  słonina, 7  boczek,
8  pachwina, 9  szynka, 10  ogon, 11  golonka tylna, 12  noga tylna [7]
Mięso w tuszach, półtuszach i ćwierćtuszach jest dzielone na klasy w/g jakości.
O zaliczeniu do poszczególnych klas decyduje stopień umięśnienia i utuczenia. Każdy rodzaj
mięsa w tuszach, półtuszach i ćwierćtuszach ma odrębne kryteria i wymagania klasyfikacyjne.
Zaliczenie mięsa do odpowiedniej klasy jest jednoznaczne z określeniem jego przydatności.
Klasy jakościowe oznacza się w sposób następujący:
- klasę jakości ekstra oznacza się literą E w kole o średnicy 5 cm,
- klasę jakości pierwszą oznacza się cyfrą arabską 1 w kole o średnicy 5 cm,
- klasę jakości drugą oznacza się cyfrą arabską 2 w prostokącie o wymiarach 4 x 6 cm,
- klasę jakości trzecią oznacza się cyfrą arabską w rombie o boku 5 cm,
- chudz
ce oznacza się znakiem X w kole o średnicy 5 cm.
Dodatkowo ćwierć tusze z jałowic i wolców oznacza się dużą literą J.
W czasie obróbki poubojowej (wszystkich zwierząt rzez
nych) na ustalonych
stanowiskach przeprowadza się badania weterynaryjne mięsa, jak również są pobierane próby
do badań trychinoskopowych i bakteriologicznych. O potrzebie przeprowadzenia badań
bakteriologicznych decyduje każdorazowo lekarz Weterynaryjnego Inspektoratu Sanitarnego
badający mięso.
W zależności od klasyfikacji zdrowotnej mięsa jest ono znakowane specjalnymi
pieczęciami. Pieczęcie na tuszach, półtuszach i ćwierćtuszach mogą być wypalane lub
odciskane farbą, trwałą i nieszkodliwą dla zdrowia.
W każdym zakładzie mięsnym musi być komórka nadzoru sanitarno  weterynaryjnego,
tzw. Weterynaryjny Inspektorat Sanitarny (WIS). W zależności od wielkości zakładu nadzór
taki może sprawować jeden lekarz, a w większych zakładach kilku do kilkunastu lekarzy,
wraz z odpowiednio przeszkolonymi trychinoskopistami. Służba ta pełni swoją funkcję,
egzekwując rozporządzenia i ustawy władz państwowych dotyczących m.in. przestrzegania
przepisów sanitarno-weterynaryjnych:
- we wszystkich fazach produkcji i we wszystkich procesach technologicznych,
- zdrowotności mięsa i wszystkich produktów pochodzących z uboju zwierząt rzez
nych,
- natychmiastowego zgłaszania chorób epidemicznych do Wojewódzkiego Lekarza
Weterynarii,
- zapobiegania rozprzestrzenianiu się chorób odzwierzęcych, tzw. zoonoz.
Zwierzęta przyjmowane do zakładu mięsnego są badane przez lekarzy weterynarii
i w przypadkach stwierdzenia choroby lub podejrzeń o stan chorobowy kierowane są do uboju
w rzez
ni sanitarnej. Mięso zwierząt zdrowych podlega kontroli weterynaryjnej w okresie
magazynowania w zakładach. Całość mięsa otrzymywanego z uboju podlega szczegółowym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
badaniom weterynaryjnym, które określają jego przydatność do spożycia. Mięso
wprowadzone do obrotu musi być po badaniu odpowiednio oznakowane. Na pieczęciach są
napisy pozwalające na zidentyfikowanie, kto badał mięso. Przy badaniu niektóre części tuszy
i narządów ulegają konfiskacie. Na konfiskaty poubojowe składają się części tusz i narządy
wewnętrzne lub ich części ze zmianami chorobowymi oraz mięso nieprzydatne do spożycia.
Formalne orzeczenie o stanie zdrowia zwierzęcia czy też zdrowotności mięsa ma prawo
wydać tylko urzędowy lekarz weterynarii.
