UNIWERSYTET WROCŁAWSKI IM. BOLESŁAWA BIERUTA
KAZIMIERZ BOBOWSKI, KRZYSZTOF BURSKI, BRONISŁAW TUROŃ
ENCYKLOPEDIA
NAUK POMOCNICZYCH HISTORII NOWOŻYTNEJ i NAJNOWSZEJ
WROCŁAW 1976
TREŚĆ
Str.
I. Wstęp................................. 5
II. Zakres i zadania nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej......................... 7
III.Neografia.............................. 11
IV.Chronologia.............................. 28
V. Numizmatyka. Medalierstwo. Ordery............ 37
VI.Metrologia ............................. 56_
VII. Źródłoznawstwo . . . . ,.................... 69
f
VIII. Źródła pochodzenia mechanicznego. Metody repro-graficzne............................. 108
.IX. Archiwistyka......... ................... 127
X. Druk. Książka. Biblioteki . . . ................ 150 J
XI. Muzealnictwo............................ 162
XII. Prasoznawstwo . . ....................... 173
XIII. Zasady publikacji źródeł historycznych XIX i XX w. . 248
L WSTĘP
Skrypt dotyczący nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej jest pierwszą w naszym kraju próbą opracowania, dostosowaną do wymagań programu ćwiczeń z tego przedmiotu, obowiązującego studentów stacjonarnych w I i II semestrze studiów oraz studentów zaocznych III roku studiów. Z zakresu nauk pomocniczych historii średniowiecznej wydano takie skrypty, jak Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii czy Gieysztor, Zarys nauk pomocniczych historii. W swej treści i układzie są one dostosowane do potrzeb i poziomu wymagań ćwiczeń i wykładów z tej dziedziny. Nauki pomocnicze historii nowożytnej i najnowszej nie mają dotychczas takiego kompleksowego opracowania. Sprawia to trudności w realizacji programu zajęć, zwłaszcza studentom zaocznym, którzy z reguły nie maj ą możliwości korzystać z bibliotek naukowych, a lektura skryptu Szymańskiego - Nauki pomocnicze historii czy Ihnato-wicza - Vademecum, nie pokrywa w pełni wymagań stawianych przez program ćwiczeń z nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej.
Skrypt niniejszy powstał w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Instytutu Historii Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego zakres i koncepcja były kilkakrotnie dyskutowane.na posiedzeniach Zakładu. Oprócz znanej i dostępnej literatury autorzy wykorzystali własne doświadczenia dydaktyczne, nabyte w czasie prowadzenia od wielu lat zajęć z nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej ze studentami stacjonarnymi i zaocznymi.
Poszczególne zagadnienia, składające się na treść niniejszego skryptu, autorzy podzielili między siebie. I tak: Kazimierz Bobów ski opracował problemy: stenografię, kryptografię, chronologię, źródłoznawstwo, muzealnictwo i praspznawstwo. Krzysztof Burski przygotował rozdział dotyczący źródeł mechanicznych i metod reprogra-fii, a Bronisław Turoń pozostałe zagadnienia, a mianowicie: neo-grafię, numizmatykę, metrol Jgię, archiwistykę, druk i biblioteki oraz zasady publikowania źr del historycznych XIX i XX w.

Autorzy zdecydowali się na nadanie skryptowi charakteru encyklopedii wiadomości o nowożytnych i najnowszych naukach pomocniczych historii. Zebranie w całość wiadomości z często trudno dostępnych wydawnictw ułatwi studiowanie tych zagadnień studentom studiów zaocznych, dla których skrypt ten głównie przeznaczono. Ponadto zebranie encyklopedycznych wiadomości w jednym skrypcie uwolni prowadzącego zajęcia w pewnym stopniu od przekazania studentom materiałów faktograficznych /odesłanie do skryptu/i umożliwi mu dokładniejsze zajęcie się problemami metodycznymi, szczególnie trudnymi ze względu na trwającą w środowiskach historycznych dyskusję na te tematy.
II. ZAKRES I ZADANIA NAUK POMOCNICZYCH HISTORII NOWOŻYTNIEJ I NAJNOWSZEJ
Historyk średniowiecza dysponuje szeroko rozbudowanymi i mającymi długie tradycje dyscyplinami, zwanymi nauki pomocnicze M -storii.
O potrzebie stworzenia podobnego instrumentu przystosowanego do potrzeb badawczych, historyka okresu nowożytnego mówiono już od dawna. Charakterystyczne, że na potrzeby te pierwsi zwrócili uwagą historycy okresu średniowiecznego, jaknp. Tadeusz Manteu-ffel /w 1922 r/ czy Andrzej Zand.
Przedmiotem zainteresowania nauk pomocniczych historii jest źródło historyczne. Najogólniej biorąc, głównym zadaniem nauk pomocniczych historii jest pomoc w odczytaniu, zrozumieniu, umiesz -czenie w czasie oraz opis źródła historycznego. Cechą charakterystyczną nauk pomocniczych historii jest ich ścisła zależność od historii i odwrotnie - ścisła zależność historii od nauk pomocniczych historii. Nauki pomocnicze historii tracą sens istnienia bez badań historycznych i tylko dla historyka są uprawiane; odwrotnie - bez znajomości nauk pomocniczych historii żadne badania historyczne nie są możliwe.
Istnieje więc komplet dyscyplin, zwanych naukami pomocniczymi historii, kótre poznać musi każdy historyk, niezależnie od próbie -mu, którym sią interesuje. Dla historyka okresu średniowiecza w szczególności są to: dyplomatyka, paleografia, chronologia, sfragistyka, genealogia, numizmatyka i inne. W ciągu wielu dziesięcioleci dyscypliny te .wypracowały skuteczne i ogólnie uznane metody badawcze przystosowane do charakterystycznych dla okresu średniowiecza źródeł /dokumenty, księgi/. Cechą charakterystyczną metod tych było ich przystosowanie do małej liczby źródeł. Historyk średniowiecza - ze wzglądu na małą liczbę źródeł - musi badać szczegółowo wszystkie źródła, jakimi dysponuje. Historyk okresu nowożytnego staje natomiast ^ czed problemem nie braku, ale nadmiaru źródeł i konieczności d >konania wyboru najwartościowszych.
8
Są to także źródła nowe,w średniowieczu nie znane, dla których nauki pomocnicze historii okresu średniowiecza nie wypracowały metod badawczych. Te dwie więc główne przyczyny, tj. nadmiar źródeł i inna ich jakość powodują, że wykształcone dla badań źródeł średniowiecznych dyscypliny pomocnic ze oraz metody, jakimi się one posługują, nie są wystarczające dla potrzeb badawczych historyka okresu nowożytnego. Stąd wraz ze zmianą źródeł nastąpić musi zmiana dyscyplin, które składają się na pojęcie nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej, oraz zmiana metod badania tych nowych, występujących masowo źródeł.
Ponieważ przedmiotem zainteresowania nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej jest również źródło historyczne, wobec tego i tu zachowany będzie ścisły związek i współzależność nie -dzy dyscyplinami nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej a historią okresu nowożytnego i najnowszego. Podobnie jak przy naukach pomocniczych historii średniowiecznej, tak i tutaj do dyscyplin pomocniczych historyka nowożytnego zalicza się tylko takie , bez których zrozumienie i wykorzystanie źródła nowożytnego nie będzie możliwe, i tylko takie, których znajomość będzie potrzebna każdemu historykowi nowożytnemu, bez względu na jego specjalizację .
Badania prowadzone przez historyków wymagają jednak zarówno wykorzystania konkretnych wyników osiąganych przez inne nauki. Potrzeba ta występuje zwłaszcza w badaniach nad historią nowożytną i najnowszą. Powiązania między wieloma naukami, z których jedne służą swymi wynikami drugim, są wyrazem jedności nauki i faktu, że wszystkie odnoszą się do tej samej rzeczywistości, której różne elementy są przedmiotem każdej z nich.
Znajomość wyników innych dyscyplin jest potrzebna historykowi zależnie od jego zainteresowań. Nie służy ona jednak właściwemu odczytaniu źródła historycznego, ale merytorycznej jego interpre -tacji. Historyk czerpie z wyników osiągniętych przez inne dyscypliny tylko wtedy i tylko tyle, ile jest to potrzebne dla rozwiązania i pogłębienia problemów, które opracowuje. Tę grupę dyscyplin naukowych, których wyniki służą historykowi do pogłębienia znajomości procesu dziejowego, nazywamy /ze względu na zainteresowania historyka/ naukami posiłkującymi historię. Wszystkie one, w odróżnieniu od nauk pomocniczych historii, mają swój samodzielny byt" i rozwijają się niezależnie od tego, czy historycy będą z ich wyników korzystać, czy też nie.
Należy jeszcze rozstrzygną ć problem granic chronologicznych dla nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej. Ponieważ
nauki pomocnicze historii zajmują się źródłami, wobec tego zmiana źródeł historycznych /a nie periodyzacja okresów historycznych/ powinna stanowić cenzurę w naukach pomocniczych historii. "Najogólniej można powiedzieć, że zasadnicza zmiana w charakterze i liczbie źródeł występuje w XIX w. Stąd przyjmuje się,że nauki pomocnicze historii - określane jako średniowieczne -mogą być skutecznie stosowane w zasadzie do końca epoki Polski przedrozbiorowej. Dla wieku XIX, a zwłaszcza XX dyscypliny te w ogromnej większości są nieprzydatne. Zmiany w charakterze i liczbie źródeł powodują konieczność opracowania innych, nowych metod systematy -zacji, zrozumienia i opisu źródła XIX i XX w.
Naukami pomocniczymi historii nowożytnej i najnowszej nazywamy więc te dyscypliny, które są niezbędne przy badaniu, systema -tyzacji i opisie źródeł historycznych dla XIX i XX w. Biorąc za podstawę potrzeby dydaktyczne, omówiona zostanie: neografia -- nauka o piśmie okresu nowożytnego. Zajmować się będziemy głów -nie neografia gotycką, ponieważ ten typ pisma występuje w wielu źródłach XIX i XX w., zwłaszcza na terenie Ziem Zachodnich i Północnych. W związku z pismem trzeba zwrócić w okresie tym uwagę na stenografię i kryptografię. Stenogramy, jak i kryptogra-my odgrywają w tym czasie, jako typy źródeł, poważną rolę.
Z grupy dyscyplin średniowiecznych nauk pomocniczych pewne znaczenie dla badań historycznych XIX i XX w. zachowały: chro -nologia, metrologia i numizmatyka. W źródłach występuje ogromna liczba jednostek miar , wag oraz jednostek monetarnych. Trzeba u-mieć je porównać i przyrównać do obecnie obowiązujących systemów wartości. Dużo miejsca i uwagi zajmie w skrypcie charakte -rystyka typów źródeł specyficznych dla XIX i XX w., wśród nich na szczególną uwagę zasługiwać muszą źródła nie znane dotąd,powstałe sposobem mechanicznym, tj.: fotografie, płyty,taśmy magnetofonowe, filmy i mikrofilmy.
Jeżeli zdecydowaliśmy się wyróżnić, jako jakościowe inne, źródła np. pochodzenia fabrycznego, bankowego, dokumentację techniczną itp. , musimy uznać również jakościową inność źródeł powstają -cych dzięki postępowi technicznemu za pomocą aparatów rejestrujących obraz i dźwięk /głos/ .
Rola i znaczenie źródeł pochodzenia mechanicznego jest duża, znacznie szersza niż źródeł powstałych tradycyjnie. Dużą rolę w Pr^ygotowaniu źródeł XIX i XX w. do ich udostępnienia celom naukowym odgrywają archiwa, biblioteki i muzea. Tym instytucjom, jako gromadzącym, opracowującym i udostępniającym źródła poświecone są następne rozdziały skryptu.
10
Osobny, obszerniejszy niż inne , rozdział poświęcony został prasie i prasoznawstwu ze względu na znaczenie, jakie odgrywa prasa w badaniach historycznych XIX i XX w. Przy traktowaniu prasy jako źródło historyczne nieodzowna jest dobra i dokładna znajomość historii prasy.
Ostatnią część skryptu poświęcono problemom metod przygotowania źródeł do wydania /instrukcje wydawnicze, znaki korektorskie/. Niebagatelną sprawą z zakresu metody badania źródeł nowożytnych są problemy zastosowania maszyn cyfrowych, zwłaszcza przy badaniu tzw. zjawisk masowych.
Bibliografia
Ihnatowicz I., Zakres i zadania nauk pomocniczych historii nowożytnej i najnowszej. VIII Powszechny Zjazd Historyków Polskich. Część IX: Nauki pomocnicze historii, Warszawal960, s. 99-142.
Ihnatowicz I., Dorobek nauk pomocniczych historii XIX i XX wieku w Polsce w świetle nowych potrzeb, Studia Zródłoznaw-cze, 1963, t. VIII, s. 1-14.
Ihnatowicz I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 1967, PWN.
Ihnatowicz I. ,_Nauki pomocnicze historii a sprawa warsztatu historyka dziejów najnowszych, Dzieje najnowsze, R.I, 1969, s. 115-122.
Manteuffel T., O potrzebie studiów pomocniczych z zakresu archiwistyki przy badaniach nad historią nowożytną, Prz. Historyczny, 1929, t. VIII, s. 121-124.
Pańków S., Perżanowski Z., Nauki pomocnicze historii wraz z archiwistyką i archiwoznawstwem, Kraków 1957.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Lublin 1968.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii od schyłku IV do końca XVIII stulecia, Warszawa 1972, PWN.
Z and A. , O potrzebie specjalnej metodologii dla historii nowożytnej i nowych nauk pomocniczych, Kwartalnik Historyczny, 1929, t. XLIII, s. 193-209.
IE. NEOGRAFIA GOTYCKA Z ELEMENTAMI STENOGRAFII
I KRYPTOGRAFH
Terminem neografia gotycka określamy naukę o piśmie gotyckim okresu nowożytnego. W dziejach i rozwoju pisma gotyckiego rozróżniamy bowiem dwa okresy:
l/ od początku XII do końca XIV w. ,
21 od początku XVI w. aż do 194-1 r. , kiedy to pismo gotyckie znika oficjalnie ze szpalt gazet i programów szkolnych w Niemczech,
Te dwa okresy rozdziela czas największego rozkwitu i formowania się pisma humanistycznego.
Na temat cech charakterystycznych i rozwoju nowożytnego pisma gotyckiego, zwanego też pismem neogotyckim, niewiele dotąd u nas pisano. Stąd też szczególne znaczenie ma skrypt K. Górskiego pt. Neografia gotycka. Według tego autora dzieje pisma gotyckiego okresu nowożytnego podzielić można na trzy etapy:
Etap I: okres od początku XVI aż do połowy XVII w. Jest to o-kres tworzenia się kształtów poszczególnych liter. Pismo tego o-kresu jest zwarte, wydłużenia górne i dolne są nieduże, odstępy między wierszami niewielkie.
Etap II: okres od połowy XVII do końca XVIII w. Pismo tego okresu charakteryzuje barokowy niepokój duktu. Laski górne oraz dolne są wydłużone, często pochylone w prawo lub w lewo. Litery duże /majuskulne/, zarysowane fantazyjnie. Pismo tego okresu jest trudno czytelne.
Etap III:od początku XIX w. , sięga do 194-1 r. /w Niemczech/. Na kształt i typ liter oraz pisma wywiera wpływ wprowadzenie pióra stalowego, a potem tzw. pióra wiecznego. Pismo indywidualizuje się coraz bardziej i staje się coraz bardziej nieczytelne.
W okresie formowania się pisma neogotyckiego następuje także coraz powszechniejsze używanie cyfr arabskich w miejsce dotąd używanych cyfr rzymskich. Upowszechnienie się cyfr arabskich wynika stąd, że humaniści wprowadzają do matematyki system dziesiętny oraz "O" i używają cyfr arabskich do liczenia. Staje się to na
12
przełomie XVI i XVII w. W piśmie neogotyckim używa się też różnych znaków pisarskich, jak:
kropka
przecinek ,
dwukropek :
średnik ;
znak równania =
Znaczenie tych znaków było na ogół takie, jakie nadajemy im o-becnie. Jeżeli stawiano kropki pod napisanym słowem, oznaczało to znak skreślenia, wyeliminowanie słowa. Na przykład: Amen.
W piśmie neogotyckim występują również skróty. Podobnie jak w średniowieczu stosowano:
Kontrakcję , czyli skracanie przez ściągnięcie wyrazu, tj. wypuszczenie ze środka wyrazu szeregu liter, ograniczając w maksymalnej kontrakcji słowo do jego pierwszej i ostatniej litery. Na przykład: Doctor = Dr. Nad wyrazem w ten sposób skróconym sta -wiano, jako znak skrócenia, kreskę lub pętelkę, np. Dr, Dr. W sposób charakterystyczny stosowano kontrakcję np. przy skracaniu nazw miesięcy: September /wrzesień/ = 7 ber, October /październik/ = 8 ber, November /listopad/ = 9 ber, December /grudzień/ = 10 ber lub X ber.
Suspensję, czyli skracanie przez obcięcie zakończenia wyrazu i pozostawienie początku.Najradykalniejszą formą suspensji jest pozostawienie ze skracanego wyrazu tylko pierwszej litery /np.Do-minus = D, Anno Domini = A.D./. Najczęściej jednak suspensja polegała na obcięciu końcówki wyrazu i postawieniu w miejscu obcię -tej końcówki znaku skrócenia ~ lub "f ; np. Quirtung = Quitt" lub Quittr .
Znaki specjalne, czyli skracanie wyrazów w ten sposób , że pewne litery lub zbitki liter zastępowano pewnymi umownymi znakami. Tego rodzaju sposób skracania zaniknął jednak na przełomie XVII i XVIII w.
Monogramy , czyli specjalny sposób skracania słów często powtarzających się. Oto kilka przykładów: Chrystus = XPS, Papież = PP, marka = m, mr, mrk, floren = fl, talar = t* ,grosz =gv. Ciekawostką jest używanie znaków specjalnych na określenie płci noworodków w księgach metrykalnych, tji: chłopcy - O, dziewczę -ta 9.
Bardzo ważnym momentem w rozwoju pisma neogotyckiego na terenie Ziem Zachodnich i Północnych Polski jest jego zastosowanie d-o tekstów pisanych w języku polskim, podobnie jak i w innych
13
jcrajach, używających tego pisma w pewnych okresach, a piszących nim teksty w swoich własnych językach narodowych.
Bibliografia
Górski K., Neografia gotycka. Podręcznik pisma neogotyckiego XVI - XX w. Część I i II, Toruń I960.
Stenografia
Stenografia oznacza umiejętność posługiwania się pismem zbudowanym ze specjalnych umownych znaków i skrótów, umożliwiają -cych szybkie zapisywanie, np. przemówień. Nazwa pochodzi od wyrazów greckich /stenos = wąski, ciasny, krótki, grapho = piszę/. Mimo, że od momentu użycia jej po raz pierwszy na początku XVII w. w tym brzmieniu przetrwała aż do naszych czasów, jednak nie stała się tylko jedynym określeniem pisma skróconego. Często spotykamy inne nazwy: brachygrafia /krótkopis, od greckiego brachys - krótko/ , tachygrafia /prędkopis, od greckiego tachys - prędko/. W krajach słowiańskich .określano ją: rychłopis, tesnopis, ścisło -pis itd. Każdy z tych wyrazów zawiera określenie szybkości lub zwięzłości.
Budowa alfabetów systemów stenograficznych
Oprócz specjalnych skróconych znaków dla liter alfabetu, pisma stenograficzne mają także szereg uproszczeń, stosowanych w celu maksymalnego jego skrócenia. Znaki stenograficzne wpisuje się w czterech liniach poziomych /niezbędna w czasie początkowych ćwiczeń - patrz ryć. l/.
__ . ___ __ ��->�� _ linia górna
pole górne_________________________
pole środkowe
linia średnia
pole dolne linia SłÓWIia
- - linia dolna
Ryć, l
Tablica I. Litery minuskuły gotyckiej XVI i pierwszej połowy XVII w. /wg K. Górskiego, Neografia gotycka, cz. I, tabl. II/
O � t
f
T ^ V
15
Tablica II. Litery majuskuły gotyckiej XVI i pierwszej połowy XVII w. /wg K. Górskiego, Neografia gotycka, cz. I, tabl. III/
16
Tablica III. Litery minuskuły i majuskuły drugiej połowy XVII i XVIII w. /wg K. Górskiego, Neografia gotycka, cz. I, tabl. XIII/
17
Tablica IV. Litery minuskuły i majuskuły gotyckiej XIX w. /wg K. Górskiego, Neografia gotycka, cz. I , tabl. XVII/

4f f L
ii/i r
a A ct ; CL n K /^ ; 71
b B L f & o o er ; -{^
o c + ; C" p P ^ J 10
rn
r M łW * l*
f
18
Znaki pisma skróconego różnią się kształtem, wielkością i położeniem w systemie liniowym. Pod względem wielkości mogą się one dzielić na znaki małe /pisane na połowie pola środkowego/, znaki średnie /na całym polu środkowym/, przedłużone i długie /sięgające linii górnej lub dolnej albo obu/. Liter wielkich nie odróżnia się od małych. Tylko przy rzeczownikach własnych zaznacza się wielkie litery za pomocą krótkiej poziomej kreseczki, umieszczonej pod linią podstawową. Interpunkcja stenograficzna ogranicza się tylko do kropki /w fomie małej poziomej kreseczki w połowie pola środkowego/ i myślnika /w postaci dwu poziomych kreseczek obok siebie w połowie pola środkowego/. Podstawowym kątem nachylenia znaków stenograficznych jest kąt 4-5� /w prawo/. Tylko w niektórych przypadkach kąt ten ulega zmianie.
Dla daleko idącego skrócenia pisma stosuje się tzw. frazeogra -my, t j. skróty wielowyrazowe, tworzone przez zespalanie skrótów kilku wyrazów.
W dziejach różnych pism stenograficznych można wyróżnić dwa zasadnicze systemy w ich tworzeniu, tj. systemy geometryczne o-raz graficzne. Systemy geometryczne oparte są w swoich założę -niach na podstawowych elementach geometrycznych, tj. łuku i linii prostej, kreślonych w różnych kierunkach i rozchyleniach. Systemy graficzne budowane są z najbardziej podstawowych elementów zwykłego pisma. Te ostatnie dzięki swej konstrukcji umożliwiają u-uzyskiwanie większej szybkości przy pisaniu i większej biegłości przy odczytywaniu niż systemy geometryczne.
Pisma stenograficzne w swych najstarszych okresach istnienia były narzędziem pracy wyłącznie ludzi z warstw wysoko wykształ -conych, w czasach nowszych zaczęto je używać w parlamentach,sądach, następnie stopniowo w handlu, przemyśle, administracji itd. Ciągły rozwój tych pism był i nadal jest wynikiem potrzeby wiernego utrwalania żywego słowa, wraz z stale wzrastającym znaczeniem wszelkich przemówień, dyskusji itd. w codziennym życiu człowieka. Dostateczna znajomość zasad stenografii zapewnia wierną transkrypcje żywego słowa. Pisma te z powodzeniem wytrzymują konkurencie magnetofonów i innych mechanicznych sposobów utrwalania mów. Urządzenia mechaniczne nie w każdych warunkach mogą być wykorzystywane /np. gdy głosy padają równocześnie z różnych stron sali lub gdy jest duży hałas/.
19 Dzieje stenografii
Twórcą stenografii nowożytnej na początku XVII w., znacznie uproszczonej w porównaniu z wszystkimi systemami poprzednimi, był angielski duchowny J. Willis, iktóry pierwszy określił pismo skrócone mianem stenograficzne. Jego znaki stenograficzne zbudowane były z prostych elementów geometrycznych, nadto występowały wśród nich również litery pisma zwykłego. Znaki geometryczne tworzył z linii prostej /kreślonej w różnym położeniu/ , łuku, punktu i kluczki. Samogłoski oznaczał symbolicznie, przyjmując zasadą fonetyczną. Wprowadził również skrócenia logiczne. Najbardziej powszechny system geometryczny stworzył Samuel Taylor /1749 -- l8ll/. Jego alfabet był prosty. Wszystkie samogłoski na początku lub na końcu wyrazu oznaczane były tylko jednym znakiem /punktem/, a w środku znaki były pomijane. Dalszego udoskonalenia zasady no-wogeometrycznej dokonał angielski stenograf Izaak Pitman /1813 --1897/. Dopuszczał on pomijanie samogłosek przez wprowadzenie większej liczby znaczników zastępujących całe wyrażenia i słowa . W celu odróżnienia głosek dźwięcznych wprowadził cieniowanie spółgłosek i samogłosek /np. "b" pogrubione, bez pogrubienia/.
Autorem zasadniczego przełomu w stenografii był F. X. Gebels-berger /1789-184-9/, zawodowy stenograf sejmu bawarskiego. Znaki alfabetu stenograficznego utworzył z najbardziej podstawowych części liter pisma zwykłego, które wybrał po wielu żmudnych ćwiczę -niach polegających na szybkim pisaniu pismem zwykłym /stąd nazwa stenografia kursywna lub graficzna/. Trafiły więc do jego alfabetu najbardziej nieodzowne elementy liter pisma zwykłego, gwarantujące szybki zapis przy szybkim pisaniu. Samogłosek używał tylko w przypadkach koniecznych dla zrozumienia tekstu /przeważnie na początku i na końcu wyrazu/. Stosował też szeroko skrócenia logiczne zdań i tekstów.
W różnych krajach pisma stenograficzne rozwijały się w oparciu o wzory angielskie bądź niemieckie, chociaż często wykazywały dużą samodzielność. Systemy geometryczne stosunkowo szybko na przestrzeni drugiej połowy XIX w. ustępowały miejsca stenografii graficznej, wzorowanej na niemieckiej, stworzonej przez Gabels-bergera.
W Polsce zapewne nie używano stenografii przed początkiem
K w., ponieważ na próżno szukać do tego okresu jakichkolwiek
potwierdzeń w materiale źródłowym. Podobnie jak w innych krajach.
poważniejsze znaczenie praktyczne osiągnęła u nas stenografia od
20
lat sześćdziesiątych XIX w. Stworzył ją Józef Poliński, zawodowy stenograf sejmu galicyjskiego. Ten popularny do dziś system ciągle doskonalony, opiera się na zasadach niemieckiego systemu Gabels-bergera. Dostosowany on jest do właściwości języka polskiego.
Bibliografia
Bobrowska S., Dzieje stenografii, Katowice 194S.
Mentz A, Geschichte der Stenographic, Berlin-Lipsk 1920 oraz
nowe wydania powojenne /zwłaszcza Mentz A., Geschichte
der Kurzschrift, Wolfenbuttel 1949/. Taub S., Zwięzłe dzieje stenografii polskiej, Lwów 1939.
Kryptografia
Kryptografia jest to umiejętność przekształcenia tekstu czytel -nego i zrozumiałego dla znających dany język /"clair"/ w czytelny tekst, ale zaszyfrowany /kryptogram/. Kryptogram, zrozumiały wyłącznie dla osób znających szyfr, określany jest również kluczem kryptograficznym, który podaje sposób przekształcenia tekstu "clair" w k^'-ptogram. Jest to ciąg cyfr podających sposób dokonywania podstawień lub przesunięć liter. Klucze o długich ciągach cyfrowych zapamiętuje się za pomocą formułek mnemotechnicznych /o-kreślone słowo lub zwrot/.
W zakres kryptografii wchodzą nie tylko metody ukrywania trę -ści tekstu powszechnie zrozumiałego, lecz również sposoby odtwarzania tekstu "clair" z kryptogramu na podstawie znajomości szyfru /odcyfrowywanie/ lub bez jego znajomości /dekryptowanie/. De-kryptowanie jest możliwe dopiero po wykryciu szyfru, nieraz na podstawie bardzo uciążliwych analiz kryptogramu.
Myśli ludzkie można również ukrywać niekryptograficznymi me -todami przekształceń tekstu. Spośród najbardziej rozpowszechnić -nych tego typu sposobów wymienić należy stosowanie atramentu, zwanego "sympatycznym". Jesto to bezbarwny płyn, nie pozostawiający żadnych widocznych śladów, w związku z czym to, co jest nim napisane nie może być odczytane bez użycia chemicznego środka /wywoływacza/ , nadającego mu odpowiedni kolor. Płyn ten nie re -aguje na wpływy powietrza ani na powszechne środki wywołujące /gorąca lub zimna woda itp. / . Do pisania atramentem "sympatycznym" używa się tylko papieru koloru białego, bez połysku /gazetowego/ . Pióro nie może zostawiać żadnych śladów zadraśnięć /ptasie, miękkie złote, niestalowe/. Pisze się /pismem normalnym lub
21
szyfrowym/ przeważnie w miejscach najmniej podejrzanych o pismo /np. między wierszami pisma czytelnego, na kopertach, pod naklejonymi znaczkami pocztowymi/.
W licznych źródłach historycznych, zwłaszcza dyplomatycznych spotkać też można proste umowne przenośnie, które przy szybkim czytaniu uchodzą uwadze. 2Ą10 ^1
Dla historyka wiele przekazów szyfrowych ma bardzo duże zna-ie /ukrywano przecież informacje najwyższej wagi/.
Historia kryptografii
óżne myśli ludzkie ukrywano już w starożytności. Juliusz Ce -używał np. klucza -4, polegającego na przesuwaniu poszczególnych normalnie ułożonych liter alfabetu o 4- kolejne miejsca /np.wyraz GALIA pisał IDOLD/. W okresie średniowiecza ukrywano pis -mo normalne głównie w większych o środkach państw owych i miej s -kich na terenie Italii. Pod tym względem przodowała dyplomacja papieska. W mniejszym stopniu można wykazać używanie pisma ukrytego w Bizancjum. Systematycznie i bardziej powszechnie zaczęto go używać w XVI w. Odtąd można datować zainteresowanie krypto -grafią wśród ówczesnych uczonych, którzy w swoich dziełach dos -tarczali najbardziej racjonalnych, najczęściej opartych o analizę właściwości języka metod ukrywania pisma zwykłego. Wenecja,znana z działającego tam bez precedensu w XVI w. biura pisarzy nowości, posiadała w związku z funkcjonowaniem tej preagencji prasowej również specjalne biuro szyfrów, które miało na celu ochronę różnych nowin przed określonymi osobami. Pierwsza sensowna publikacja, szeroko traktująca o kryptografii, ukazała się w 1518 r. Była nią "Polygraphia", opracowana przez niemieckiego mnicha J. Trithemiusa, który opisał w niej różne systemy szyfrów, oparte na podstawieniu i przestawieniu liter. Pierwszy opis szyfru pole -gającego na podwójnym podstawieniu w miejsce poszczególnych liter "clairu" podał neapolitański matematyk Giovanni Battista delia Porta w dziele pt. De Furtivis Litteratum Notis /wydane w 1563 r./.
Od początku XVII w. kryptografią zaczęły się interesować koła dyplomatyczne! rządowe ówczesnej Europy. We Francji na przykład ostał utworzony specjalny departament kryptograficzny, którym w atach 1627-1678 kierował Rossignal - ważna postać w historii kryptografii. Był on autorem "wielkiego szyfru" Ludwika XIV /stosowa-ny głównie w wojsku i dyplo aacji/, który charakteryzował się iiieu-systematyzowaną budową i 5 osowany był w wielu formach, dzięki
22
'czemu był trudny do odczytania. W dalszym ciągu w praktycznym stosowaniu kryptografii przodowała kancelaria papieska, ośrodki miejskie i polityczne Włoch, Francji i Anglii. Znacznie mniejsze zainteresowanie wzbudzała kryptografia w innych państwach Europy.
W XVIII w. nastąpił na ogół regres praktycznego zastosowania kryptografii. Anglicy używali prawie wyłącznie systemów przestawień wyrazów. Francuzi powrócili do zwykłego pojedynczego podstawiania liter. Pewne próby upowszechnienia podwójnego podstawienia liter podejmowano w koloniach amerykańskich podczas amerykańskiej rewolucji burżuazyjnej.
Rozwój nowoczesnego typu kodów, w których pojedyncze, proste grupy reprezentowały całe zwroty, stał się możliwy w związku z wynalazkiem w 1792 r. telegrafu /w 1844 r. zaczęto używać teleg -rafu elektrycznego/. Od końca XVIII w. upowszechniły się przy łamaniu szyfrów metody "prawdopodobnego wyrazu" , które i w dobie obecnej są najczęstszymi sposobami odczytywania szyfrów. Opierają się one na statystycznych właściwościach języków.
O systematycznym zainteresowaniu szyframi w wojsku można mówić od wojny francusko-pruskie j 1871 r. Od końca XIX w. zaczęto kryptografii używać powszechniej w międzynarodowej wymianie to -warowej. Obecnie znalazła ona także zastosowanie w telegrafie.
Metody szyfrowania
Różne metody stosowane w kryptografii najogólniej polegają na zmianie miejsca liter, sylab, całych zwrotów, wyrazów i większych członów zdań w kryptogramie w stosunku do tekstu "clair" lub na systematycznym zastępowaniu poszczególnych elementów tekstu "clair" umownymi innymi literami, cyframi i symbolami. Wszystkie te systemy dają się ująć w trzy zasadnicze metody kryptograficzne.
Najbardziej uciążliwa i czasochłonna jest metoda podstawienia monogramatycznego p r o s t eg o , która polega na zastępowaniu każdej litery pisma zwykłego innymi umownymi znakami /literami, cyframi lub określonymi symbolami graficznymi/.W podstawianiu monogramatycznym litery występujące w danym języku najczęściej są reprezentowane w kryptogramie przez większą liczbę znaków albo cyfr /np. poszczególne litery "e" mogą być okres -lane kolejnymi cyframi l, 2, 3 itd./. Łamanie szyfrów jest znacznie bardziej utrudnione w wypadku tzw. podwójnego podstawienia /zaszyfrowania/ , przy którym określony kryptogram jest szyfrowany po raz drugi.
23
Metoda, która wymaga posługiwania się specjalnymi zestawieniami skrótów-skorowidzów /nomenklator ów-kodów/ , polega na zastępowaniu określonymi znakami większych niż pojedyncza litera e-lementów pisma zwykłego, a więc sylab, całych wyrazów lub okre -słonych zwrotów i zdań. Jest to metoda podstawiania poli-gramatycznego.
Różne inne, pozostałe sposoby fabrykacji pisma ukrytego pole -cają na ustalonych zasadach {przestawień lub rozrzuceń pojedynczych liter. W tego rodzaju szyfrach chodzi o zmianę miejsca poszczególnych liter tekstu "clair". Różne systemu takiego postępowania dadzą się sprowadzić do kilku różnych wersji. Najczęściej spotykaną w kryptograficznym materiale historycznym jest tzw. odmiana rozrzutu grupowego . Tekst przeznaczony do ukrycia szyfrem pisany jest w kolumnach z równymi odstępami - między literami /dla czytania pionowego/. Ostateczny kryptogram uzyskuje się przez wymieszanie kolumn pionowych według dowolne go kłuć za, którego ciąg cyfrowy musi zawierać tyle pojedynczych znaków, ile utworzono równo podpisanych kolumn pionowych.
Przykład: WCZEŚNIE RANO NALOT.
41 5 23
szyfr MA R E K
W C Z ES
NI E R A
NO N AL O T
kryptogram - CIOT ERA SAL WNNO ZEŃ
Przed przystąpieniem do dekryptowania szyfrów opisanymi me -todami warto znać właściwości języka, w którym został dany tekst zaszyfrowany. Prawidłowości "rządzące" określonym językiem ustala się przez statystyczne badanie obszernych tekstów spisanych w tym języku. Kryptolog powinien sobie zdawać sprawę z rodzaju tekstu z punktu widzenia jego treści, albowiem określone, stałe właściwości danego języka ściślej dotyczą jedynie tekstów normalnych, a nie np. okolicznościowych, wykazów nazw- i nazwisk itp. ch przydatność przy dekryptowaniu zmniejsza często specyficzny sKyl� Jeżeli ustalimy, że prawdopodobieństwo występowania określonej litery po innej okresie nej literze czy następstwo liter lub słowa po innym słowie jest odpowiednio duże /np. z jakim
24
prawdopodobieństwem po literze "r" nastąpi litera "z"/, to odpowiednią literę lub słowo można przy układaniu informacji opuścić, bez naruszenia jej zrozumiałości. Wszystko, co w oparciu o stałe właściwości danego języka można z treści wyłączyć, określa się nadmiarem, który w różnym nasileniu wy stępuje w różnych językach. Prawidłowości statystyczne języka poważnie ograniczają swobodę układania różnych szyfrów. A.A. Charkiewicz obliczył, że przy alfabecie składającym się z 30 liter /zakładając, że wszystkie kombinacje tych liter mogą stanowić słowa/ można uzyskać 30 słów jednoliterowych, 900 dwuliterowych, 27000 trzyliterowych, 810 000 czte-roliterowych itd.
Jedną z podstawowych statystycznych charakterystyk języka jest tabela względnych częstości liter oraz grup literowych /połączeń 2- , 3-literowych itd./. Tabele częstotliwości liter albo wyrazów w tekście normalnym danego języka stanowią najbardziej niezbędne narzędzie pracy kryptologa. Stosowane obecnie elektryczne maszyny cyfrowe odczytują materiał kryptograficzny na podstawie statystycznych właściwości języków. Dzięki tym maszynom łamie się systemy szyfrów literalnych, wykonując bardzo proste operacje ręczne na ich klawiaturach.
Przed dekryptowaniem warto również obliczyć przeciętną liczbę liter w wyrazach określonego języka /np. w języku polskim wynosi ona około 6 liter/ , ponieważ można wtedy kryptogram dzielić na grupy zawierające liczby liter zgodnie z przeciętną dla wyrazów danego języka. Taki podział liter kryptogramu na grupy daje jaką taką orientację w liczbie wyrazów zawartych w kryptogramie. Następnie biorąc pod uwagę liczbę poszczególnych liter zawartych w kryptogramie, podstawiamy~je pod kolejne, najczęściej występujące litery, zestawione w tabeli kolejności liter ze względu na częstotliwość ich występowania w danym języku /np. jeżeli najwięcej razy pojawiła się litera "G", to pod każde "G" podstawiamy w kryptogramie literę "I" - najczęściej używaną w języku polskim itd./. Wyszukujemy również najczęstsze połączenia dwuliterowe /bigramy/, trójlitero-we /trigramy/ i w miejsce najliczniej użytych wpisujemy najczęstsze bigramy i trigramy. zgodnie z tabelą względnych częstości grup literowych danego języka, w jakim pismo zaszyfrowano. Dekrypto-wanie przyśpiesza znalezienie jakiegoś "wyrazu prawdopodobnego" /wykorzystując statystyczne właściwości języka/, który umożliwi znalezienie dalszych wyrazów tekstu "clair" .
Dekryptowanie kryptogramu zaszyfrowanego rozrzutem grupowym jest często trudniejsze niż kryptogramu zbudowanego na zasadzie monogramatycznego szyfru literalnego. Polega ono na dużej
25
�l'czbie kombinacji, które w pierwszym etapie powinny doprowadzić , okresienią długości klucza. Kilkakrotne próby odcyfrowania należy zacząć od podziału kryptogramu na części /grupy kilku liter/ , które w czytaniu pionowym /ciągle zmieniając w kolumnach kolej -ość grupy/ powinny doprowadzić do uchwycenia sensu treści.