Na terenie kraju oprócz centralnego i wojewódzkich organizacji służby weterynaryjnej
istnieją powiatowe zakłady weterynarii, podlegające powiatowemu lekarzowi weterynarii,
któremu podlega cała służba weterynaryjna w powiecie. Teren powiatu jest podzielony na
gminy i sołectwa. W powiatach i gminach znajdują się zakłady leczenia dla zwierząt 
lecznice, przychodnie oraz punkty weterynaryjne. Lecznice są to zakłady mające odpowiednie
pomieszczenia i urządzenia zarówno do przyjęć ambulatoryjnych, jak i do leczenia zwierząt
na miejscu. Przychodnie przeznaczone sÄ… zasadniczo tylko do leczenia ambulatoryjnego.
Punkt weterynaryjny ma za zadanie udzielanie pomocy w terenie, natomiast do wojewódzkich
zakładów weterynaryjnych nadsyła się z terenu materiały pobrane od zwierząt chorych lub
padłych. Celem przeprowadzenia badań bakteriologicznych, parazytologicznych
i toksykologicznych.
Przepisy prawne w zakresie zwalczania chorób zwierząt wymagają ścisłego
współdziałania (posiadaczy lub użytkowników zwierząt ze służbą weterynaryjną i władzami
administracji w terenie) oraz przestrzeganie podstawowych zasad zapobiegania
rozprzestrzenianiu się chorób. W praktyce rolnik  hodowca może zetknąć się w swoim
gospodarstwie z różnymi chorobami  zarazami, a przy podejrzeniu ich wystąpienia ma
obowiązek zgłoszenia ich do najbliższej lecznicy zwierząt. Należy tu m.in. wymienić;
pryszczycę (dotyczy dużych i małych przeżuwaczy oraz trzody chlewnej), gruz
licÄ™, brucelozÄ™
(w odniesieniu tylko do bydła), wściekliznę  wszystkie gatunki zwierząt, pomór świń, różyca
świń (przepisy są tu bardzo liberalne  wolno je leczyć, nie ustanawia się w zasadzie
większych rygorów i ograniczeń), ospa, świerzb, i inne.
Charakter chorób zakaz
nych zwalczanych z urzędu jest tak różnorodny, że trudno jest
podać chociażby najogólniejszy sposób postępowania. Zawsze ustala się z
ródło zakażenia,
następnie wyznacza się okręg zapowietrzony i okręg zagrożony. Jest prawie regułą, że
w ognisku wybija się wszystkie zwierzęta chore i podejrzane o chorobę danego gatunku,
którego dotyczy zaraza. Jeżeli choroba zwalczana jest z urzędu i dotyczy wielu gatunków
np. wścieklizna  to przeprowadza się skuteczną dewastację zarazka poprzez czyszczenie
i dezynfekcję. W okręgu zapowietrzonym i zagrożonym prowadzi się szczepienie ochronne
wszystkich zwierząt a także dokonuje się (zawsze trzykrotnie lub częściej) przeglądu
wszystkich zwierzÄ…t w celu wykrycia nowych ognisk choroby lub ustalenia stanu zdrowia
zwierząt szczepionych. Zawsze obowiązuje zakaz kupna i sprzedaży aż do ogłoszenia
wygaśnięcia choroby. Ogranicza się również skup produktów pochodzenia zwierzęcego
z okręgów zapowietrzonych i zagrożonych oraz wprowadza się zakaz wstępu osobom
postronnym i ogranicza się ruch ludności.
Wiedza rolnika nawet ogólna z zakresu chorób zakaz
nych, które są z
ródłem strat
gospodarczych i możliwością zachorowań ludzi, powinna rozwiać wątpliwości
o konieczności likwidacji zwierząt dotkniętych tymi chorobami, bowiem z hodowlą wiążą się
nie tylko korzyści finansowe, ale pewne powinności konieczne dla ochrony własnego
i ogólnego dobra.