W korespondencji dyplomatycznej używano często szyfrów na zasadzie rozrzutu grupowego, posługując się różnego rodzaju siatka -Siatki najczęściej przedstawiają kwadrat lub prostokąt kratkowanego papieru z wyciętymi otworkami /liczba otworków nie może być mniejsza od 1/4 zasobu liter przekazywanego tekstu/; kolejno, od strony lewej do prawej, przez otworki te wpisuje się litery na � podłożoną pod siatkę czystą kartkę papieru. Następnie po wypełnieniu wszystkich okienek czterech ćwiartek siatki, obraca się ją kolejno jeszcze 3 razy /o 90�/ pod kątem prostym tak,aby okienka za każdym razem trafiały na miejsca nie zapisane, w których kolejno zapisuje się dalsze litery tekstu /patrz ryc.2/. W dobrze sporządzonej siatce przy każdym obrocie zasłaniane będą zapisane litery, a odsłaniane puste miejsca.'Dają one duże możliwości kombinacji. Po zdjęciu takiej siatki, podzielonej na 4- części, wypełnia się wszystkie miejsca puste literami nie mającymi nic wspólnego z tekstem szyfrowanym /po prostu bez znaczenia, dla zmylenia/. Inny rodzaj siatek kryptograficznych pozwala poszczególne elementy tekstu "clair" zastępować podwójnymi cyframi, wpisanymi na ich osiach poziomych i pionowych /ryc.3/. Również i w tego rodzaju pomocach puste kratki muszą być zapisane dowolnymi literami bez znaczenia.
Wadą tych systemów jest konieczność posiadania przez odbiorcę takiej samej siatki, jaką ma nadawca; obracając siatkę kolejno L,razy pod kątem 90�, odczyta on tekst. Szyfrów takich nie można przekazywać drogą telegraficzną.
Szyfrowanie systemem rozrzutu nieregularnego wymaga używania kluczy zawierających w swoich ciągach tyle pojedynczych ele -mentów, z ilu liter składa się tekst mający być ukryty. Rolę takie -go klucza doskonale spełnia zwykła książka z tekstem słownym. Pod kolejne litery normalnego alfabetu rozlokowane w książce podpisuje się kolejne litery tekstu szyfrowanego. Tak więc pod pierwsze "A" podpisuje się pierwszą literę tekstu "clair",pod następne, drugie "A" w książce podpisuje się drugą kolejną literę "clair" /a ^iąc pod B, C, D itd./. Po wyczerpaniu liter "A" występujących w książce, kolejne litery "clair" wpisuje się pod następne litery we-ttug alfabetycznej ich kolejności rozrzucone w książce; dla utrud -nienia dekryptowania poszczególne litery alfabetu figurujące w ksia-zbiera się dla potrzeb szyfru z początku i końca książki lub w
26
� jeszcze inny sposób. Szyfrów takich używano głównie do przekazywania bardzo długich tekstów, wręcz niemożliwych lub trudnych do szyfrowania metodami pozostałymi. Dekryptowanie ich opierać się oczywiście musi na statystycznych właściwościach określonych języków.
O
o
o
O o
o O
o (9 O o
0 O
o
0 1 2 3 4 3 6 7 8 9
0 f
1 h h u KO al
2. P P "17 00 s 9

5 Kl
4 P* md 9h y hp s
5 z
6 a ne rs de
T b
8
9 bc km cz
ruc.3
Zasady szyfrowania
Używający szyfrów powinni przestrzegać kilku zasad, które zabezpieczają przekazywany kryptogram przed osobami trzecimi. Z najważniejszych wymienić należy: nie uwzględnianie apostrof, znaków zmiękczeń, interpunkcji, nie oddzielanie słów w kryptogramie. Wszystkie znaki kryptogramu muszą zachowywać równe odstępy, załączone słowa nie szyfrowane nie mogą nawet w najmniejszym stopniu mieć związku treściowego z informacjami ukrytymi w kryptogramie, wreszcie wszelkie pomoce szyfranta /bruliony, próbki kluczom itd./ muszą być dokładnie zniszczone przez spalenie i wymieszanie popiołu /klucze przekazuje się z pamięci/.
27 Bibliografia.
Atrament sympatyczny i jego zastosowanie, Warszawa 1919, Biblioteka Wywiadowcza, nr 5.
C e ii e r R. La cryptographic, Paris 1945 /zarys popularny/.
Gieysztor A., Kryptografia, w: Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1948, t. I.
M. e i s t e r A., Die Geheimschrift im Dienste der pHpstlichen Kurie, Paderbom 1906.
Pratt F., Histoire de la Cryptographic, Paris 1940.
Sa.cc o L., Manuale di crittografia, R oma 1947 .
^
IV. CHRONOLOGIA NOWOŻYTNA
Historyczna chronologia nowożytna zajmuje się badaniem podziałów czasu stosowanych w czasach nowożytnych i najnowszych. Rozpoznanie tych podziałów oraz ich rozwiązanie zgodnie z dziś stosowanymi umożliwia historykowi umiejscawianie faktów w czasie. Dla badacza epoki nowożytnej w przeciwieństwie domediewisty istotne są nieraz bardzo szczegółowe ustalenia chronologii wydarzeń. Podział Ziemi na 24- strefy czasowe zmusza do przeliczeń na system danej strefy godzin podawanych przez źródła pochodzące z teryto -riów, dla których właściwe są inne strefy czasu. Często zagadnienie to lekceważy się i w pracach naukowych adresowanych do mieszkańców danej strefy podaje się określenia czasu w godzinach, jakie podają źródła pochodzące nieraz z bardzo odległych stref.
W niniejszym rozdziale pominięto liczne tabele, dotyczące ka -lendarza gregoriańskiego, żydowskiego i mahometańskiego, ponieważ zawiera je "Vademectun do badań nad historią XIX i XX w." , t. l, opracowane przez I. Ihnatowicza. Ograniczono się zatem do opisu nowożytnych zasad rachuby czasu.
Stosowane w czasach nowożytnych ery i style /oznaczające dzień, od którego liczy się początek roku/ znane były już w okre -się średniowiecza, a w czasach nowożytnych bardziej rozpowszechniły się niektóre ich rodzaje. Były więc one przedmiotem chronologii historycznej średniowiecza.
W czasach nowożytnych przyjęło się w krajach słowiańskich /z wyjątkiem Rusi i Serbii/ obecne nazewnictwo miesięcy. Nazwy te wyrażają właściwe dla poszczególnych miesięcy zjawiska przyrod-niczo-gospodarcze, a ostatecznie ustaliły się one w początkach XVI w. Również słowiańskie nazwy niektórych dni tygodnia /wtorek-- wtóry, drugi, czwartek i piątek/ zaczęto powszechniej używać dopiero od początku XVI w.
Zjawiska astronomiczne /ruchy ciał niebieskich/ zarówno w o-kresie średniowiecza, jak i w czasach nowożytnych i najnowszych były i nadal są podstawą rachuby czasu.Istotny wpływna nowożytne
29
'systemy pomiaru czasu wywarł system astronomiczny M. Kopernika. Stał się on podstawą astronomii nowożytne j.. W epoce nowożytnej stale doskonalono systemy pomiaru czasu w związku z szerszymi w tym okresie niż w średniowieczu praktycznymi potrzebami człowieka. Zwłaszcza dynamiczny rozwój życia ekonomicznego wymagał bardziej precyzyjnych metod obliczania czasu niż średniowieczne. Tempo życia człowieka współczesnego wymaga posługiwania się jednostkami czasu gwarantującymi jak najdalej idącą dokładność. W niektórych dziedzinach techniki /np. w elektronice/ stosuje się jednostki znacznie mniejsze niż sekunda. Tak więc powodzenia różnych przedsięwzięć współczesnego człowieka uzależnione są od bardzo precyzyjnych metod liczenia czasu, które zapewniają stosowane przez nas obecnie zegary mechaniczne /odmierzające czas z dokładnością do niemal 1/5 sekundy, jeśli się bierze pod uwagę częstotliwość ich "tikania"/, bądź znane od lat dwudziestych XX w. zegary kwarcowe, liczące czas z dokładnością do 1/1000 części sekundy. W stadium przygotowań znajdują się zegary o napędzie atomowym, które będą w stanie uzyskać podziały czasu z astronomiczną dokładnością, dochodzącą do 10 000 000 000 części sekundy. Zrozumiałe dziś usiłowaniaczłowieka w kierunku osiągnięcia tak precy -zyjnych podziałów godzin, minut i sekund nie mogły oczywiście mieć miejsca w czasach średniowiecza ani w pierwszych'wiekach czasów nowożytnych. Minuty i sekundy zaczęły odgrywać większą rolę praktyczną w życiu człowieka dopiero począwszy od XVIII i XIX w.
Kalendarze
Na budowę różnych kalendarzy, jakich ludzkość na przestrzeni dziejów używała, wpływały zarówno zjawiska przyrody, jak i obserwacje astronomiczne. W czasach nowożytnych zasadniczy wpływ zyskały różne zjawiska astronomiczne.
Używany współcześnie kalendarz gregoriański został ukształtowany na podstawie używanego w średniowieczu kalendarza juliańs-kiego, według którego trzy lata liczyły po 365 dni /rok słoneczny zwrotnikowy/ , a rok czwarty, w ramach cykli czteroletnich, jako rok przestępny liczył 366 dni. Mankamentem tego kalendarza była różnica między rokiem według niego liczonym a rokiem astronomicznym, która wynosiła nieco ponad 11 minut, co na przestrzeni 128 lat dawało l dzień. Z tego względu reformy kalendarza juliańskiego podjęły się pod patronatem papieża Grzegorza XIII /powołał on w tym celu specjalną między; arodową komisję w 1576 r./ władze
30
�kościelne w drugiej połowie XVI w. W efekcie prac tej komisji o-głoszony został specjalną bullą u 1582 r. nowy kalendarz, zwany gregoriańskim. W celu zlikwidowania błędu polegającego na zbytnim przesunięciu się równonocy wiosennej, nakazano opuścić w 1582 r. 11 dni października w ten sposób, że po 4 października 1582 r. nastąpił od razu 15 październik. W wyniku tej kombinacji wiosenne zrównanie dnia z nocą wróciło do daty 21 marca i na tej dacie u-trzymuje się dotychczas. Latami przestępnymi są te, których liczba określająca jest podzielna bez reszty przez 4, np. 1600 4. , 1948 r. itd. Następna ważna innowacja kalendarza gregoriańskiego polega na opuszczaniu 3 dni co 400 lat, tj. wtedy, gdy lata określone pełnymi setkami są niepodzielne bez reszty przez 400. W tym nowym systemie lic żenią lat rok kalendarzowy jest dłuższy od roku astronomicznego zaledwie o 26 sęk., co da jeden dzień dopiero po około 3300 latach.
We współczesnym kalendarzu niewygodne są miesiące o niejednakowej liczbie dni i tygodni, różnie wypadającymi w poszczególnych miesiącach. Miesiące posiadają różną liczbę dni powszednich i świątecznych w poszczególnych latach. Te pozornie drobne nie -dogodności często utrudniają ścisłe planowanie. Ze względu więc na niejednolity podział roku, historyk chcący uzyskać precyzyjne spostrzeżenia powinien przy analizie materiału statystycznego /dla porównania danych z różnych miesięcy/ uwzględniać różną liczbę dni powszednich i niedziel w poszczególnych miesiącach.
W ostatnich dziesięcioleciach wysuwano projekty podziału roku na 13 miesięcy po 28 dni /każdy miesiąc składałby się z czterech tygodni/, ale w tak liczonym roku wypadałoby w sumie 364 dni /l3x28/, a nie 365 lub 366 dni, zatem należałoby wtedy na końcu roku wprowadzić dodatkowe dni. Różne inne projekty, jakie wysuwa się jeszcze czasem obecnie, też zakładają dodatkowe dni między grudniem a styczniem.
Kalendarz gregoriański mimo swej niewątpliwej wartości naukowej i praktycznej nie został powszechnie przyjęły po jego ogłoszę -niu w 1582 r. W październiku tego roku wprowadzono go tylko w I-talii, Hiszpanii, Portugalii, Księstwie Neunburg i w Polsce. We Francji zaczął obowiązywać od grudnia 1582 r., a w prowincjach niderlandzkich od stycznia 1583 r. Kraje protestanckie przyjęły go znacznie później. Toczono w nich wokół nowego kalendarza wielkie spory i dyskusje polemiczne. Patentem cesarza Rudolfa II wprowadzono go na użytek kancelarii cesarskiej w styczniu 1584 r. ,ale poszczególne kraje protestanckie w Niemczech przyjęły go dopiero w ciągu XVII w. Gdy kalendarz ten na przestrzeni drugiej połowy
31
�XVI i całego XVII stulecia opanował stopniowo całą zachodnią Europę /Anglia - w 1752 r., Szwecja - w 1753 r./, to kalendarz juliański upowszechnił się właśnie wtedy w miejsce różnych dotychczasowych kalendarzy na wschodzie Europy i w Azji; stał się tu nawet instrumentem walki politycznej.
Wielkie kłopoty powodowało posługiwanie się przez różne kraje lub różne organizmy administracyjno-polityczne w jednych i tych samych państwach dwoma różnymi kalendarzami /często ci, którzy już raz przyjęli nowy kalendarz, po kilku latach wracali do starego/. Niektóre np. przekazy źródłowe datują konstytucję cara Aleksandra I dla Królestwa Polskiego z 1815 r. dwiema datami, tj. 15 i 26 listopada 1815 r.Na podstawie historycznego materiału źródłowego przykładów takich można by podać wiele. Spośród krajów Europy wschodniej i Azji najwcześniej wprowadziła kalendarz gregoriański Japonia /1873/ , natomiast narody radzieckie dopiero po rewolucji październikowej w 1918 r. , Bułgaria w 1916 r., Rumunia w 1919 r., Turcja w 1917 r. , Grecja w 1923 r. , a Chiny dopiero po ostatniej wojnie światowej.
Kalendarz juliański był wyprzedzany przez gregoriański od l marca 1700 r. do l marca 1800 r. o 11 dni, od l marca 1800 r. do l marca 1900 r. o 12 dni, a od tej daty do dziś o 13 dni.
Po przyjęciu przez Grecję kalendarza gregoriańskiego, kościół grecko-prawosławny wprowadził własny kalendarz, który liczy rok dłużej o 2 sęk. od roku zwrotnikowego.
Historyk powinien również znać system rachuby czasu, jaki stworzony został we Francji w okresie rewolucji burżuazyjnej; istota jego przesiąknięta jest ideą rewolucji. Kalendarz ten obowiązywał we Francji, jak również w krajach z nią związanych, w do -bie porewolucyjnej, w latach 1792 /od 22 września; od tego dnia liczono nowy rok/ - 1806 /l I/. Podobnie jak kalendarz juliański i gregoriański, uwzględniał on cykle 4--letnie. Utrzymano w nim liczbę 12 miesięcy, z których każdy składał się z 30 dni /nazwy miesięcy: winogron^qgly, wilgotności, śniegu, deszczu, wiatru, kiełkowania, kwitnienia, pastwisk, żniw, upału, owoców/. Po 12 miesiącach następowało jeszcze 5 dni dodatkowych, w których obchodzono święta: cnoty, ducha, pracy, opinii i nagrody. Co 4 lata dochodził jeszcze jeden dzień dodatkowy /w latach przestępnych/ , który określano dniem Rewolucji /jour de la Revolution/. Zamiast tygodni wprowadzono dekady, w których dzień ostatni był dniem świątecznym /świątecznymi też były dnie dodatkowe/.
W badaniach historycznych liczą się często informacje dotyczące nie tylko dokładnej daty dziennej, ale również określenia dnia
32
�tygodnia dla dowolnej daty dziennej. Ażeby zapobiec prostym, ale żmudnym nieraz obliczeniom, należy wykorzystywać właściwości liczb podających liczbę dni w roku i w tygodniu, na podstawie których można ustalić zależności określające powtarzanie się tych samych dni tygodnia w odpowiednich dniach roku i miesiąca. Z samej równości określającej liczbę dni i tygodni w roku /365 dnia = 52 tygodnie + l dzień/ wynika, że każdy rok zwykły musi się zaczynać i kończyć takim samym dniem tygodnia, a w roku przestępnym /366 dni/ dzień ostatni jest przesunięty w stosunku do pierwszego dnia o jeden dzień tygodnia naprzód /jeżeli zaczynał się np. we wtorek,to kończy się w środę/.
Posługując się tabelą l, 2 i 3 można szybko określić dzień tygodnia dla dowolnej daty /patrz również tab. 10 w "Vademecum", t. 1. I. Ihnatowicza/.
Na podstawie tabel chcemy na przykład określić dzień tygodnia dla daty 3JLwietnia 1951 r. Wówczas postępujemy następuj ąco:lic z -bę lat należy podzielić na dw'ie części, tj. 19 setek i 51 lat. W ta -beli l znajdujemy dla 19 setek według nowego stylu liczbę 5. Liczbę tę dodajemy do dni miesiąca otrzymując w wyniku sumowania tzw. "datę poprawioną", tj. 3+5 = 8. W tabeli 2 znajdujemy następnie literę odpowiadającą miesiącowi oraz dziesiątkom i jednostkom lat; a więc dla kwietnia i 51 znajdujemy literę "q". W tabeli 3 znajdujemy dla "daty poprawionej" 8 i dla litery "q" - jako dzień tygodnia, odpowiadający według nowego stylu dacie 3 kwietnia 1951 r. - wtorek.
Czas słoneczny
Określanie czasu tak, jak w średniowieczu, oparte jest od początku epoki nowożytnej na położeniu Słońca na sklepieniu niebieskim, co można zaobserwować z różnych miejscowości kuli ziemskiej. W wyniku tego od XVII w. , a bardziej konsekwentnie zwłaszcza od XVIII i XIX w., zaczęto wprowadzać czas lokalny dla różnych miejscowości, regulowany w stosunku do południków przebiegających przez określone punkty. Wszystkie lokalne czasy są ściśle ze sobą sprzężone, co umożliwia łatwo obliczanie czasu dla dowolnego miejsca kuli ziemskiej na podstawie jego znajomości dla punktu określonej szerokości geograficznej. Wskutek ruchu obrotowego Ziemi dookoła osi różne części powierzchni kuli ziemskiej zwracają się kolejno ku Słońcu, aby następnie z kolei odwrócić się od niego. Konsekwencją tego zjawiska są dnie i noce. Na jego podstawie określana jest podstawowa jednostka czasowa - doba. Oznacza ona czas,
33
TabL1
stulecia 01234 5676 9 10 tl 1213 14616171882021222324252627282930
imlendare juUoństó tstary styl! 21065 4321 06543 21065432106543210
"arista IntwystyU
Tatt.2
DiKUaUó i (tdnostki lat i iS L II s! s 1 I u 1 f 1 i 1 1 1
"Od 06 17 23 28 34 15 51 56 62 73 72 84 90 010712* 2S 35 40 46 S7 S3 68 14 85 91 96 02 O S 24 30 4! 47 52 S 897580*6 97 03 M U 25 31 36 C a 59 64 70 81879298 01152026 3743(854 65717682 9399 0410 21 27 32 38 49 60 66 77 83 88 M 05 H B 22 33 35 U 50 61 67 72 TE 89 95 r j u u 1 > w g t p r 1 r w w f 1 p f u g > ' i p p t u j i , i ulg g t w r t p s u u p w f t l I � > r 1 s u t �
pvs swgtwrup
Tabl.3.
"Data poprawiona" P q. r S t u w
1 8 15 22 29 36 2 9 16 23 30 37 3 10 17 24 31 4 11 18 25 32 5 12 19 26 6 13 20 27 1 M. ">1 tO Pon. Wtoc Środa Czw. Piat Sob. w;",4-r Wtór. Środa Czw. Piąt. Sob. Niedz. Dnn Środa Czw. Piąt. Sob. Nędz. Pon. UUtnr Czw. Piąt. Sob. Niedz Pon. Wtór. 34.
'jaki upłynie między dwoma po sobie następującymi momentami najwyższej wysokości Słońca nad horyzontem. Na skutek różnych zjawisk astronomicznych poszczególne doby na przestrzeni roku różnią się między sobą od kilku do kilkudziesięciu sekund, W starożytności różnie dzielono dobę i różnie określano jej początek. Podziały te nie były precyzyjne w okresie średniowiecza, ponieważ mniejsze jednostki czasu /godziny, minuty, sekundy/ nie odgrywały jeszcze wtedy praktycznej roli w życiu człowieka.
W średniowieczu najbardziej dokładnymi środkami określania czasu były zegary słoneczne, według których regulowano różne inne zegary, jak np. wielkie wieżowe zegary mechaniczne z zastosowaniem wahadeł /stosowane od XIV w./. Zegary słoneczne okres -lały czas na podstawie cienia pręta, oświecanego przez słońce,który przesuwał się po podziałce w następstwie ruchu słońca po skle -pieniu. Pręt był prostopadły do tarczy zegara, w czasach nowszych został on nachylony do tarczy pod kątem odpowiednim do szerokości geograficznej danej miejscowości. Dzięki tej zmianie położenia wskazówki w ciągu l godziny jej cień przesuwa się stale o 15� tarczy. W średniowiecznym zegarze słonecznym tarcza dzieliła się na zasadnicze 4- linie /zbiegające się w punkcie umocowania wskazówki/, wyznaczające cztery kąty 4-5�. Rozwój techniki i postęp precyzji w czasach nowożytnych umożliwił konstruowanie zegarów dokładniejszych, zwłaszcza kwarcowych, z pierścieniami kryształów kwarcu, które zapewniają szybkie drgania przebiegające w stałych bardzo krótkich okresach /w ułamkach sekundy/.
Słońce oświetla zawsze tylko połowę Ziemi, w związku z czym w każdym momencie na połowie kuli ziemskiej jest noc, a na połowie -- dzień. Zjawisko to jest wynikiem ruchu obrotowego Ziemi, którego ostateczną konsekwencją uwzględnianą dopiero w nowożytnych systemach liczenia czasu stała się niemożność przyjęcia dla całej kuli ziemskiej tego samego czasu.
Stosowane od XVIII w. czasy lokalne stwarzały także wiele kłopotów, ponieważ na przykład podróżujący szybkimi środkami lokomocji musieli ciągle przesuwać wskazówki zegarów, a nie wiadomo było dokładnie, o jaką wielkość na tarczy. W XIX w. wraz z rozwojem kolejnictwa wprowadzono tzw. "czasy kolejowe" , obowiązujące na określonych trasach i dworcach. Konsekwencją tego była bardzo niewygodna w praktyce konieczność dostosowywania się ludzi do tych różnych czasów w różnych miejscowościach /np. Stany Zjednoczone używały aż 71 różnych lokalnych czasów kolejowych/-Dopiero w 1884- r. zapadła decyzja o podziale całej kuli ziemskiej
35
� na 24 strefy czasowe /dla każdej przyjmując jeden "czas/ odgraniczone południkami. Tak więc jedna strefa czasu obowiązuj odtąd na szerokości geograficznej wyznaczonej między 15� kolejnych południków, czyli czas każdej strefy różni się o jedną godzinę.
Polska ustawowo przyjęła czas strefowy dopiero w 1922 r. Na zachodzie Europy czas słoneczny jest traktowany jako ustawowy przeważnie od końca XIX w. Każda strefa ma odpowiednią sobie nazwę. Na przykład Polska należy do strefy czasu środkowoeuropejskiego, ponieważ obowiązującym dla naszego kraju południkiem, według którego reguluje się czas strefowy /granice stref koreluje się z granicami politycznymi państw/, jest południk 15� od południka zerowego Greenwich na w schód. Południk zerowy przebiega na linii Stargard Szczeciński, Gttrlitz, Gmund w Austrii /dlatego np. czas lokalny wyprzedza czas strefowy w Krakowie aż o 19 min. 50 sęk., a w bliższym Stargardowi Poznaniu tylko o 7 min. 31 sęk.., w Szczecinie opóźnia się o l min. 4-5 sęk./. Strefa czasu zachodnioeuropejskiego obejmuje przestrzeń odpowiadającą szerokości geograficznej między 7 1/2� południka na zachód i wschód od Green -wich, a dla strefy czasu wschodnioeuropejskiego właściwym połud nikiem jest południk 30� na wschód od Greenwich.
Jeżeli Słońce "położone" jest w najwyższym punkcie horyzontu nad południkiem właściwym np. dla strefy czasu środkowoeuropejskiego, mamy wówczas - jako obowiązującą w całym kraju - godzinę 12�o /południe/. Słońce "przesuwające się" pozornie po horyzoncie na zachód po upływie l godziny będzie "znajdowało się" w najwyższym punkcie horyzontu nad południkiem właściwym dla strefy czasu zachodnioeuropejskiego. W Polsce będzie wtedy godzina 13��, natomiast na zachodzie Europy, objętej strefą zachodnioeuropejską, godzina 12��. W ten sposób południe |jak gdyby "obiega" w okresie jednej doby całą kulę ziemską, "przesuwając się" ze wschodu na zachód. W związku z tym strefy czasowe wschodnie mają czasy odpowiednio późniejsze, strefy zachodnie - wcześniejsze. W państwach większych występuje kilka stref /np. w ZSRR - 11, w Stanach Zjednoczonych - 5/~. Ze względu na to, że czasy lokalne dla danych miejscowości w obrębie jednej i tej samej strefy różnią się niędzy sobą, odpowiednie instytucje państwowe nadają dla wszystkich miejscowości danego państwa obowiązujący ustawowo czas strefowy. Dokładny czas strefowy w Polsce nadaje w południe Polskie Radio na podstawie pomiarów obserwatorium astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Wa usunięcia pewnych zakłóceń kalendarza, jakie powstały na utek wprowadzenia czasu słonecznego strefowego, opuszcza sio
36
'lub dodaje po jednym dniu. Granicą ,zmiany dat dziennych jest południk 180�, przebiegający przez Ocean Spokojny. W praktyce podróżny przekraczający tę granicę od zachodu jeden dzień liczy dwa razy, ze wschodu zaś - jeden dzień opuszcza.
Bibliografia
Barinow F., Czas i jego pomiar, Warszawa 1950.
Bistel E., Żur gregorianischen Kalender - Reform in Polen,
Mitteilungen d. Instituts ósterreich, Geschichte, 1885, VI. Brinkman H., Alte und neue Zeitrechnung, Gorlitz 1939. C zerepnin L., Russkaja chronołogija, Moskwa 1944. Chronologia; w: Nauki pomocnicze historii, opr. J. Szymański,
Lublin 1968. Grotefend H., Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der
Neuzeit, Hannover 1891-1898, t. 1-111. Grotefend H., Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen
Mittelalters und der Neuzeit, Hannover I960, wyd. 10. Koebcke M., Nowoczesne wyznaczanie czasu, Warszawa 1949. Opolski A., Ziemia jako zegar astronomiczny, Wrocław 1948. Opolski A., Kalendarz i jego dzieje, Wrocław 1948. Połuk G., Czas i kalendarz, Warszawa 1949. Riihl F., Chronologie des Mittelalters und der Neuzeit,
Berlin 1897. Zawilski F. , Czas i jego pomiary, Warszawa 1954.
V. NUMIZMATYKA, MEDALIERSTWO, ORDERY
Numizmatyka
Nazwa numizmatyka pochodzi od łacińskiego słowa numus = moneta, to zaś od greckiego numisma lub nomos = prawo. Numizmatyka jest więc nauką o monetach i ich funkcjach normatywnych.
Wychodząc od tej podstawowej funkcji numizmatyki jako nauki o monetach, istnieją tendencje do rozszerzenia jej zakresu na przedmioty podobne do monet, jaknp. medale, plakiety, ordery, odznaki, znaczki metalowe, medaliki /np. religijne/ itp. Próbowano też rozszerzyć zakres numizmatyki na przedmioty pełniące funkcje pieniądza /np. bydło, płótno,kamienie, muszelki, ogony świńskie i inne/.
Jakkolwiek szeroko zechcemy pojmować zakres numizmatyki, dla historyka jest to przede wszystkim nauka pomocnicza historii o monecie jako źródle poznania historycznego. Źródłem, które jest przedmiotem badań numizmatyki, jest pieniądz zarówno kruszcowy, jak i papierowy, a także przedmioty służące do wyrobu pieniądza /np. stemple mennicze/.
Źródła numizmatyczne przechowuje się zazwyczaj w muzeach. Tam tworzą one kolekcje monet. Muzea zajmują się więc gromadzeniem i opracowywaniem źródeł numizmatycznych, przy czym główną częścią tego opracowania jest wartościowanie i selekcjonowanie materiału źródłowego.
Systematyzując proces gromadzenia i opracowywania źródeł nu-mizmajtycznych stosuje się kryteria chronologiczne i geograficzne /np. numizmatyka starożytna, średniowieczna, numizmatyka orientalna, zachodnioeuropejska itp./. Numizmatykę, jak każdą inną naukę pomocniczą historii, można też podzielić na numizmatykę teoretyczną /czystą/ i numizmatykę praktyczną /stosowaną/. W wyniku badań numizmatycznych powstaje obszerna literatura fachowa zarówno o charakterze opisowym, jak również wydawnictwa zawierające reprodukcje materiału źródł >wego. Metody wydawnicze reprodukcji tych próbuje się unifikować; próbuje się także ustalać zasady wydawania źródeł numizmatycznyca, podobne do zasad wydawania źródeł
38
� pisanych. Najwyższą formą tego typu wydawnictw są tzw. Corpora Nummorum, czyli pełne zestawienia reprodukcji materiału źródłowego z poszczególnych okresów lub terenów.
Numizmatyka jako nauka pomocnicza historii XIX i XX w. ma do spełnienia ważną rolę praktyczną. Na ziemiach Polski występują w tym czasie bardzo różne jednostki monetarne trzech państw zabór -czych, jak również monety polskie z okresów politycznej swobody i względnej niepodległości. Różnorodność wartości równocześnie występujących na ziemiach Polski monet wymaga opracowania spo -sobów porównania wartości tych monet, bez czego niemożliwa jest analiza merytoryczna źródeł historycznych tego okresu.
Nim przystąpimy do omawiania stosunków monetarnych na zie -miach polskich XIX i XX w., omówimy krótko zarys stosunków monetarnych Polski przedrozbiorowej. Ze względu na jakość występujących na ziemiach polskich monet, numizmatykę polską okresu przedrozbiorowego dzielimy na trzy okresy:
Okres I - denarowy. Okres ten zaczyna się od czasów Mieszkał utworzeniem pierwszej mennicy w Polsce, a kończy się na początku XIV w. , z chwilą pojawienia się groszy czeskich. Denar był w tym okresie prawie jedyną zasadniczą jednostką monetarną /mimo zmiany wyglądu, wielkości i wagi/. Okres ten dzielimy na trzy etapy:
Etap I - okres denarów grubych /X - XI w./. W tym okresie należy zwrócić uwagę na pierwszą polską monetę - denar Mieszka I, i na denar Bolesława Chrobrego z pierwszym zapisem nazwy Polska.
Etap II - okres denarów cienkich /XIIw./.
Etap III - okres brakteatów /XII - koniec XIII w./. Są to monety bite jednostronnie na bardzo cienkich blaszkach. Do ciekawszych należą brakteaty książąt dzielnicowych /np. Mieszka III/ z legendami hebrajskimi. W tym okresie podstawową jednostką monetarną był denar, ważący w okresie pierwszych władców Polski 1,53'g srebra, co stanowiło 1/240 część funta karolińskiego. Później stopa mennicza uległa pogorszeniu. Funt karoliński ważył 367,2 g srebra i dzielił się na 2 grzywny po 183,6 g srebra. Monetę półdenarową nazywano obolem.
Okres II - groszowy /XIV i XV w./. Skomplikowana sytuacja monetarna w Polsce schyłkowego okresu rozbicia dzielnicowego spowodowała konieczność reformy. Przeprowadził ją Wacław II, który zaczął bić pełnowartościową monetę zwaną groszem /grosz praski/ . W Polsce nowy system przyjął się i rozpowszechnił za Kazimierza Wielkiego. Podstawową monetą był grosz, ale obok grosza pojawiły się półgrosze, ternary, kwartniki i denary, potem szelągi, halerze i złote floreny.
39
Grosze uzyskały od razu duże uznanie. Waga grosza wynosiła 3,5 g srebra. Jego wartość faktyczna była więc ponad dwa razy wyższa niż wartość denara.
Zmienił się też system liczenia. Podstawę monetarną - grzywnę, dzieliło się na grosze, których na grzywnę w Czechach przypadało 60, a w Polsce 48. Ten typ monety określano w źródłach jako "grzywnę groszy praskich polskiej liczby". Dawne denary zrównały się wartością z obecnymi półgroszami, a dawne kartniki z halerzami. Stopa mennicza uległa też pewnej zmianie. Wartość dawnej grzywny z 183,0 g srebra podniesiono do 200 g srebra. Grzywnę dzielono na 48 groszy. Czwarta część grzywny, tj. wiardunek lub ferton miał 12 groszy, a każdy skojec - scotus, stanowiący 1/24 grzywny, miał 2 grosze. Z czasem opisana stopa mennicza ulegała stałemu pogarszaniu.
Stosunki monetarne Polski ulegają komplikacji. W kraju, obok monety rodzimej, pojawia się moneta ruska, litewska i pruska oraz moneta miast cieszących się przywilejami menniczymi, jak np.Gdańska, Torunia, Elbląga, Poznania i innych. Po raz pierwszy pojaw: się w Polsce moneta złota /1320 r./, produkowana we Florencji,t] dukat, zwany też florenem. Bito go ze złota 23,5-karatowego o wa dze 3,5 g.
Okr.es III - złotowy, trwa od początku XVI do końca XVIII w. Charakteryzuje go rozmaitość polskiej monety. Znikają dawne denary i grosze. Czołowe miejsce zajmuje złoty polski jako podstawowa jednostka monetarna rozrachunkowa. Pieniądz nazywa się złotym dukatem lub złotym czerwonym i dzieli się na 30 groszy.
Rażeni z monetą złotą rozpowszechniła się dobra, gruba moneta srebrna, zwana talarem. Obok tej podstawowej i nie zmieniającej wartości monety pojawia się liczna różna moneta zdawkowa, drobna, obiegowa, zmieniająca często wartość, ulegająca pogorszeniu. Bogata i liczna moneta pojawia się w okresie rządów Wazów.Gumowski wylicza dla tego okresu 93 zasadnicze typy monet i około 300 jej odmian.
Czasy Jana Kazimierza i późniejsze charakteryzują się stale pogłębiającym się upadkiem na polu monetarnym. Pojawiają się zdawkowe monety bite z miedzi, zwane szelągami lub tynfami /od nazwiska dzierżawcy mennicy/. Chaos powiększa się jeszcze za czasów saskich. W tym czasie Polska nie posiada własnej mennicy. Dla Polski bije się pieniądze w Saksonii. Ponadto Polskę zalewa ogromna ilość monety fałszywej, produkowanej z polecenia Fryderyka II, króla pruskiego.
40
t Próbę reform podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatow-
skiego w 1765 r. Otwarto dwie mennice /Warszawa, Kraków/,, zaczęto bić jakościowo dobrą monetę. Podstawą nowej monety była grzywna królewska równa 233 g srebra. Z tej ilości srebra bito 10 talarów, 20 półtalarów, 40 dwuzłotówek, 80 złotych, 160 półzło-tówek lub 320 groszy. Uporządkowano też stopę monety miedzianej. Z l funta miedzi bito 40 trojaków, 120 groszy, 240 półgroszy lub 360 szelągów.
W okresie powstania kościuszkowskiego pojawia się nowa moneta zwana suwerenem, równa 3 dukatom. Wtedy też pojawia się po raz pierwszy w Polsce pieniądz papierowy. Jego wartość była zabezpieczona dobrami skarbowymi. Wypuszczono banknoty 5- i 10-groszowe oraz 1-, 4-, 5-, 10-', 25-, 50-, 100-, 500- i 1000-zło-towe. Pieniądze te straciły wszelką wartość z chwilą upadku powstania". Ten okres dziejów numizmatyki zakończył'trzeci rozbiór Polski.
Numizmatyka okresu por o zbiór owego. Okres ten rozpoczyna się pierwszym rozbiorem Polski i trwa w zasadzie do końca pierwszej wojny światowej. Ale z chwilą zamknięcia w Warszawie mennicy, monety dla ziem polskich bije się już w mennicy państw zaborczych. Polski charakter monet jest coraz bardziej ograniczany. W tym czasie mamy do czynienia z monetami kursującymi na ziemiach poszczególnych zaborów, jak również z monetami z okresów względnej niepodległości /Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie, Rzeczpospolita Krakowska/.
Monety Księstwa Warszawskiego. Księstwo Warszawskie ma swoją mennicę w Warszawie /od r. 1810/. Nieco później powstaje mennica w Zamościu.-Stopę monetarną dostosowano do systemu pruskiego, ale monetom nadano nazwy z okresu stanisławowskiego. Bito monety miedziane i srebrne. Kursowały również pieniądze papierowe.
Pieniądze miedziane:
szeląg 1/3 grosza = 1,3 g miedzi,
półgroszek 1/2 grosza = 1,95 g ,
grosz - 3,89 g miedzi,
trojak - 3 grosze 11,7 g miedzi
Pieniądze srebrne:
piątak 5 groszy 0,34 g srebra,
szóstak 6 groszy 0,43 g srebra,
dziesiątak 10 groszy 0,58 g srebra,
złotówka 30 groszy 2,68 g srebra,
41
dwu złotek 2 złote 5,4 g srebra,
talar 6 złotych 16,5 g srebra
Bilety kasowe /banknoty/ kursowały na terenie Księstwa Warszawskiego od 1811 r. Miały one wartość l, 2 i 5 talarów.
Monety Wolnego Miasta Gdańska. Miasto założyło mennicę; w latach 1808-1812 wybijało szelągi i grosze z miedzi oraz szóstaki ze srebra.
Monety oblężonego Zamościa. W. 1813 r. w czasie oblężenia Zamościa przez wojska rosyjskie generał Hauke założył w oblężonym mieście mennicę, która wybijała dwuzłotówki ze srebra oraz sześ-ciogroszówki z miedzi. Obie monety miały w rewersie napis "Boże pomóż wiernym Ojczyźnie".
Monety Królestwa Polskiego. Konstytucja "Królestwa Polskiego gwarantowała mu własną monetę. Bito ją w mennicy warszawskiej. Obok pieniędzy polskich, kursowały na terenie Królestwa pieniądze rosyjskie, które przeliczano według kursu l grosz = 1/2 kopiejki i l złoty = 15 kopiejek.
10 złotych 5 złotych 2 złote
50 groszy
40 groszy l złoty
dziesiątak
piątak
Monety srebrne:
l 1/2 rubla
3/4 rubla
30 kopiejek
25 kopiejek
20 kopiejek
15 kopiejek
10 kopiejek
5 kopiejek
= 27 ,0 g srebra, = 13,4 g srebra, = 5,0 g srebra, = 4,5 g srebra, = 4,2 g srebra, " 2,7 g srebra, = 0,5 g srebra, -= 0,3 g srebra.
Bito również monety miedziane: l grosz i 3 grosze = trojak /zł centnara miedzi bito 6 000 trojaków lub 18 000 groszy/. W obiegu była też moneta złota: l złoty królewski = 25 złotych, podwójny złoty królewski = 50 złotych.
W 1828 r. założono Bank Polski. Rząd Królestwa Polskiego puścił w obieg bilety kasowe-w odcinkach po 5, 10, 50 i 100 złotych. W okresie powstania listopadowego zarząd mennicy przejął Bank Polski i 2 11 1831 r. zarządził wymianę stempli menniczych. Z re -wersu usunięto głowę cesarza i orła rosyjskiego i wprowadzono tarczę z Orłem i Pogonią.
W 1841 r. system monetarny Królestwa Polskiego został zrównany, z systemem monetarnym Rosji. Obowiązującą monetą był odtąd srebrny rubel.
42
Monety Wolnego Miasta Krakowa. Wolne Miasto Kraków utworzone zostało decyzją Kongresu Wiedeńskiego. Miasto posługiwało się początkowo monetą Królestwa Kongresowego i dopiero od 1835 r. senat Wolnego Miasta Krakowa wybił w mennicy wiedeńs -kiej własną monetą miedzianą i srebrną. Były to miedziane 3-gro -szówki oraz srebrne 5 i 10 groszy oraz l i 2 złote. Wszystkie te monety były opatrzone herbem miasta i polskimi napisami.