Podejmowanie działań profilaktycznych, np. w chowie świń jest kluczowym elementem
zachowania zdrowotności stada, dlatego należy:
- przy zakupie zwierząt z zewnątrz stosować kwarantannę, a przed wprowadzeniem
nowych zwierząt do stada powinny one przejść okres aklimatyzacji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
- stosować zasadę  całe pomieszczenie pełne  całe pomieszczenie puste ,
- zwierzęta okaleczone lub chore przenieść jak najszybciej do izolatki oraz stale
obserwować stan zdrowia wszystkich zwierząt,
- prowadzić książkę leczenia zwierząt, a wpisy dokonywać na bieżąco /książkę leczenia
przechowywać przez 3 lata od daty ostatniego wpisu,
- przygotować wspólnie z lekarzem weterynarii sposób postępowania w przypadku
choroby zakaz
nej,
- przestrzegać higieny pomieszczeń, narzędzi, sprzętu, ubrań, butów i środków transportu.
- dbać, aby odkażenia i dezynsekcję przeprowadzała osoba przeszkolona lub firma
dezynfekcyjna. Używane środki muszą mieć atest. Po zakończonej dezynfekcji
sporządzić protokół,
- opracować na fermie program szczepień profilaktycznych, poparty badaniami
diagnostycznymi,
- zadbać, aby na fermie znajdowało się osobne pomieszczenie dla lekarza weterynarii oraz
do przechowywania leków i biopreparatów,
- określić sposób postępowania ze zwierzętami padłymi,
- wydzielić miejsce do składowania środków dezynfekcyjnych, zabezpieczone przed
dostępem osób niepowołanych. Środki takie powinny być w ilości niezbędnej do
przeprowadzenia doraz
nej dezynfekcji. W gospodarstwie powinna być taka liczba mat
dezynfekcyjnych, która zapewni zabezpieczenie wejść i wjazdów w przypadku
zagrożenia epizootycznego,
- transport zwierząt może być przeprowadzony wyłącznie zgodnie z obowiązującym
przewozem. Przy angażowaniu osób do przewozu zwierząt (przewoz
nik powinien
posiadać odpowiednie dokumenty zezwalające na transport)  decyzja lekarza weterynarii
wydana na rok, natomiast rolnik odpowiada za dostarczenie świadectw i przygotowanie
zwierzÄ…t do transportu.
Natomiast przy sprowadzaniu zwierząt z zagranicy należy pamiętać o tym, że odbiorca
musi uzyskać zezwolenie Departamentu Weterynarii na import zwierząt, które powinny być
zaopatrzone w świadectwo pochodzenia oraz zaświadczenie lekarza rejonowego, że
w ostatnim czasie nie wystąpiły w gospodarstwie choroby zaraz
liwe.
Natomiast choroby hodowlane  to szereg chorób zakaz
nych, inwazyjnych oraz
niezaraz
liwych nie objętych ustawą o obowiązkowym zwalczaniu są szczególnie
niebezpieczne dla hodowli ze względu na wywołane zaburzenia w rozmnażaniu, zmniejszenie
wartości użytkowej chorych sztuk oraz padnięcia. Choroby te objęte są, zgodnie z przepisami
wspólną nazwą chorób hodowlanych. Do najważniejszych chorób hodowlanych zaliczono:
gruz
licę, brucelozę, zarazę rzęsistkową, motylicę wątrobową, gza bydlęcego, jałowość bydła
i innych zwierzÄ…t oraz grupÄ… prosiÄ…t.
Warunki hodowlane jakie stwarza człowiek zwierzętom, powinny być zawsze zbliżone do
naturalnych  optymalnych dla życia i zdrowia zwierząt. W ten sposób gwarantuje właściwą
wydajność. produkty pochodzenia zwierzęcego powinny być pełnowartościowe pod
względem odżywczym i zdrowotnym. Instytucję urzędowo kontrolującą żywność w Polsce
jest Inspekcja funkcjonująca od dnia 1 stycznia 2003 roku, powołana na podstawie ustawy
z dnia 21 grudnia 2000 roku (Dz. U. 2001.5.44 z póz
n. zm.). Zadania Inspekcji wykonujÄ…
następujące organy:
- Główny Inspektor Jakości Hodowlanej Artykułów Rolno-Spożywczych przy pomocy
Głównego Inspektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych i jest
centralnym organem administracji rządowej i podlega ministrowi właściwemu do spraw
rynków rolnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
- Wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora jakości handlowej artykułów
rolno-spożywczych jako kierownika wojewódzkich inspektoratów jakości handlowej
artykułów rolno-spożywczych.