Monety zaboru rosyjskiego Monety srebrne:
rubel srebrny = 100 kopiejek
półtynnik = 50 kopiejek
półpołtynnik = 25 kopiejek
dwugrywiennik = 20 kopiejek �
grywiennik = 10 kopiejek
piątak = 5 kopiejek
ałynnik = 3 kopiejki
kopiejka =
grosz = l/2kopiejki
połuszka = 1/4-kopiejki
W obiegu były także monety złote, tj.:
:
imperiały = 10 rubli, czerwonce = 5 rubli.
Bito również monety miedziane. Z l puda miedzi bito 36 rubli. W obiegu były także ruble papierowe. Ich. kurs podlegał pewnym wahaniom i w latach 1840-1890 wynosił od 100 do 168 rubli papiero -wych za 100 rubli srebrnych.
Monety zaboru pruskiego
W numizmatyce pruskiej związanej z panowaniem nad ziemiami polskimi tzw. zaboru pruskiego rozróżniamy dwa okresy:
l/ do roku 1821,
2/ po roku 1821, kiedy to przeprowadzono reformę i wprowadzono tzw. srebrne grosze.
A oto tabela zawierająca wykaz podstawowych monet kursujących na ziemiach zaboru pruskiego:
43
Stosunek do talara Dobre grosze Srebrne Gram grosze srebra
do 1821 po 1821
fenigi srebrny gr< 288 360 DSZ 30 1/2 1/2 1
dobry grosz 24- l
marka 3 38 10 5,55
póltalar 2 2 12 15 8,35
talar l l 24 30 16,38
Dobre grosze występowały do 1821 r. w jednostkach po l, 2 i 4 /gute Groschen/ . Srebrne grosze występowały po 1821 r. w jednostkach po l, 2, 5 i 6 groszy.
Na Śląsku, pozostającym w granicach państwa pruskiego, sytuacja monetarna przedstawiała się jeszcze inaczej, a mianowicie:
Monety na Śląsku:
l talar /pruski/
l talar śląski = 4 talary pruskie = 5 talarów śląskich
l złoty pruski = 2 talary pruskie = 3 złote pruskie
l tynf =1/5 talara pruskiego
l dobry grosz = 1/24- talara pruskiego
l srebrny grosz =1/30 talara pruskiego
l biały grosz = 1/45 talara pruskiego
l kraj car = 2 białe grosze
l denar zwany
fenlgiem 4 krajcary
l grosik = 3 fenigi
l halerz = 4- grosiki
Monety zaboru austriackiego
halerz = 1/960 talara =� l g miedzi
fenig = 2 halerze = 0,03 g srebra
grosik = 3 fenigi = 0,12 g srebra
krajcar = 1/120 talara = 0,16 g srebra
półtorak = 2 grosiki = 0,23 g srebra
grosz czeski =1/24- talara = 0,58 g srebra
złoty reński =1/2 talara - 11,7 g srebra
talar = 23,39 g srebra
Austria w XIX w. przechodziła kilkakrotnie inflacje /I8l6, 1846 /. Ostatnia reforma w 1857 r. wprowadziła l złoty równy 100
44
1 krajcarom, zwanym także centami. /Uwaga. Zamieszczone tabele monet okresu Polski porozbiorowej opracowano na podstawie kilku wydawnictw, głównie jednak w oparciu o dane zawarte w "Zestawieniu Monet i Miar używanych na Ziemiach Polskich" , opracowanym przez A. Gilewicza, a zamieszczonym w "Historii Polski" - PAN, Warszawa I960, t. 11, cz. 47.
Numizmatyka okresu międzywojennego
W pierwszych latach swego niepodległego bytu Polska nie posiadała rodzimej monety. Kursowały papierowe pieniądze - marki polskie, pozostałość po niemieckim okupacyjnym Królestwie Polskim. Organizuje się mennicę państwową, która w 1922 r. wypuszcza pierwsza monetę: 100 marek w wersji brązowej i srebrnej. Tej i innych próbnych monet markowych nie wprowadzono jednak do obiegu, ponieważ był to okres szczytu inflacyjnego marki polskiej,który w 1924- r. doprowadził do zamiany marki polskiej na złote. Wymieniano l złoty = l 800 000 marek polskich. Sprawy monetarne Polski międzywojennej regulowała ustawa z 11 I 1924- r. "O naprawie skarbu i reformie monetarnej". Wprowadziła ona system pieniężny oparty na tzw. monometalizmie złotym. Polską jednostką monetarną stał się l złoty = 100 groszy. Według kolejnego rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 17 IV 1927 r., l złoty miał być równowartością 9/31 g czystego złota, czyli że z l kg próby 900 należało wybić 3100 złotych w złocie. Miały być bite: monety złote wartości 10, 20, 50 i 100 złotych, monety srebrne, wartości l, 2 i 5 złotych, monety niklowe wartości 10, 20 i 50 groszy i monety brązowe wartości l, 2 i 5 groszy. Ponieważ Polska początkowo nie miała swojej mennicy, wszystkie te monety wybijano w mennicach zagranicznych /w Anglii, Szwajcarii, Holandii, Austrii, Francji, a nawet w Stanach Zjednoczonych/.
Zaleceń dekretu o biciu monety złotej nie wykonano. Wybito jedynie złote 10- i 20-złotówki jako monety pamiątkowe z okazji 900 rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego /1925/. Nie była to jed -nak moneta obiegowa.
Wydano również kilka monet pamiątkowych /ale obiegowych/ -- srebrnych z różnych okazji, a między innymi:
- w 100 rocznicę wybuchu powstania listopadowego /1931/,
- w 70 rocznicę wybuchu powstania styczniowego /1933/,
- z okazji 250 rocznicy odsieczy wiedeńskiej /1933/.
Ogółem Katalog Monet Polskich Terleckiego wykazuje dla okresu międzywojennego 199 różnych pozycji monetarnych.
W 1932 r. wprowadzono do obiegu monetę 10-złotową sre i uregulowano dokładnie stosunek zawartości srebra do warj monety, jak również ich rozmiary.
Monety 2-złotowe: średnica 28 mm, zawartość srebra 4,Ą Monety 5-złotowe: średnica 28 mm, zawartość srebra 11,6 Monety 10-złotowe:średnica 34mm, zawartość srebra 22,0 Mało znanym faktem z dziejów numizmatyki okresu międzywi nego jest istnienie tzw. monety prywatnej /wydawanej prawdoti bnie za zgodą ministra spraw wojskowych przez spółdzielnie kowe/. Monety te bito z cynku lub aluminium. Oprócz monet wały w Polsce okresu międzywojennego banknoty 20-, 50- i l - złotowe.
Monety okresu okupacji
Po zajęciu ziem polskich przez armię niemiecką, polska lu< pochowała większość polskich monet srebrnych. Monety grosz okupant wycofał i wybijał nowe dawnymi polskimi stemplami. ^ nich zwraca uwagę cynkowa 5-groszówka dziurkowana. Chcąc dnić kontakty między ludnością polską a ludnością żydowską ze niętą w gettach, wydano specjalną monetę obowiązującą tylko gettach.
Numizmatyka Polski Ludowej
W pierwszych latach po wyzwoleniu kursowały w Polsce wj nie pieniądze papierowe. Najniższa wartość banknotu wynosiła złoty. Dopiero w 1951 r. ukazują się pierwsze monety metalo-w l z datą 1949 r./. Były to monety: aluminiowe - wartości l i 2 sze, brązowe - wartości 5 groszy, niklowe - wartości 10, 20, groszy oraz l złoty. W awersie miały one napis "Rzeczpospolj Polska".
Wprowadzenie monet metalowych w Polsce związane jest z luacją monety polskiej, którą przeprowadzono w stosunku: 10C nych złotych = 3 nowe złote. W 1956 r. pojawia się moneta zda wa wszystkich podanych wyżej wartości, ale bita z jednolitego PU metalowego zwanego alupolonem. Od 1957 r. w legendzie a\ monety podaje się oficjalną nazwę naszego kraju: "Polska Rze Pospolita Ludowa". Od 1958 r. pojawiają się monety metalowe tości wyższych niż l złoty. Są to monety 2- i 5-złotowe z alup oraz 10-złotowe z miedzioniklu. Pierwsze monety 10-złotowe i ły się w 1959 r. Dotychczas ukazało się 13 różnych edycji moi )- złotowe j. Niektóre z nici mają charakter pamiątkowej mc obiegowej. Z okazji 1000-] ;cia państwa polskiego wypuszcs
46
�-również monetę pamiątkową srebrną o wartości 100 zł. Nie jest ona jednak monetą obiegową. Ponadto znajdują się w Polsce Ludowej w obiegu pieniądze papierowe o wartościach: 20, 50, 100, 500 i 1000 złotych.
Medalierstwo
Już na początku tego rozdziału powiedziano, że numizmatyka jako nauka pomocnicza historii rozciąga swoje zainteresowania nie tylko na monety i banknoty, ale również i na inne przedmioty. Wśród nich najważniejsze miejsce zajmują medale. Najogólniej biorąc, medalem nazywamy okrągły lub owalny przedmiot metalowy, najczęściej brązowy, srebrny lub złoty, niedużej wielkości, na którego obu stronach /czasem tylko na jednej/ przedstawiono w wypukłym reliefie pewne wyobrażenia i napisy, upamiętniające jakieś wydarzenie, osobę itp.
Wyraz medal jest pochodzenia włoskiego - medaglio, ale swój pierwowzór ma w łacińskim słowie metallum = metal. Medale wykonywane są systemem tłoczenia lub odlewania..
Medal był formą nagrody lub okolicznościowe] pamiątki, która miała upamiętniać jakieś zdarzenie lub fakt historyczny. Medale projektowali i wykonywali zazwyczaj wybitni artyści. Są więc one pośrednio również dziełami sztuki. Medale są wycinkowym odzwierciedleniem obrazu epoki, życia, sposobu myślenia, a w Polsce, w okresie rozbiorów, były one ponadto instrumentem budzenia uczuć patriotycznych, gdy wydawano je dla uczczenia rocznic wydarzeń z dziejów Polski przedrozbiorowej.
Medalierstwo - głównie nauka pomocnicza historii - jest jednak odrębną dyscypliną specjalistyczną z własną metodą badawczą; poza tym spokrewniona jest z historią sztuki.
Początków sztuki medalierskiej należy szukać w starożytnej Grecji i w Rzymie. Z tego okresu znane są monety pamiątkowe, wykonywane z dużym artyzmem przez wybitnych rzeźbiarzy. Monety te nie były w zasadzie w obiegu, ale służyły jako upominki i nagrody. W starożytnym Rzymie rozpowszechniony był zwyczaj bicia monet pamiątkowych o charakterze portretowym. Upadek starożytnego Rzymu i upadek jego kultury pociągnął również za sobą, na długi czas, zanik zwyczaju bicia monet pamiątkowych,
Z okresu średniowiecza znane są /zbliżone swym charakterem do medali/ plakiety cynowe z wyobrażeniem scen hagiograficznych.
Powstanie i rozwój medalierstwa nowoczesnego przypada dopiero na początek okresu Renesansu. Są dwa, niezależne od siebie,
47
'ośrodki, z których wywodzi się medalierstwo: Flandria oraz północna Italia. Pierwsze, jeszcze sporadyczne, wypadki wykonania medali /w obu ośrodkach przez nieznanych artystów/ pochodzą z
końca XIX w.
Za twórcę nowoczesnej sztuki medalierskiej uważa się powszechnie włoskiego malarza Antonio Pisano /zm. 1455/. Restytuowana przez Pisano sztuka medalierska znalazła licznych naśladowców i rozpowszechniła się szybko w Italii. Liczne ośrodki zajmujące się wytwarzaniem medali powstają we Florencji, w Wenecji i w Rzymie. Artyści włoscy z kolei spopularyzowali znajomość medalierstwa w całej Europie.
Na przełomie XV-XVI w. medalierstwo dotarło do Niemiec; w w. XVI medalierstwo niemieckie zaznacza własną odrębność artystyczną. Głównym ośrodkiem niemieckiego medalierstwa stały się Augsburg i Norymberga. Zajmowali się nim m.in. Albert Durer i Łukasz Cranach. W XVI w. medalierstwo dociera również do Holandii /Jacques Jonghelinck/ oraz do Francji /Jean Gongeon/.
W Polsce sztukę medalierską propaguje epoka Renesansu, głównie artyści włoscy: Jan Maria Padovano i Jan Jakub Coraghio. Obol; nich działali także w Polsce medalierzy niemieccy i holenderscy. Już w XVI w. zaczynają powstawać w Polsce kolekcje medali. Zbie rał je .Zygmunt August i Stanisław Leszczyński. Najwybitniejszym z monarchów - kolekcjonerów medali był Stanisław August Ponia -towski. Za przykładem królów szli polscy magnaci. Do bardziej znanych zbiorów należy zbiór Radziwiłłów z Nieświeża. Kolekcjonerami medali byli również Lubomirscy i Potoccy. Bogatego i cennego zbioru dorobił się również bezpośrednio po powstaniu Uniwersytet Warszawski. Wybitnym kolekcjonerem medali w drugiej poło -wie XIX w. był polski magnat i wysoki urzędnik carski Emeryk Hutten-Czapski, który pod koniec życia /w 1903 r./ podarował swój ogromny zbiór /3000 medali i 11000 numizmatów/ Krakowowi.
Medalierstwo polskie odegrało szczególnie ważną rolę w XIX w. Należało wówczas do najbardziej zaangażowanych form twórczości artystycznej w walce o wolność i niepodległość. W pierwszych dziesięcioleciach XX w. medalierstwo polskie rozwija się dzięki wybitnym artystom. Dużą rolę w tym rozwoju odegrała również mennica państwowa, która realizowała projekty poszczególnych artystów .
Po zakończeniu drugiej wojny światowej przed medalierstwem Polski Ludowej stanęły dwa najważniejsze zadania:
l/ przygotowania nowy h kadr twórców /wielu twórców okresu międzywojennego zginęło >* czasie ostatniej wojny/,
48
2/ popularyzowanie tej formy twórczości artystycznej wśród społeczeństwa.
W medalierstwie powojennym wyróżniają się dwa okresy:
1 - do roku 1955-1956. W tym czasie tworzyli m.in. Jan Rasz -ka /zm. 194-5/, Jan Wysocki /zm. 1960/, Konstanty Łaszczka /zm. 1956/, Józef Aumiller /zm. 1963/ i Józef Gosławski /zm. 1963/;
2 - po roku 1956; okres ten charakteryzuje się antyklasyczną postawą twórców, zarzuceniem klasycznego typu medalu i nawiązaniem do różnych form sztuki abstrakcyjnej. Zamiast kształtu okrągłego medale bardzo często mają kształty nieregularne z otworami. Najczęstszą techniką tworzenia jest odlew cyzelowany, uzupełniany dodatkowymi efaktami malarskimi. Ukształtowały się 3 ośrodki medalierstwa: Warszawa, Kraków i Poznań. Wrocław natomiast może się poszczycić jedynym w kraju Muzem Sztuki Medalierskiej. Muzeum to powstało l I 1965 r. Gromadzi, opracowuje i udostępnia medale, medaliony, plakiety, odznaczenia i odznaki, organizuje też wystawy dotyczące medalierstwa dawnego i współczesnego, polskiego i obcego /dotąd urządzono około 30 wystaw/. Eksponaty wróć -ławskiego Muzeum pokazywane są również na wystawach zagranicznych /w Finlandii, Czechosłowacji, Holandii i Hiszpanii/. Muzeum dzieli się na 5 działów: 1. Dział Medali Polskich. 2. Dział Medali Zagranicznych.3. Dział Orderów i Odznaczeń. 4-. Dział Dokumentacji. 5. Biblioteka. W muzeum zgromadzono dotąd ponad
15 000 eksponatów, w tym wiele egzemplarzy unikalnych.
Ordery
Już od początków istnienia państwa polskiego władcy kraju wyróżniali swoich rycerzy za odwagę i męstwo. Powszechną formą takiego uznania było pasowanie na rycerza. Przemysław II Wielkopolski po koronacji stworzył drużynę królewską. Członków tej drużyiy wyróżniano z grona pozostałych rycerzy łańcuchem złotym z plakieta orła u spodu, zawieszonym na szyi. Na ogół jednak w Polsce szlacheckiej nie było odznak i odznaczeń o charakterze orderów, ponieważ szlachta przeciwna była wyróżnianiu kogokolwiek w jakikolwiek sposób, uważając, że zakłóca to zasadę równości w ramach stanu szlacheckiego. Szlachta protestowała też przeciwko przyjmowaniu przez władców oraz możnowładców polskich orderów cudzo -ziemskich.
Pierwszą próbę ustanowienia orderu w Polsce podjął Władysław IV. Pragnął on ustanowić "Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny". Order ten miał honorować odwagę
49
i zwycięstwa w walce z Turkami, a przez stworzenie grupy honorowej kawalerów tego orderu król chciał zjednać sobie życzliwość najbardziej wpływowych osób, przy pomocy których mógłby najłatwiej zrealizować swoje plany królewskie.
Dla planu utworzenia orderu pozyskał Władysław papieża "Urbana VIII j który specjalnym dokumentem z 5 VII 1634- r. udzielił temu roiektowi poparcia. Zamiar ustanowienia orderu wywołał niechęć szlachty, która upatrywała w tym chęć ograniczenia wolności szla--heckiej, a ponadto nazwa orderu budziła sprzeciw magnatów - dysydentów. Ten zorganizowany sprzeciw spowodował, że król zrezygnował z zamiaru. Odznakę orderu miał stanowić złoty łańcuch. U łańcucha zawieszony miał być krzyż czteroramienny, czerwony z białym okrągłym polem w środku, a na tym polu wizerunek madonny depczącej smoka. Na odwrocie, też na środkowym /czerwonym/polu, miał być biały orzeł z rozpostartymi skrzydłami.
W dawnej Rzeczypospolitej szlacheckiej istniały następujące ordery:
1. Order Orła Białego.- ustanowiony przez króla Augusta 11 Sasa 3 XI 1705 r. w Tykocinie.
Przez ustanowienie tego orderu chciał August II Sas umocnić życzliwość dla siebie panów polskich, którzy pozostali wierni królowi mimo jego niepowodzeń w walce ze Stanisławem Leszczyńskim. Order w formie okrągłego medalu na jednej (stronie przedstawiał orła białego na czerwonym-tle i napis: "pro fide, rege et legę" , na stronie odwrotnej monogram z liter AR. Order należało nosić na piersi na niebieskiej wstążce. Później postać tego orderu zmieniano kilkakrotnie. Noszono go na szerokiej wstędze przewieszonej przez lewe ramię na prawym boku: miał postać krzyża z rozpostartą na jego ramionach postacią orła. Odmianą orderu była "Gwiazda Orderu Orła Białego". Najwyższą formą była gwiazda orderu noszona na łańcuchu złotym złożonym z 14- ogniw /na zmianę orzeł i plakieta z monogramem literowym./. W czasach Królestwa Kongresowego odznaka orderowa została zmieniona i przedstawiała orła białego nałożonego na większego czarnego, dwugłowego orła carskiego.
2. Medal "Bene Merentibus" - ustanowiony przez Augusta III �s�. Jest to okrągły medal z portretem króla i napisem "Augustus
�KG. Rex Poloniarum", na odwrocie stół, na którym rozłożono scuch z przywieszonym doń krzyżem Orderu Orła Białego i napis Rege et Republice Bene Merentibus". Nadawano go za zasługi <łla króla i kraju.
3. Order Sw. Stanisława - ustanowiony przez Stanisława Au-Usta Poniatowskiego 7 V 1765 r.
50
4. Order "Virtuti Militari" /cnocie -wojennej/, ustanowiony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w czerwcu 1792 r.
Wszystkie te ordery oczywiście przestały być nadawane z chwilą rozbiorów. Wznowiono je konstytucją Księstwa Warszawskiego 22 VII 1807 r. Po klęsce Napoleona car Aleksander I nadał Królestwu Polskiemu konstytucję /1815 r./, mocą której utrzymane zostały wszystkie dawne polskie ordery cywilne i wojskowe .Po powstaniu listopadowym Mikołaj I wcielił polskie ordery cywilne do kapituły orderów cesarskich. Otrzymały one nazwę orderów cesars-ko-królewskich. Order "Virtuti Militari" został zniesiony. Rolę odznaczeń odgrywały w pewnym stopniu medale nagrodowe i pamiątkowe, wybijane na polecenie władców polskich /o czym była już mowa w rozdziale poprzednim/.