Główny Inspektor koordynuje i nadzoruje działalność Inspekcji. Działanie Inspekcji obejmuje
przede wszystkim ochronę konsumentów i ułatwia wymianę handlową  zarówno
z państwami trzecimi, jak i na obszarze Unii Europejskiej.
Obecnie Inspekcja Weterynaryjna skupia się na następujących zadaniach:
- walce z białaczką u bydła (chcemy być krajem członkowskim wolnym od tej choroby do
roku 2010),
- zwalczaniu salmonelozy (100mln zł będzie kosztowało zwalczanie chorób zakaz
nych
drobiu),
- ochronie stad zdrowych.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak określić proces biologiczny zwany chorobą?
2. Jak klasyfikuje się czynniki chorobotwórcze?
3. Jakie sÄ… choroby zakaz
ne występujące u zwierząt gospodarskich?
4. Jakie są przyczyny i objawy ważniejszych chorób?
5. Jak zmierzyć: temperaturę ciała, tętno, liczbę oddechów u zwierząt gospodarskich?
6. Jak rozpoznać chorobę?
7. Jak należy zapobiegać chorobom odzwierzęcym?
8. Jak udzielić pomocy krowie przy wzdęciu?
9. Jakie środki leczenia i opatrunkowe powinny znalez
ć się w apteczce weterynaryjnej?
10. Jakie są skutki chorób zwierząt gospodarskich?
11. Jakie należy podjąć działania profilaktyczne, aby zapewnić zdrowotność stada?
12. Jak obliczyć stężenie roztworów myjących i dezynfekujących?
13. Jakie są najważniejsze zadania służby weterynaryjnej na terenie naszego kraju?
14. Jakie rozporzÄ…dzenie reguluje zwalczanie zaraz
liwych chorób zwierzęcych w Polsce?
15. Jakie obowiązki posiada rolnik, u którego w stadzie istnieje podejrzenie o chorobę
zakaz
nÄ…?
16. Jakie przepisy prawne regulujÄ… badanie zwierzÄ…t rzez
nych i mięsa?
17. Co to sÄ… choroby hodowlane?
18. Jakie przepisy prawne obowiÄ…zujÄ… rolnika przy eksporcie i imporcie zwierzÄ…t?
19. Jakie działania realizuje Inspekcja Weterynaryjna?
20. Jaka instytucja urzędowa kontroluje żywność w Polsce?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń stan zdrowotny zwierząt gospodarskich i dokonaj pomiaru: temperatury ciała, tętna
i liczby oddechów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zastosować przepisy bhp przy obchodzeniu się ze zwierzętami,
2) opisać cechy charakterystyczne zdrowego i chorego zwierzęcia,
3) zmierzyć temperaturę ciała , tętno, liczbę oddechów  porównać z normami,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4) ocenić stan zdrowotny stada,
5) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- termometry,
- fonendoskop,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ przyczyny, objawy i skutki włośnicy u zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić przyczyny występowania choroby,
2) opisać objawy choroby u zwierząt,
3) określić skutki choroby u ludzi,
4) zastosować zwalczanie szczurów,
5) zastosować przepisy prawne regulujące badanie zwierząt rzez
nych i mięsa,
6) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz do ćwiczeń,
- film dydaktyczny,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj i wykonaj udzielanie pomocy chorym zwierzętom gospodarskim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić objawy choroby,
2) nazwać chorobę,
3) określić przyczyny choroby,
4) udzielić pomocy przy  symulowanym wzdęciu krowy,
a) podać natychmiast środek przeciw wzdęciu, np, woda wapienna 2 3 l/szt lub
preparat: Tympachol, Silitympakon,
b) ustawić zwierzę przodem wyżej,
c) wykonać masaż w okolicy żwacza,
d) wprowadzić do przełyku sondę lub wąż gumowy  lekarz weterynarii [gdy grozi
zwierzęciu niebezpieczeństwo uduszenia  należy żwacz przebić trokarem
(trójgraniec). Zabieg wykonuje się z lewej strony w najwyższym miejscu żwacza
w trójkącie między ostatnim żebrem a linią wyrostków poprzecznych kręgów
lędz
wiowych],
5) zapisać wnioski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Wyposażenie stanowiska pracy:
- apteczka weterynaryjna,
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Zaprojektuj postępowanie w przypadku choroby zakaz
nej zwierzÄ…t.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić z
ródło zakażenia,
2) zgłosić niezwłocznie do najbliższego punktu weterynaryjnego,
3) zastosować odosobnienie podejrzanych i chorych zwierząt,
4) zastosować zakaz wstępu osobom postronnym,
5) przechować zwierzęta padłe i dobite do momentu przybycia lekarza weterynarii,
6) opisać zapobieganie, występowanie i likwidację ogniska choroby,
7) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia,
- film dydaktyczny.