Ordery w Polsce okresu międzywojennego /1918-1939/
Odrodzone państwo polskie przywróciło lub ustanowiło kilka odznaczeń, nadając niektórym z nich charakter orderów:
1. Order Orła Białego. Odznaczenie ma jedną klasę i zostało wznowione w 1921 r. na wzór dawnego orderu o tej samej nazwie, ustanowionego za czasów saskich. Zmieniono jedynie dewizę orderu. Zamiast dotychczasowej dewizy "pro fide, rege et legę" -
- wprowadzono dewizę "Za Ojczyznę i Naród".
2. Order "Polonia Restituta" ustanowiono w 1921 r. Odznaczenie ma 5 klas i nadawane jest za zasługi cywilne. Krzyż orderowy był w tym czasie ośmioramienny, biało emaliowany; w środkowym polu miał białego orła na czerwonym tle, a na odwrocie monogram "RP".
3. W 1919 r. wznowiono również odznaczenie wojskowe "Virtuti Militari". W tym okresie odznaczenie miało 5 klas. Dla klas od l do 4- krzyże orderowe były złote, dla klasy 5 - srebrny.
4. Krzyż zasługi, ustanowiony w 1923 r. , nadawany za zasługi cywilne. Posiadał 3 klasy: złoty, srebrny i brązowy.
5. Krzyż Walecznych, ustanowiony w 1920 r. - l klasa /brązowy/.
Ordery i odznaczenia w Polsce Ludowej
W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odznaczenia stanowią zaszczytne wyróżnienia nadawane przez państwo w uznaniu zasług położonych w walce o narodowe i społeczne wyzwolenie kraju,
51
y różnych dziedzinach pracy i działalności społecznej. Na system orderów i odznaczeń w PRL składa się 5 orderów i 16 odznaczeń:
1. Order Budowniczego Polski Ludowej: ustanowiony w 194-9 r. Nadawany jest za szczególnie wybitne zasługi położone w dziedzinie budowy Polski Ludowej. Order może być nadany tylko obywatelowi polskiemu jeden raz. Odznaką orderu jest złota, ośmiora-mienna gwiazda. Order nosi się na czerwonej wstędze z niebieskimi paskami z boku i białym w środku, na lewej piersi, na pierwszym miejscu.
2. Order Odrodzenia Polski /"Polonia Restituta"/ ustanowiony v 1921 r., wznowiony dekretem PKWN w 1944- r. Nadawany jest za Mirybitne zasługi w dziedzinie oświaty, nauki, kultury i sztuki, gospodarki, działalności społecznej itp. Dzieli się na 5 klas:
klasa pierwsza - Krzyż Wielki,
klasa druga - Krzyż Komandorski z Gwiazdą,
klasa trzecia - Krzyż Komandorski,
klasa czwarta - Krzyż Oficerski,
klasa piąta - Krzyż Kawalerski.
Order może być nadany tylko jeden raz. Odznaką orderową jes stylizowany krzyż równoramienny, pokryty białą emalią w złocony obramowaniu. W klasie pierwszej i drugiej nosi się gwiazdę orde rową. W klasie pierwszej order nosi się na szerokiej wstędze założonej przez prawe ramię na lewym boku, w klasie drugiej i trzeciej - zawieszone na szyi, pozostałe - na wstążkach na lewej piersi. Wstęgi i wstążki są czerwone,, z białymi paskami po bokach.
3. Order "Virtuti Militari" jest odznaczeniem wojskowym, nadawanym za zasługi bojowe od 1792 r. Przywrócony w Polsce w 1919 r. i wznowiony w Polsce Ludowej dekretem PKWN w 1944 r., dzieli się na pięć klas:
klasa pierwsza - Krzyż Wielki,
klasa druga - Krzyż Komandorski,
klasa trzecia - Krzyż Kawalerski,
klasa czwarta - Krzyż Złoty,
klasa piąta - Krzyż Srebrny.
Odznakę orderu stanowi krzyż równoramienny pokryty czarną emalią w złotym lub srebrnym obramowaniu. W pierwszej klasie nosi się ponadto gwiazdę orderową srebrną. Gwiazdy i odznaki orderowe nosi się na wstęgach niebieskich, z czerwonym paskiem po bokach.
4. Order Krzyża Grunwaldu ustanowiony rozkazem dowództwa Gwardii Ludowej l l 1944 r. i zatwierdzony przez KRN 20 II 1944 r. Nadaje się go za zasługi wojskowe. Dzieli się na trzy klasy. Może
52
�być nadawany tylko jeden raz. Odznaką orderu jest równoramienny krzyż, w klasie pierwszej - złoty, w klasie drugiej - srebrny ze złotym obramowaniem, w klasie trzeciej - srebrny. Order nosi się na lewej piersi, na wstążce czerwonej z zielonymi paskami z bok^ i białym paskiem w środku.
5. Order Sztandaru Pracy, ustanowiony w 1949 r. Nadawany z$ wybitne zasługi w dziedzinie budowy socjalizmu w Polsce,dzieli się na dwie klasy. Może być nadawany wielokrotnie. Odznaką orderu jest pięcioramienna gwiazda o ramionach pokrytych białą emalią % pękami promieni - złotymi w klasie pierwszej, srebrnymi w .drugieją Nosi się go na lewej piersi na czerwonej wstążce z pąsowymi paskami po bokach.
Odznaczenia:
1. Krzyż Zasługi - ustanowiony w 1923 r. , potwierdzony~w 1944-r., złoty, srebrny i brązowy. Nadawany za zasługi w pracy społecznej i zawodowej.
2. Krzyż Walecznych - ustanowiony w 1920 r. , potwierdzony w r. 1944. Odznaczenie wojskowe - jedna klasa.
3. Medal "Zasłużonym na Polu Chwały" - ustanowiony w 1943 r. , odznaczenie wojskowe, 3 stopnie: złoty, srebrny, brązowy.
4. Krzyż Partyzancki - ustanowiony w 1945 r. Odznaczenie wojskowe , nadawane za udział w ruchu partyzanckim.
5. Medal "Za Wolność Naszą i Waszą" - ustanowiony w 1956 r. , nadawany uczestnikom walk w Republikańskiej Armii Hiszpańskiej .
6. Śląski Krzyż Powstańczy - ustanowiony w 1946 r. za udział w powstaniach śląskich w latach 1919-1921.
7. Wielkopolski Krzyż Powstańczy - ustanowiony w 1957 r. za u-dział w powstaniu wielkopolskim 1918-1919 r.
8. Medal za Warszawę - ustanowiony w 1945 r. za udział w obronie Warszawy w 1939 r., za udział w ruchu oporu na terenie Warszawy, za udział w powstaniu warszawskim oraz w wyzwoleniu Warszawy w 1945 r.
9. Medal Za Odrę, Nysę i Bałtyk - ustanowiony w 1945 r. za u-dział w walkach o granice Polski na Odrze, Nysie i Bałtyku.
10. Medal Zwycięstwa i Wolności - ustanowiony w 1945 r. , nadawany osobom, które przyczyniły się do zwycięstwa nad faszyzmem hitlerowskim w okresie drugiej wojny światowej.
11. Medal za Ofiarność i Odwagę - ustanowiony w I960 r., nadawany osobom, które z narażeniem własnego życia uratowały życie innym.
53
.12. Medal "Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny" - ustanowiony w r.
1951, ^ stopniu złotym i srebrnym. Nadawany jest za 15- i
25-letnią nienaganną służbę w wojsku polskim. 13. Medal Dziesięciolecia Polski Ludowej - ustanowiony w 1954- r.
Odznaczenie jubileuszowe. 14.. Medal Za Długoletnie Pożycie Małżeńskie - ustanowiony w r.
I960. Nadawany osobom, które przeżyły 50 lat w jednym związku małżeńskim. 15. Medal Za Udział w Walkach o Berlin - ustanowiony w 1966 r.
Odznaczenie wojskowe. 16.Medal Za Zasługi Dla Obronności Kraju - ustanowiony w 1966r.
Odznaczenie wojskowe, nadawane osobom cywilnym i wojskowym
za zasługi dla rozwoju obronności kraju.
Ważniejsze ordery i odznaczenia zagraniczne
i
Związek Radziecki
1. Order "Czerwonego Sztandaru" - ustanowiony l VIII 1924. r.. nadawany osobom wojskowym i cywilnym oraz jednostkom i forma -cjom wojskowym za męstwo i bohaterstwo w czasie bezpośrednich działań bojowych w walce z wrogami Związku Radzieckiego. Order nosi się na lewej pie"rsi na wstążce czerwono-biało-czerwonej.
2. Order "Czerwonego Sztandaru Pracy" - ustanowiony 7 IX 1928 r., nadawany osobom, kolektywom i przedsiębiorstwom za wybitne zasługi w dziedzinie produkcji, działalności naukowej, państwowej i społecznej. Nosi się" go na lewej piersi, na wstążce ciemnoniebieskiej z dwoma niebieskimi, podłużnymi paskami na brzegach.
3. Order Lenina - ustanowiony 6 IV 1930 r., nadawany osobom, kolektywom, przedsiębiorstwom i organizacjom społecznym za szczególne zasługi w budowie socjalizmu. Order Lenina nadaje się również osobom, którym nadano tytuł "Bohatera Związku Radzieckiego" lub tytuł "Bohatera Pracy Socjalistycznej". Order nosi się na lewej piersi. Wstążka-orderu jest czerwona, z każdej strony dwa złote paski.
4. Order Czerwonej Gwiazdy - ustanowiony w 1930 r. Odzna -czenie nadaje się wojskowym wszystkich rodzajów broni, jednostkom wojskowym, instytucjom, przedsiębiorstwom i organizacjom społecznym za zasługi w bezpośrednim udziale w czynach bojowych oraz za działalność w umocnieniu obronności kraju. Order nosi się na prawej piersi, na wstąż :e koloru bordo z szarym paskiem w środku.
54
5. Medal Złota Gwiazda - ustanowiony w 1939 r. Nagradzani są nim bohaterowie Związku Radzieckiego. Nosi się go na. prostokątnej baretce pokrytej czerwoną wstążką, na lewej piersi, ponad wszystkimi odznaczeniami.
6. Tytuł Bohatera Związku Radzieckiego - najwyższe wyróżnienie w ZSRR, ustanowione 16 IV 1934- r., nadawane za zasługi dla państwa związane z czynem bohaterskim, dokonywanym zbiorowo lub indywidualnie.
7. Złoty Medal Sierp i Młot - ustanowiony w 1940 r. , wręczany Bohaterom Pracy Socjalistycznej. Nosi się go na prostokątnej baretce pokrytej czerwoną wstążką, na lewej piersi, nad wszystkimi odznaczeniami.
8. Tytuł Bohatera Pracy Socjalistycznej ustanowiono w 1938 r. jako najwyższy stopień wyróżnienia w dziedzinie budownictwa kulturalnego i gospodarczego.
Francja
1. Order Narodowy Legii Honorowej /Ordere National de la Legion d'Honneur/ - ustanowiony 19 V 1802 r. przez Napoleona jako pierwszego konsula. Nadawany za zasługi cywilne i wojskowe.
2. Palmy Uniwersyteckie /Palmes "Universitaires/ - ustanowione 18 III 1808 r. w celu nagrodzenia zasług na polu oświaty oraz nauki, sztuki i propagandy francuskiej za granicą.
Wielka Brytania
1. Order Łaźni /Order of the Bath/ - ustanowiony w 1399 roku przez króla Ryszarda II lub HenrykaIV, odnowiony w 1725 r.przez króla Jerzego I. Dzieli się na cywilny i wojskowy. Każdy z nich ma trzy klasy.
2. Order Podwiązki /Order of the Gorter/ - ustanowiony w r. 1348, ma tylko jedną klasę. Nadawany jest tylko osobom panującym, oficjalnym i szlachcie.
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej
1. Legion of Merit /Medal za zasługi/ - ustanowiony w 1942 r.
2. Medal Honorowy /Medal of Honor/ - ustanowiony w 1861 r. za czyny spełnione ponad wymagane obowiązki. Nadawany w imieniu Kongresu /stąd też zwany czasem Medalem Kongresowym/.
3. Krzyż za Wybitne Zasługi /Distinguished Service Cross/ -- ustanowiony w 1918 r. Odznaczenie wojskowe.
55 Japonia
1. Order Zasługi Wschodzącego Słońca /Kiokudzic-sio/ - us-n0vriony przez cesarza Mutsuhito w 1875 r. Posiada 8 klas.
Watykan
l. Order Grobu Świętego /Sacro Militare Ordirie del S. Se-olcro/ - ustanowiony w 1496 r. przez papieża Aleksandra VI.
Bibliografia
Bońc za-Tomas zew ski W., Kodeks orderowy, Warszawa 1939.
Gilewic z A. , Zestawienie monet kursujących na Ziemiach Polskich, Historia Polski, Warszawa I960, PAN, f. 11, cz. IV,
s. 7-11.
Gumow ski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914-. Gumowski M., Zarys numizmatyki polskiej, Łódź 1952. Gumowski M., Medale polskie, Warszawa 1925. Holder H., Ordery i odznaczenia Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej, Warszawa 1963. Ihnatowicz I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku, Warszawa 1967, s. 83-99.
Kałkowski T., Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1963. Łoza. S., Bienkowski S., Ordery i odznaczenia,
Warszawa 1928.
Mericka V., Orden und Auszeichnungen, Praga 1966. Sadów ski H., Ordery w Polsce, Warszawa 1904. Sztuka Medalierska w Polsce Ludowej 1945-1965. Katalog Wystawy
w Muzeum Sztuki Medalierskiej. Wstęp opr. A. Więcek,
Wrocław 1965. Szwagrzyk ]., Medal - Moneta - Order. Katalog Wystawy
Ossolineum, Wrocław 1971.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Lublin 1968. Terlecki W., Katalog monet polskich 1916-1958. Więcek A., Medale Piastów Śląskich - Wstęp, Warszawa 1958.
VL METROLOGIA
Metrologia historyczna jest nauką o stosowanych w przeszłości miarach i systemach mierzenia. Dotyczy ona zwłaszcza jednostek miar i systemów mierzenia przestrzeni i masy. Obok jednostek miar i systemów mierzenia przedmiotem zainteresowania metrologa są również narzędzia miernicze. Tak traktowana metrologia jest ważnym elementem krytyki źródła historycznego. Do najważniejszych zadań metrologii historycznej należy również przeliczanie histo -rycznych jednostek miar na współczesny system metryczny.
Systemy mierzenia i jednostki miar w Polsce przedrozbiorowej
Najstarsze, stosowane w Polsce jednostki miar mają swe początki w określeniach antropologicznych. Później, w miarę narastania stosunków między poszczególnymi krajami, zaczynają do polskich systemów przenikać elementy obce, dając na terenie polskim pewne zmiany bądź też utożsamiając się ze stosunkami rodzimymi przez przyjęcie polskiej nazwy dla obcej jednostki miary.
O istnieniu i używaniu określonych jednostek miar decydowała także umiejętność liczenia. Długi czas o liczbie, nazwie i grupowaniu jednostek decydowała np. liczba palców u rąk i nóg. Początek wszelkiemu mierzeniu dało prawdpodobnie mierzenie odległości /i długości w ogóle/. Jednostki miar były, z pochodzenia, antropologiczne: szerokość palca /cal/, szerokość dłoni, pięści, stopy, obwód głowy. Większe długości mierzono pewnymi czynnościami człowieka, np. długość rozciągniętych poziomo rąk /około 178 cm/, średnia wysokość człowieka od ziemi do ramienia /około 148 cm/. Jeszcze większe odległości oceniano liczbą kroków potrzebnych do jej przebycia: np. mila = 1000 podwójnych kroków. W źródłach dotyczących polskiego średniowiecza występują m.in. następujące nazwy-jednostek mićn~ pochodzenia antropologicznego: palec = digitis, dłoń - palma, stopa = pes, łokieć - ulna, krok �= = passus. Łokieć używany w Polsce wczesnośredniowiecznej miał
57
,-rartość około 59,4 cm i dzielił się na 2 stopy /stopa = około 29,7
/ podane tu przeliczenia na centymetry mają tylko charakter ra/dopodobny, ponieważ w miarach tych, Inawet na obszarze jed-gO kraju, występowały regionalne odchylenia. Stąd też w źród-ich często dla podkreślenia tych różnic dane jednostki miar o-kreśla się dokładniej /np. łokieć krakowski, który w drugiej połowie XVI w. mierzył prawdopodobnie 58,6 cm, lub łokieć war -szawski, który w drugiej połowie XVII w. mierzył 59,5 cm/. Łokcie dzielono najczęściej na stopy, ćwierci, cale i ziarna, w ten sposób, że: l łokieć krakowski = 58,6 cm dzieli się na dwie stopy _. 29,3 cm. Stopa dzieli się na dwie ćwierci - 14-, 65 cm, ćwierć dzieli się na 6 cali � 2,44 cm, cal dzieli -się na 8 ziaren = 0,28 cm.
Znane były również wielokrotności łokcia, np.: pręt = 7,5 łokcia lub 15 stóp, laska = 15 łokci lub 30 stóp.
Jeżeli chodzi o najstarsze miary powierzchni, ich nazwy mają charakter produkcyjny: np. włóka jest to obszar ziemi, który można uprawiać za pomocą pary wołów - przeciętnie 8 ha. Inne nazwj--okresiały ilość ziemi, jaką można uprawić pewnymi narzędziami produkcyjnymi w ciągu jednego dnia pracy, za pomocą dwu wołów /np. radło, socha/ lub jednego woła /np. pług/. Mniejszymi jednostkami były też wielkości agrotechniczne, jaknp. zagony, skiby, zręby, dziedziny, ślady itp.
Ważną rolę w systemie średniowiecznego miernictwa powierzchni odgrywały łany. Najogólniej dzieliły się one na:
- łany wielkie /zwane też frankońskimi lub niemieckimi/ , odpowiednik 23 do 27 ha miary współczesnej;
- łany małe /zwane też flamandzkimi, chełmińskimi, magdeburskimi lub średzkimi/ , odpowiednik 16-18 ha miary współczesnej.
Łacińska nazwa tej jednostki miary brzmi mansus lub laneus. Łany dzieliły się na morgi, sznury, pręty, kopanki lub też na staje , morgi, wiertle, wężyska, zagony, laski i kopanki. W Polsce stosowano też jeszcze większe jednostki miar powierzchni pól tzw. łany królewskie,' liczące ponad 50 ha miary współczesnej. Tę jednostkę miar stosowano w majątkach królewskich.
Od najdawniejszych czasów były też w użyciu miary objętości. Byty to synonimy pewnych naczyń lub pojemników. Mierzono nimi zarówno objętość płynów, jak i ciał sypkich /np. zboże/. Podstawową jednostką mierzenia objętości w średniowieczu był garniec, zróżnicowany pod względem wielkości w zależności od regionu. Najczęściej używano garnca krakowskiego /2,18-2,26 l/ do mie-rzenia ciał sypkich i nieco większego garnca krakowskiego /3,2-�3,3 l/, do mierzenia płynów. Do mierzenia zboża używano również
58
. miary zwanej korcem.. Większą od korca jednostką miary był mał-drat. Podział tych miar był dwojaki:
l/ tzw. podział targowy: l małdrat => 3 korce = 12 ćwierci -
= 48 korczyków 96 miar, 2/ tzw. podział biskupi: l małdrat = 3 korce = 12 ćwierci =
= 36 korczyków = 72 miary. Przy obu systemach podziału korzec liczył 52-54- litrów.
Jednostki miar i wag używanych na ziemiach polskich w okresie rozbiorów
"Ustalenie, jakie jednostki miar stosowane były na ziemiach polskich, jest trudne. Jeszcze trudniejsza jest sprawa ustalenia wartości przeliczeniowych dawnych jednostek wag i miar na system metryczny. "Używane jednostki mają wiele odchyleń lokalnych. Trzeba jednak stwierdzić, że koniec XVIII i początek XIX w. przynosi wiele prób unifikacji miar: w 1764 r. w Rzeczypospolitej Polskiej, w 1796 r. w Prusach, w 1818 r. w Królestwie Polskim i w 1834 r. w Wolnym Mieście Krakowie i w Austrii.
Podane tu wartości przeliczeniowe używanych wówczas jednostek miar /głównie wg A. Gilewicza, Historia Polski, t. H, cz.IV/ nie są dokładne i mają tylko znaczenie orientacyjne.
1. Miary długości
a/ Rzeczypospolita Polska
1. sążeń - ok. l,3/4 m 5. ćwierć - 1/2 stopy
2. łokieć - 1/3 sążnia 6. dłoń - 1/2 ćwierci
3. stopa - 1/2 łokcia 7. palec - 1/3 dłoni
4. sztych - 2/3 stopy 8. ziarno - 1/8 palca
b/ Królestwo Polskie
1. sznur - ok. 43,2 m 5. pręcik - 1/4 łokcia
2. pręt - 1/10 sznura 6. stopa - 2/3 pręcika
3. sążeń - 1/4 pręta 7. cal - 1/12 stopy U. łokieć - 1/3 sążnia 8. linia - 1/12 cala
59
1. mila
2. półmila
3. ćwierćmila L,, staje
1. wiorsta
2. sążeń
3. arszyn
4. łokieć
1. mila
2. pręt
1. mila
2. sążeń
3. łokieć
II. Miary drogowe
a/ Rzeczypospolita Polska
ok. 7,15 km 5. sznur
1/2 mili 6. pręt
l/4 mili 7. łokieć 1/8 mili
b/ Zabór rosyjski
ok. 1,07 km 5. stopa 1/500 wiorsty 6. werszek 1/3 sążnia 7. cal ok.5/8 arszyna
c/ Zabór pruski
ok. 7 ,5 km 3. łokieć 1/2000 mili 4. stopa
d/ Zabór austriacki
ok. 7,58 km 4. stopa l/ĄOO mili 5. piędź ok. 1/25 sążnia
1/20 staja 1/10 sznura 1/75 pręta
ok. 5/7 łokcia ok. 1/10 stopy ok. 4/7 werszka
ok. 1/6 prąta 1/2 łokcia
1/60 sążnia 1/3 stopy
III. Miary powierzchni a/ Rzeczypospolita Polska
1. włóka
2. morga
3. sznur
-,1/3 morgi - 1/10 sznura
1/8 wiertła ok.2/5 zagona 1/10 zagona ok.1/6 kopań-ki
b/ Królestwo Polskie
4. pręt - 1/1000 sznura
5. łokieć - ok. 1/6 prąta
6. pręcik - 1/100 pręta
1. łan królewski 2. włóka chełmińska 3. morga - ok. 53, 8 ha - 1/3 łana -1/30 włóki 4. sznur 5. pręt
1. łan frankoński 2. sta j 3. morga 4. wierteł - ok. 25,8 ha - 1/.18 łana - ok.3/5 staja - 1/4 staja 5. zagon 6. laska 7. kopanka 8. łokieć
- ok.16,8 ha
- 1/30 włóki
- 1/3 morgi
60
Na terenie Królestwa Polskiego stosowano też miary rosyjskie, a mianowicie:
1. dziesiatyna skarbowa = 2 4-00 sążni = ok. 1,09 ha
2. dziesiatyna większa = 3 200 sążni = ok. 1,4-6 ha. Dziesiatyna dzieliła się na: 2 czetwiertki, 4 osminy, 8 półos-
min lub 16 małych czetwieryków.
c/ Zabór pruski
1. włóka /Hufe/ - 7 60 ar ów 3. pręt reński - 1/180 morgi
2. morga magdeburska - 1/30 włóki 4. stopa reńska - 1/10 pręta
d/ Zabór austriacki
1. morga dolnoaustriacka - 37,5 ara
2. sążeń - 1/600 ara
1. beczka
2. półbeczka
3. konew 4-. garniec
1. stągiew
2. beczka
1. beczka
2. wiadro
3. kruszka
1. okset
2. wiadro
3. anker
IV. Miary pojemności płynów
a/ Rzeczypospolita Polska
- ok. 271,1/31
- 1/2 beczki
- 1/15 beczki
- 1/72 beczki
b/ Królestwo Polskie
5. półgarniec
6. kwarta
7. kwaterka
200 litrów 1/2-stągwi
c/ Zabór rosyjski
3. garniec
4. kwarta
ok.492 litry 1/4-0 beczki 1/8 wiadra
4. sztof
5. butelka
6. czarka
d/ Zabór pruski
ok. 225 litrów 1/3 oksetu 1/2 wiadra
4. viertel
5. achtel
6. kwart
e/ Zabór austriacki
1. wiadro wiedeńskie - ok. 56,5 l
2. miara - 1/40 wiadra
1/2 garnca 1/4 garnca l /4 kwarty
1/25 beczki 1/2 garnca
l/10 beczki 1/4 sztofu 1/10 sztofu
1/5 ankra 1/2 vlertla ok. 2/5 achtla
3. półmiarek
4. za j del wielki
5. za j del zwykły
- 1/2 miary -1/3 miary
- 1/4- miary
61
V. Miary pojemności ciał sypkich
a/ Rzeczypospolita Polska
1. łaszt - ok. 3636,1/3 l 5. miarka /faska/ - 1/8 korca
2. korzec - 1/30 łaszka 6. garniec - 1/8 ćwierci
3. półkorzec - 1/2 korca 7. kwarta _ l/l6 miarki
4. ćwierćkorzec - 1/4 korca 8. kwaterka - 1/4 kwarty
b/ Królestwo Polskie
- 1/8 ćwierci
- 1/4 garnca
- 1/4- kwarty
1. łaszt 2. korzec 3. półkorzec 4. ćwierć - 3,8401 - l/30łaszta - 1/2 korca - 1/4- korca 5. garniec 6. kwarta 7 . kwaterka
c/ Zabór rosyjski
1. łaszt
2. kadź
3. czetwiert
4. osmina
1. łaszt
2. wimpel
3. malder
ok. 3,8591 1/4 łasztu 1/4 kadzi 1/2 czetwierti
5. pajok
6. czetweryk
7. garniec
8. dola -
1/2 osminy 1/2 pajoka 1/8 czetweryka 1/30 garnca
d/ Zabór pruski
ok.3,4901 4-. szeffel - 1/12 maldera
1/3 łasztu 5. viertel /ćwierć/ - 1/4 szefla
1/2 wimpla 6. metze /miarka/ - l/4viertla
e/ Zabór austriacki
1. muth - 1,8451
2. viener Metze /mierzyca/ - 1/30 mutha
3. viertel /ćwierć/ - 1/4-mierzycy
4. achtel /ósemek/ - 1/2 ćwierci
5. mass /miarka/ - 1/2 ósemki
6. messeln /miareczka/ - 1/2 miarki
1. cetnar
VI. Miary masy
a/ Rz czpospolita Polska - 64,8 kg 2. kamień
- 1/5 cetnara
62
'3.
4.
1.
2. 3.
funt grzywny
- 1/32 kamienia
- 1/2 funta
5. łut
b/ Królestwo Polskie
cetnar kamień funt
łaszt
szyfunt
pud
- 40,5 kg
- 1/4- cetnara
- 1/25 kamienia
4. uncja
5. łut
- 1/16 grzywny
- 1/16 funta
- 1/2 uncji

c/ Zabór rosyjski
- ok. 1956 kg
- 1/12 łasztu
- 1/10 szyfunta
4. bezmian - ok. 1/17 puda
5. grzywna większa - 1/40 puda
6. grzywna mała - 1/2 grzywny
l 2 3, 4, 5. 6, 7,
łaszt okrętowy łaszt okrętowy szyfunt cetnar
kamień ciężki kamień lekki
d/ Zabór pruski
- 1852 kg
- 1870 kg po r.
- 1/12 łasztu
- 1/2 szyfunta
- 1/5 cetnara
- 1/10 cetnara
większej
1816
funt funt
- 1/11 kamienia lekkiego - ok. 468 g - 500 g po r. 1840
e/ Zabór austriacki
1. cetnar
2. kamień
- 56 kg
- 1/5 cetnara
3. funt - 1/20 kamienia
4. łut wiedeński - 1/64 kamienia
VII. Inne miary i jednostki przeliczeniowe
1. tuzin - 12 sztuk
2. mendel - 15 sztuk
3. mendel chłopski - 16 sztuk
4. sztyga - 20 sztuk
5. izba - 40 sztuk
6. kopa - 60 sztuk
7. wielka setka - 120 sztuk
8. wielki tysiąc - 12 wielkich
setek
9. gross - 1/12 wielkiego
tysiąca
10. wielki gross - 1/10 wielkiego
tysiąca
Miary sukna bela - 20postawom, postaw - 32 łokcie
63-
Miary drzewa opałowego:
sag -75 łubów, łub - 3/4 - 1,1/2 łokcia
Sól mierzono beczkami. Pojemność beczki wynosiła 141-295 kg.
Współczesne jednostki miar
Jednostki miar i wag obowiązujące w Polsce określa Rozporządzenie Rady Ministrów z l VII 1953 r. w sprawie obowiązujących jednostek miar w sposób następujący:
1. Jednostką długości jest metr /m/. Metr jest długością w temperaturze O�C międzynarodowego prototypu metra określonego przez Generalną Konferencję Miar w Paryżu, a przechowywaną w Międzynarodowym Biurze Miar. Wielokrotnościami metra są:
l hektometr - 100 m, l kilometr = 1000m.
Częściami metra są: '
l decymetr - l/10 m,
l centymetr - 1/100 m,
l milimetr - 1/1000 m,
l mikron - 1/1 000 000 m,
l manometr - 1/1 000 000 000 m,
l�Angstrem - 1/10 000 000 000 m.
2. Jednostką powierzchni jest metr kwadratowy /m2/. Metr kwadratowy jest powierzchnią kwadratu, którego bok równy jest l m. Wielokrotnościami l m są:
l ar - 100 m2, l ha -10 000 m2, l km2- 1000 000 m2
o
Częściami l m są:
l dcm2 - 1/100 m2, l cm2 - l/10 000 m2, l mm2 - 1/1 000 000 m2.
3. Jednostką objętości jest metr sześcienny /m^/ ilitr. Metr sześcienny jest objętością sześcianu o krawędzi l m. Litr jest objętością, jaką zajmuje l kg czystej wody pod ciśnieniem atmosferycznym równym l atmosferze, l litr /!/ - 1,000028 dcm^.
W obrocie towarowym l l l dcm . Wielokrotnościami m^ są:
l hektometr sześcienny � l 000 000 m^
64
1 Ton3 = l 000 000 000 m3.
o
Częściami m� są:
l dcm3= 1/1 000 m3,
l cm3 =1/1 000 000 m3,
l mm3 = 1/1 000 000 000 m3.
Wielokrotnością litra jest l hektolitr /hl/ = 100 litrów. Częściami litra są: l cenrylitr /cl/ = 1/100 litra oraz l mililitr = = 1/1 OOOlitra.
4. Jednostkami kąta są: stopień, grad i radian. Stopień jest 1/360 częścią kąta pełnego, grad jest 1/4-00 częścią kąta pełnego, radian jest kątem o wierzchołku w środku koła wycinającym z obwodu koła łuk o długości równej promieniowi koła.
Jednostką kąta bryłowego jest staradian. Staradian jest kątem bryłowym, mającym wierzchołek w środku kuli o promieniu równym l m i wycinającym w powierzchni tej kuli pole l m^.
5. Jednostką masy jest kilogram /kg/. Kilogram jest miarą międzynarodowego prototypu tej jednostki, określonego przez Generalną Konfederację Miar w Paryżu i przechowywanego w Międzynarodowym Biur ze Miar.
Wielokrotnościami kilograma jest l kwintal /q/ = 100 kg oraz l tona /t/ = 1000 kg.
Częściami kilograma są: l dekagram = 1/100 kg, l gram = = 1/1000 kg oraz l miligram = l 000 000kg. W obrocie drogocennymi kamieniami oraz perłami 200 miligramów można nazwać karatem.
6. Jednostką czasu jest sekunda. Sekunda jest 1/86 400 częścią doby słonecznej.
Wielokrotnościami sekundy są: l minuta = 60 sekund oraz l godzina = 60 minut = 3 600 sekund.
7. Jednostka temperatury /różnicy temperatury /jest stopień stu-stopniowej skali Celsjusza /l C/. Stopień stustopniowej skali Celsjusza jest zmianą temperatury, powodującą 1/100 część przyrostu ciśnienia jakiejkolwiek masy gazu doskonałego, jeżeli przy stałej objętości temperatura gazu zmienia się od punktu 0�C /temperatura topnienia lodu/ do punktu 100�C /temperatura wrzenia wody/ zgodnie z tym, jak te dwa punkty zostały określone przez Generalną Konfederację Miar w latach 1889 i 1913.
8. Dla potrzeb żeglugi morskiej mogą być używane jednostki miar: mila morska, kabel, węzeł i rumb.
65
Mila morska jest przybliżoną odległością dwu punktów na po-ierzchni ziemi o jednakowej długości geograficznej, których sze-"Olcość geograficzna różni się o l minutę. Wartość liczbowa l mili morskiej wynosi 1852 m.
l kabel =1/10 mili morskiej.
Węzeł jest prędkością statku przepływającego l milę morską w ciągu l godziny.
Rumb jest 1/32 kąta pełnego.
9. Nazwy jednostek miar wielokrotnych i podwielokrotnych tworzy się przez dodanie do nazw jednostek przedrostków wg następującej tabeli:
Przedrostek tera = mnożnik 10^2 skrót T
giga - " 109 " G
mega= " 10b " M
kilo = " 103 " k
hekto = " 102 " h
deka = " 10 " dk
decy = " 10-1 dc
centy = " 10"2 " c
mili = " 10-3 m
mikro = " 10"6
nano = " 1Q-9 " n
piko .' " 10-i2 p
10. Inne miary:
a/ jednostka częstotliwości = herz /Hz/,
b/ jednostka siły = niuton, dyna, kiloGram,
c/ jednostki ciśnienia � paskal, atmosfera fizyczna i atmosfera techniczna:
atmosfera techniczna = ciśnienie l kg - siły na powierzchnię l cm ,
atmosfera fizyczna = ciśnienie l ,033227 atmosfery technicznej na powierzchnię l m ,
d/ jednostki pracy i energii = dżul, erg, kilogramometr, �watosekunda, watogodzina, kilowatogodzina,
e/ jednostka mocy � wat,
/Dla określenia mocy ma szyn używa się jednostki "koń mechaniczny" /,
f/ jednostka.ilości ciepła = dżul, kaloria /Kaloria jest ilością ciepła potrzebną do podniesienia temperatury l g wody o 1�C /U,5-15,5�C/,
66
g/ jednostka natężenia prądu elektrycznego = amper,
h/ jednostka ładunku elektrycznego =kolomb, amperogodzina,
amperosekunda, i/ jednostka napięcia = volt, j/ jednostka oporu elektrycznego = om, k/ jednostka pojemności elektrycznej = larad, l/ jednostka indukcyjności elektrycznej = henr, ł/ jednostka natężenia światła = kandela, m/ jednostka strumienia świetlnego = lumen, n/ jednostka natężenia oświetlenia =luks.
Międzynarodowy układ jednostek miar, zwany Układem SI
Mimo daleko idącej unifikacji obowiązujących obecnie jednostek miar na świecie, nie osiągnięto jeszcze całkowitej jedności systemów nierzenia, nawet na terenie Europy. Jest to zjawisko bardzo poważne, utrudniające wzajemną wymianę doświadczeni dyskusji, zwłaszcza w zakresie zagadnień naukowych.
Chcąc usunąć powyższe trudności, przed kilku laty podjęto pracą nad stworzeniem uniwersalnego układu jednostek miar, który by w sposób najbardziej optymalny uwzględniał potrzeby wszystkich nauk. Układ taki nazwano M iędzynar odowyrffiUkładem J ednostek Miar, w skrócie Układem SI /Systeme International d Unites/. System ten przyjęty zostałna XI Generalnej Konferencji Miar w I960 r.; później zastosowały go liczne organizacje międzynarodowe, m.in.Rada Wzajemnej Pomocy Gsopodarczej /RWPG/. Układ SI wprowadzony został w Polsce zarządzeniem prezesa Centralnego Urzędu Jakości i Miar w sprawie definicji i oznaczeń legalnych jednostek miar o-razustalenia pochodnych jednostek miar i jednostek miar dopuszczonych przejściowo do stosowania jako legalne, opublikowanym w Monitorze Polskim nr 74-, z dnia 31 XII 1966 r. Międzynarodowy Układ Jednostek Miar opiera się na następujących założeniach:
1. Ustala 6 podstawowych jednostek miar: metr, kilogram, sekunda, amper, stopień Kelvlna i kandela. Jednostki te reprezentują 6 podstawowych wielkości fizycznych: długość, masa, czas, natężenie prądu elektrycznego, temperatura i światłość.
2. Ustala dwie uzupełniające jednostki miar: radian i steradian, pierwszy dla pomiar ów kąta płaskiego, drugi dla pomiarów kąta bryłowego .
3. Tworzy się pochodne jednostki miar w oparciu o prawa fizyczne , formułujące zależności między wielkościami podstawowymi".
67 A oto definicje podstawowych jednostek miar Układu 31:
1. Metr jest długością równą l 650 763,75 długości fali w próżni "roinieniowania odpowiedającego przejściu między poziomami 2p o
2� atomu kryptonu 86. A więc metr jest długością odpowiedniej
Hczby fal świetlnych. TŁ liczba odpowiada dość dokładnie długości metra, oznaczonego na platynowe-irydionowym wzorcu, przechowy-vanym v Sevres pod Paryżem.
2. Kilogram jest masą międzynarodowego wzorca tej jednostki, przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar. Masa jednego Kilograma może być odtworzona przez porównanie z międzynarodowym wzorcem z błędem względnym, nie przekraczającym 0,002mg/kg.
3. Sekunda jest 1/31556925,9747 częścią roku zwrotnikowego 1900 stycznia O, godzina 12 czasu efemeryd. Krócej można określić sekundę jako l/32-milionową część roku zwrotnikowego i definicja ta odpowiada wartości sekundy według dawnej definicji określającej ją jako 1/86400 części średniej doby słonecznej. Sekundę odtwarza się obecnie za pomocą zegarów atomowych, które pozwalają odtworzyć wzorzec sekundy z błędem względnym wynoszącym 10~
4. Amper jest natężeniem prądu elektrycznego nie zmieniającego się, który płynąc w dwóch równoległych przewodach prostolinijnych nieskończenie długich, o przekroju okrągłym, znikomo małym, umieszczonym w odległości l metra jeden od drugiego w próżni -
- wywołałby między tymi przewodami siłę równą 2 x 10"'N /niuto-na/ na każdy metr długości przewodu.
5. Stopień Kelvina jest jednostką temperatury termodynamicznej w skali, w której temperatura punktu potrójnego wody równa jest 273,l6�K. Punkt potrójny wody oznacza stan wody uwarunkowany odpowiednią temperaturą i ciśnieniem, w którym występować ona może jednocześnie w trzech stanach: stałym, ciekłym i gazowym.
6. Kandela jest światłością, która ma w kierunku prostopadłym Pole l/6xH)5 m powierzchni ciała doskonale czarnego, promieniu-Hcego w temperaturze krzepnięcia platyny pod ciśnieniem jednej Atmosfery fizycznej.
Definicje uzupełniających jednostek miar znane są z geometrii:
1. Radian jest kątem płaskim o wierzchołku w środku koła, wycinającym z obwodu tego koła łuk o długości równej jego promieniowi.
2. Steradian jest kątem bryłowym o wierzchołku w środku kuli Wycinającym z powierzchni tej kuli pole równe kwadratowi jego Promienia.
68
Definicje pochodnych jednostek miar nie są urzędowo sformułowane słownie. Formułuje się je samodzielnie, różnie, w zależności od potrzeb dydaktycznych i poziomu naukowego.
Bibliografia
Chmielewski H., S.I. - Międzynarodowy układ jednostek miar, Warszawa 1971.