Ćwiczenie 5
Zaplanuj dezynfekcjÄ™, dezynsekcjÄ™ i deratyzacjÄ™ w pomieszczeniu inwentarskim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) oczyścić pomieszczenia inwentarskie,
2) przygotować 10% roztwór chlorku wapnia,
3) opryskać pomieszczenie,
4) umyć: żłoby, drzwi, okna,
5) odkazić przedmioty skórzane i metalowe,
6) odkazić kopyta i racice zwierząt,
7) przeorać wybieg dla zwierząt,
8) odkazić nawóz organiczny,
9) powierzyć wykonanie dezynsekcji i deratyzacji właściwej firmie,
10) zapisać wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz do ćwiczeń,
- poradnik dla ucznia,
- film dydaktyczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić skutki gospodarcze chorób? ð ð
2) ocenić stan zdrowotny stada? ð ð
3) rozpoznać chorobÄ™ na podstawie objawów? ð ð
4) okreÅ›lić przyczyny chorób? ð ð
5) okreÅ›lić przyczyny, objawy i skutki wÅ‚oÅ›nicy u ludzi i zwierzÄ…t? ð ð
6) zmierzyć: temperaturÄ™ ciaÅ‚a, tÄ™tno i liczbÄ™ oddechów? ð ð
7) udzielić pierwszej pomocy chorym zwierzÄ™tom? ð ð
8) opatrzyć ranÄ™ na przedniej koÅ„czynie? ð ð
9) podać lek (pÅ‚yn) butelkÄ… do pyska? ð ð
10) wykonać masaż w okolicy żwacza? ð ð
11) rozpoznać choroby hodowlane? ð ð
12) właściwie postąpić w przypadku podejrzenia o chorobę zakaz
nÄ…
w stadzie? ð ð
13) wykonać dezynfekcjÄ™ pomieszczeÅ„ inwentarskich? ð ð
14) korzystać z Internetu i programów komputerowych wspomagających
zapobieganie i leczenie chorych zwierzÄ…t? ð ð
15) okreÅ›lić zadania Inspekcji Weterynaryjnej? ð ð
16) korzystać z przepisów prawnych regulujących eksport i import
zwierzÄ…t? ð ð
17) zastosować przepisy obowiązujące przy badaniu zwierząt rzez
nych
i miÄ™sa? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Pod pojęciem normy żywienia rozumiemy
a) zestaw pasz dla danego gatunku zwierzÄ…t.
b) zestaw strawnych składników pokarmowych.
c) dobowe zapotrzebowanie zwierzęcia na różne składniki pokarmowe wyrażone
w miernikach wartości pasz.
d) pełnoporcjową mieszankę pasz w danym okresie.
2. Jednostka owsiana jest to
a) miernik wartości pokarmowej paszy.
b) ilość owsa potrzebna zwierzęciu do pracy lekkiej.
c) ilość energii zawartej w 1kg jęczmienia.
d) suma składników odżywczych.
3. Do czynników wpływających na strawność pasz należą
a) gatunek zwierząt, intensywność żywienia.
b) wiek zwierząt, skład i przygotowanie paszy.
c) intensywność żywienia i ilość odpasów.
d) długość przewodu pokarmowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4. Zużycie jednostek owsianych na 1kg przyrostu przy tuczu bekonowym uważa się za
bardzo dobre na poziomie
a) 3,5  4,0.
b) 3,0  3,5.
c) 2,0  2,5.
d) 4,0  4,5.
5. Głównym czynnikiem konserwującym kiszonki naturalne z zielonek jest
a) kwas mlekowy.
b) kwas solny.
c) kwas masłowy.
d) kwas siarkowy.
6. Do pasz objętościowo-suchych zaliczamy
a) słodziny.
b) makuchy.
c) siano i słomę.
d) pulpÄ™ ziemniaczanÄ….
7. Pasze zawierające białko pełnowartościowe, to
a) ziemniaki
b) mleko.
c) ziarno zbóż.
d) buraki pastewne.
8. W żywieniu przeżuwaczy nie powinna być obecnie stosowana pasza
a) otręby żytnie.
b) młóto.
c) śruta poekstrakcyjna.
d) mączka mięsno-kostna.
9. W ziemniakach występuje związek szkodliwy dla zwierząt. Pobierany w większych
ilościach może wywołać: biegunkę, podrażnienie układu oddechowego, bezwład mięśni,
a u samic ciężarnych poronienie. Związek ten to
a) olejek gorczyczny.
b) glikozyd solanina.
c) kwas pruski.
d) kwas erukowy.
10. W żywieniu tuczników wykorzystuje się kiszonkę CCM, którą sporządza się z nie w pełni
dojrzałych kolb z osadkami kukurydzy. W tak przygotowanej paszy włókno stanowi
a) 3%.
b) 2  3,5%.
c) 1,75%.
d) 4  7,5%.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
11. Wykorzystanie fosforu z pasz roślinnych w żywieniu świń może się poprawić w wyniku
dodatku
a) miedzi.
b) potasu.
c) laktozy.
d) fitazy.
12. Witamina najbardziej wrażliwa na obróbkę cieplną to
a) B1.
b) B2.
c) A.
d) E.
13. Mięso wolne od włośni oznacza się znakiem okrągłym z umieszczoną w środku dużą
literÄ…
a) B.
b) T.
c) W.
d) Z.
14. Stosując mieszankę mineralną typu MM T w żywieniu świń
a) nie zaleca siÄ™ dodatku soli.
b) zaleca siÄ™ dodatek soli 0,5%.
c) zaleca siÄ™ dodatek soli 1,0%.
d) zaleca siÄ™ dodatek soli 2,0%.
15. Perozę u młodych ptaków powoduje niedobór
a) cynku.
b) manganu.
c) żelaza.
d) selenu.
16. Roślina, która nie powinna w ogóle występować na użytkach zielonych to
a) barszcz zwyczajny.
b) rdest wężownik.
c) tasznik pospolity.
d) zimowit jesienny.
17. Do chorób niezakaz
nych zwierzÄ…t zaliczamy
a) gruz
licÄ™.
b) kokcydiozÄ™.
c) egzemÄ™.
d) pryszczycÄ™.
18. W skład ekologicznych mieszanek paszowych dla kur nie mogą wchodzić
a) kokcydiostatyki.
b) antybiotyki paszowe.
c) probiotyki.
d) wszystkie wymienione w a, b, c.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
19. Mięso, w którym badania laboratoryjne wykryły pałeczki salmonelli jest uznawane jako
a) nieprzydatne do spożycia.
b) przydatne do spożycia.
c) warunkowo przydatne do spożycia.
d) materiał wysokiego ryzyka.
20. Brunatnienie mięsa jest efektem dużego udziału
a) mioglobiny.
b) oksymioglobiny.
c) metmioglobiny.
d) histaminy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Organizowanie oraz wykonywanie prac dotyczących żywienia zwierząt
i zabiegów zoohigienicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
6. LITERATURA
1. Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE  produkcja bydła i żywca
wołowego, produkcja trzody chlewnej i drobiu. KCDRRiOW, Poznań 2004
2. Kodeks zaleceń i praktyk do utrzymania dobrostanu bydła, świń i kur. IBMiER,
Warszawa 2003
3. Magazynowanie pasz, IBMiER, Warszawa 2004
4. Minksztym W.: Podstawy produkcji zwierzęcej  żywienie zwierząt. Zoohigiena.
Hortpres, Warszawa 1995
5. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
6. www.wikipedia.pl
7. www.ppr.pl
8. www.minrol.gov.pl
Czasopisma rolnicze:
- PrzeglÄ…d Rolniczy,
- Trzoda chlewna,
- Polskie Drobiarstwo.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46