Gilewicz A., Zestawienie miar i wag używanych na Ziemiach Polskich, Historia Polski, Warszawa I960, PAN, t. II, cz. IV, s. 12-21.
Ihnatowic z I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX w. , Warszawa 1967.
Kula W., Miary i ludzie, Warszawa 1970.
Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej. Rozdział XIII: Metrologia historyczna, Warszawa 1963, s. 583-628.
Kula W., Metrologia historyczna, Przegląd Historyczny 1959, t. 50, s. 248-272.
Mały słownik historii Polski, Miary i wagi, Warszawa 1964-, wyd. III rozszerzone, s. 519-526.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia l VII 1953 r. w sprawie obowiązujących jednostek miar. Dz.TJ.R.P. nr 35, póz. 148, 1953.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Lublin 1968.
Wierzbowski T., Vademecum. Podręcznik dla studiów archiwalnych. Tablice metrologiczne-numizmatyczne. Opr. K. So-chaniewicz, Lwów 1926, s. 214-226.
Zarządzenie Prezesa Centralnego "Urzędu Jakości i Miar w sprawie ustalenia jednostek miar oraz ustalenia pochodnych jednostek miar i jednostek miar dopuszczonych przejściowo jako legalne. MP, nr 74, póz. 356 z 1966 r.
VII. ŹRÓDŁOZNAWSTWO
Poważne zmiany metodologiczne w zakresie historii każą obecnie traktować źródło jako określony fakt historyczny i rozpatrywać je ściśle na tle badanego wycinka procesu dziejowego, w którym powstało. "Nie należy więc traktować masowych i różnorodnych dla czasów nowożytnych źródeł historycznych według starszych definicji E. Bernheima, Ch. V. Langloisa, ].G. Droysena i innych, które ujmują je najogólniej jako ślady pozostawione przez myśli i czyny ludzi z przeszłości. Bardziej rozbudowane pojęcie źródła historycznego, zgodne z zaleceniami metodologii historii, podał ostatnie G. Labuda, który wzbogacił wąskie definicje swoich poprzedników. Do pojęcia "ślady" , "pozostałości" dodał bardzo istotny czynnik u-czestniczenia źródeł w rozwoju życia społeczeństwa, dzięki czemu mają one zdolność odtwarzania tego rozwoju.
Charakter i liczba źródeł archiwalnych dotyczących czasów no^-wożytnych, a w dziejach naszego narodu ściślej: okresu porozbio-rowego, powodują, że historyk chcący z nich korzystać musi być o-beznany z ich najbardziej specyficznymi cechami poznawczymi. Dla właściwej i pełnej interpretacji tych źródeł badacz powinien, ogólnie przynajmniej, znać mechanizm ich powstawania, a dla ni^odzow-nej w warsztacie historyka okresu nowożytnego selekcji materiału -- również najważniejsze ich grupy rzeczowe, z najbardziej reprezentatywnymi dla nich zespołami konkretnych przekazów źródłowych, Egzemplifikacja materiału najistotniejszego jest wystarczającym punktem wyjścia do dalszych szczegółowych poszukiwań. Tak zakreślone znawstwo źródeł nowożytnych wymaga dodatkowej orientacji w zakresie historii ustroju.
Charakter źródeł kształtował system kapitalistyczny, który rozwijał się na ziemiach polskich od końca pierwszej połowy XIX w. Powodował on powstawanie różnych nowych czynników źródłotwór-czych. Rozwijający się przemysł kapitalistyczny, niebywałe ożywienie życia politycznego /powstawanie nowych partii politycznych i wielkie wydarzenia XIX-XX w. , jak ruchy narodowowyzwoleńcze i wojny światowe/ oraz rozbudo\ ana struktura administracji państw
70
',
zaborczych i autonomicznych organów polskich spowodowały ogromne wzbogacenie problematyki przedstawianej w źródłach XIX-XX w. W wyniku oddziaływania tych czynników wytwór żyła się bogata i ga -tunkowo zróżnicowana baza źródłowa. Najogólniej można je podzie -lic na następujące grupy: dokumentacja aktowa, różne druki i materiały pozaurzędowe, dokumentacja projektowo-kosztorysowa, techniczna, kartograficzna, geodezyjna, zestawienia statystyczne, dokumentacja informacji naukowej i naukowo-technicznej, źródła mechaniczne, powstałe techniką foto- oraz fonograficzną i elektronową, a także różne źródła o proweniencji społecznej /pamiętniki, wspomnienia itd./. Taka systematyka źródeł archiwalnych, odnoszących się do warsztatu historyka okresu nowożytnego oparta jest zarówno na kryteriach formalnych, jak i na kryteriach wynikających z ich treści. Problemy klasyfikacji źródeł historycznych, średniowiecznych, jak i nowożytnych były w nauce historii, zwłaszcza niemieckiej, nader dyskutowane. Najbardziej rozpowszechniły się propozycje systematyki bernheimowsko-dreysenowskiej, które za podstawą podziału brały najczęściej cechy zewnętrzne źródeł. Poprawne z punktu widzenia współczesnej metodologii historii są podziały biorące za kryteria stopień "oddawania" przez źródło konkretnie określonej formy ludzkiego działania. Warunkom takim odpowiada klasyfikacja zaproponowana przez G. Labudę, który wyróżnia: źródła tzw. ergotechniczne, pozwalające odtwarzać bezpośrednio działalność gospodarczą, a pośrednio społeczną oraz psychiczną człowieka, źródła socjotechniczne, odzwierciedlające życie społeczne ludzi, tzn. społeczne oddziaływanie człowieka na człowieka /pośrednio również działalność gospodarczą i psychiczną/, źródła psychotechniczne, pozwalające uchwycić mechanizm i stopień oddziaływania świadomości na określoną działalność gospodarczą i społeczną. Ze względów metodologicznych, dla właściwego odczytania informacji, celowy i pożyteczny jest podział na źródła bezpośrednie i pośrednie, rozpowszechniony na gruncie polskim dzięki J. Topolskiemu. Pod ział taki nie jest zresztą nowy; wskazywali nań już J. G. Droysen, E. Bernheim, B. Schmeidler i inni. Tak więc te same źródła mogą być z metodologicznego punktu widzenia dzielone wg różnych kryteriów i mogą tworzyć jednocześnie różne grupy klasyfikacyjne.
Specyfikę źródeł nowożytnych stanowi powtarzalność treści, jako że pochodzą one z instytucji o tym samym lub podobnym profilu działania oraz z tych samych lub różnych szczebli hierarchicznych. Materiały te w odróżnieniu od źródeł średniowiecznych są masowe, ale ze względu na faktyczny stan zachowania często fragmentaryczne i niekompletne, a z racji powstania wielu przekazów na ten sam
71
teiivat w kilku instytucjach - również bardzo rozproszone. Zasób _ch źródeł jest ciągle otwarty. W wyniku ostatniej wojny wiele ar-
zaginęło, sporo wywie zino do Niemiec, Anglii, Stanów 7 -jednoczonych /obecnie znajdują się tam w prywatnych rękach bądź różnych zbiorach publicznych, jak instytuty W. Sikor skiego i J. piłstidskiego w Nowym Jorku/ . Wiele materiałów instytucji lokalnych włych polskich województw wschodnich znajduje siew archiwum Ukraińskiej, Białoruskiej i Litewskiej SRR. Jest to zgodne z przy-iętą w archiwistyce zasadą pertynencji , według której archiwalia Virytworzone na danym terytorium stają się własnością państwa, do którego to terytorium należy. Nie dotyczy to jedynie akt bezpośrednio dotyczących ludności, która zamieszkiwała dane terytorium przed zmianą jego przynależności państwowej /np. księgi metrykalne/ . Archiwalia tego typu zostały zwrócone odpowiednim archiwom polskim. Część spośród archiwaliów , które znalazły się poza obecnymi granicami kraju, objęto akcjami rewindykacyjnymi i windykacyjnymi . W wyniku działań wojennych najwięcej zaginęło akt urzędowych, mających dla badacza wartość pierwszoplanową. Z tego względu wzrosła rola pełniej zachowanych dokumentów pochodzenia pozaurzędo -wego /materiały różnych stronnictw politycznych, archiwa prywatne działaczy politycznych, gospodarczych, kulturalnych, różne druki itd./.
Czynnikiem, który ujemnie wpływa na możliwości badawcze w o-parciu o te grupy materiałów, jest pozostawienie ich w wielu wypadkach w rękach prywatnych. Spośród ciekawych akt placówek dyplomatycznych, przechowywanych w krajach Europy zachodniej i Ameryki, sporo jest nieodstępnych z powodu ciągle jeszcze obowiązującej tam zasady o dostępie do nich po upływie 50 lat.
Źródła do okresu porozbiorowego /archiwalia urzędowe , gospodarcze, prywatne, dyplomatyczne/
Najważniejsze znaczenie mają akta władz centralnych państw zaborczych, które przeważnie przechowywane są w centralnych archiwach tych krajów. Z akt pruskich pierwszorzędną rolę przedstawiają materiały Gabinetu Królewskiego /istniał do 1806 r.; dalsze podobne przypadki dotyczące chronologii funkcjonowania urzędu podawane będą skrótowo: np. do r.l806/, Tajnej Rady Państwa i osobnegc minister stwa dla. Śląska, niektórych ministerstw /zwłaszcza Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Finansów - po r. 1806/. Z austriackich najistotniejsze znaczenie >osiadają materiały Kamery Nadwornej, Zjednoczonej Kancelarii Nadworne j i Kancelarii Gabinetowej,
72
a z rosyjskich akta Senatu Rządzącego /najwyższa władza sądowni, cza/, Rady Państwa /najwyższa władza ustawodawcza/ i niektórych ministerstw dla okresu po powstaniu listopadowym, w kompetencje których przechodzą odtąd sprawy Królestwa. Wszystkie te akta dostarczają ogólnych danych dla polityki państw zaborczych wobec spraw polskich.
Drugą wielką grupę tworzą archiwalia odrębnych polskich organizmów, jakie utrzymały się w latach 1795-1864, a więc Księstwo Warszawskie /1807-1815 f, Królestwo Polskie /1815-1867 / i Rzeczpospolita Krakowska/1815-184-6/. Z ważniejszych akt Księstwa Warszawskiego dochowały się materiały Komisji Rządzącej, Rady Stanu, Rady Ministrów, części zespołów akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Skarbu /nieco akt z tego okresu jest obecnie w Staatsarchiv w Dreźnie/. Spośród materiałów dotyczą -cych Królestwa Polskiego najlepiej zachowały się ważne dla badacza protokoły Rady Administracyjnej-, daleko gorzej akta innych władz centralnych oraz organów rosyjskiego nadzoru politycznego /kancelaria senatora Nowosilcowa, komisjiśledczychitp./. Bardzo mało dochowało się źródeł po organach Rzeczypospolitej Krakowskiej o-raz różnych władzach prowincjonalnych w poszczególnych zaborach. Bardziej liczne są za to archiwalia podworskie z pierwszej połowy XIX w., zwłaszcza po wielkich latyfundiach /np. ordynacji Potockich z Wilanowa, Krzeszowic, Łańcuta iZatora, Tarnowskich z Dzikowa, dóbr Radziwiłłów itd./. Niewiele z tego okresu dochowało się akt przedsiębiorstw przemysłowych, które wtedy zaczynały dopierwo powstawać.
Osobny typ źródeł stanowią liczne prywatne zbiory po wybitnych politykach, uczestnikach Legionów, Wielkiej Emigracji /przeważnie przechowywane w zbiorach rękopiśmiennych bibliotek/ oraz archiwa dyplomatyczne po konsulatach Francji, Anglii i państw zaborczych w Warszawie /w archiwach ministerstw spraw zagranicznych tych państw/.
Wydawnictwa urzędowe /druki, wydawnictwa źródłowe,
pamiętniki/
Wielką wartość poznawczą po siada j ą ustawodawcze zarządzenia państw zaborczych i organów polskich. Z austriackich należy wymienić "Justizgesetzsammlung", galicyjski "Galizische Provinzialgeset-zsammlung", rosyjskie "Połnoje sobranije zakonów Rosijskoj Impe-rii",pruski "Gesetzsammlung fllrdie Koniglich-Preussischen Staa-ten" od 18lOr., z polskich "Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego"

73
r. , liczne zbiory różnych organów władz centralnych i tery-
Jl807jstnieją również wydawnictwa źródłowe dotyczące mniejszych o-sóv/ epoki zakreślonej datami 1795-1864 /aczkolwiek bardzo nie-^tioroierne pod względem ilościowym/. Dla pierwszych lat po 1795 przeważa korespondencja działaczy emigracyjnych /np. "Listy amienitych Polaków wyjaśniające historię Legionów Polskich" , "Emigracja polska 1795-1797" itd./. Do czasów Księstwa zachowały 4o wydawnictwa dokumentów urzędowych /np. "Materiały do dzie-tów Komisji Rządzącej" , wyd. M. Rostworowski/. Dla lat }8l5-.1830 zachowało się bardzo mało materiałów, najliczniejsze dotyczą natomiast powstania listopadowego. Są to głównie dokumenty władz śledczych rosyjskichi diariusze sejmu /opr. przez M. Rostworow-skiego/. Czasy po powstaniu listopadowym najliczniej reprezentują zbiory korespondencji polityków /np. Lelewela "Listy emigracyjne"/. TCilka tysięcy pamiętników dla lat 1795-1864- zestawia "Bibliografia pamiętników polskich" Maliszewskiego/wyd. w 1929/. Najczęściej pisało wówczas ziemiaństwo. Pamiętniki te mają wyraźnie konserwatywne tendencje , a pod względem treści dotyczą głównie spraw towarzysko-obyczajowo-rodzinnych; powstały na marginesie polityki. Osobną grupę stanowią pamiętniki przedstawicieli burżuazji i inteligencji, traktujące przeważnie o wielu kluczowychdla historyka zagadnieniach gospodarczych i kulturalnych. Wszystkie pozostałe można określić jako ściśle polityczne, przeważnie spisane przez u-czestników walk wyzwoleńczych /najważniejsze: A. J. Czartorys-kiego, H. J. Dąbrowskiego, J. Wybickiego/.
Lata 1864-1918 /archiwalia urzędowe/
Szczególnie liczne są zespoły akt pochodzących z różnych centralnych urzędów administracji państw zaborczych, lokalnych orga-nówna terenach po szczególnych zabór ów oraz autonomicznych instytucji galicyjskich. Z racji policyjnego charakteru administracji państw zaborczych wobec ziem polskich różne sprawy lokalne w Poszczególnych zaborach znajdowały również odbicie w dokumentacji vładz centralnych tych państw /przeważnie przechowywana w archiwach głównych ZSRR �, NR D, NR F i Austrii/.
Z materiałów centralnych instytucji rosyjskich pierwszorzędną dla badacza dziejów Królestwa Polskiego mają zwłaszcza na -stawowe zespoły akt: dokumentacja ni Wydziału Własnej
74
JMC "Kancelarii, akta niektórych ministerstw, a zwłaszcza ministerstwa spraw wewnętrznych /głównie utworzonego po likwidacji \y 1880 r. IE Wydziału JMC Kancelarii - Departamentu Policji MSW/, ministerstwa spraw zagranicznych, oświaty, finansów, rolnictwa i dóbr państwowych /1894--1905/, Zarządu Głównego Urządzenia Stosunków Agrarnych i Rolnictwa oraz ministerstwa handlu i przemysłu /powstało w 1905r./. Wymienione zespoły dają dokładny obraz sytuacji polityczno-społeczne j i gospodarczo-kulturalnej w Królestwie Polskim. Bardziej szczegółowo- ale tylko dla lat sześćdziesiątych, wszystkie te sprawy odzwierciedla zespół akt Komitetu 'do Spraw Królestwa Polskiego /186A-1870/. Badacz dziejów Kongresówki nie może również pominąć akt Rady Państwa, Dumy Państwowej od 1906 r. /najwyższych instytucji ustawodawczych/ , Komitetu Ministrów, a od 1905 r. Rady Ministrów /najwyższa instancja wykonawcza/, Senatu /najwyższainstancja sądownicza/i Synodu /nadzorował kościół prawosławny/. Wszystkie wymienione zespoły po centralnych władzach rosyjskich przechowują Centralne Archiwa Historyczne w Moskwie i Leningradzie.
Najważniejsze z kolei zespoły akt centralnych władz austriackich przedstawiają materiały ministerstw: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, finansów, handlu i przemysłu, rolnictwa, wyznań i oświecenia oraz Kancelarii Państwa /Staatskanzlei/ , przez które przechodziło wiece j spraw galicyjskich jak przez osobne ministerstwo dla spraw Galicji, ponieważ nie posiadało ono w centralnym rządzie austriackim większego znaczenia /akta tego organu są bardzo zdekompletowane i rozproszone/. Wszystkie te źródła przechowuje w większości Archiwum Dworu i Państwa w Wiedniu /Haus- , Hofund Staatsarchiv/ , mniejsza liczba wymienionych materiałów, dotyczących ściśle Galicji, znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych /AG AD/.
Spuścizna aktowa centralnych organów administracji Rzeszy niemieckiej/1870-1918/ iPrus /1864-1910/ zawiera wieloposzytowe serie materiałów dotyczących spraw polskich w ramach zespołów poszczególnych władz i resortów /kancelaria Rzeszy - Staatsministe-rium, akta Reichstagu, ministerstw: spraw wewnętrznych i zagranicznych itd./, zaopatrzone w różne osobne tytuły, jak np. "Akten betr.Verwaltung der ehemals polnischen Landsteilen" w zespole Staatsministerium, "Die Beforderung des Deutschtumsund die poi -nische Agitation" w zespole Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy oraz Prus.
Bardziej szczegółowy opis dają materiały pozostałe po centralnych urzędach pruskich aniżeli Rzeszy, które miały charakter wtórny i w związku z tym są bardziej ogólne.
75
Czołowe mię j see wśród akt polskich centralnych urzędów Rzeszy i prus zajmują dokumenty Komisji Kolonizacyjnej utworzonej w lQ&6r./, zawierające cenne sprawozdania z posiedzeń, mapki terenów objętych kolonizacją itd. Obfite polonica, poza aktami ministerstwa spraw wewnętrznych, znajdują się w materiałach mini ster-stw: finansów, rolnictwa, a zwłaszcza w Archiwum Ostmarkvereinu. Wiele danych o losach Polaków zaboru pruskiego, a zwłaszcza o sytuacji licznej polskiej emigracji zarobkowej w poszczególnych regionach Niemiec dostarczają materiały organów administracji poszczególnych krajów Rzeszy /zwłaszcza dokumentacja ministerstwa spraw wewnętrznych/.
Archiwalia władz centralnych Rzeszy przechowuje obecnie Centralne Archiwum, Oddział l w Poczdamie, a władz pruskich - Oddział II tego archiwum w Merseburgu. Akta ministerstwa spraw zagranicznych Rzeszy znajdują się w archiwum historycznym w Bonn, natomiast zespoły centralnych organów administracyjnych innych krajów niemieckich w poszczególnych archiwach okręgowych /do niedawna określanych jako krajowe/. Dla badać za polskiego największe znaczenie spośród tych ostatnich archiwów mają archiwa: w Dreźnie /źródła z terenu Saksonii/ i Poczdamie /źródła z terenu Brandenburgii/ .
Akta władz naczelnych i terytorialnych poszczególnych zaborów przechowywane są w zasadzie w archiwach polskich. Są to materiały dotyczące zaboru rosyjskiego w AG AD, w wojewódzkich archiwach państwowych w Łodzi, Lublinie, Kielcach i w jego oddziale terenowym w Radomiu, część w centralnych archiwach historycznych Litewskiej SSR w Wilnie /dla okręgu białostockiego/ , "Ukraińskiej SSRw Kijowie, dla zaboru austriackiego w WAP Kraków, dla zaboru pruskiego najwięcej w WAP we Wrocławiu, Katowicach, Poznaniu, Gdańsku i Olsztynie.
Archiwalia władz Królestwa Polskiego dzielić należy na dwie grupy, ze względu na reformę administracyjną w połowie lat 60-siątych. Do tego okresu najważniejsze znaczenie posiadają następujące zespoły: Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, Komisji Rządzącej Spraw Wewnętrznych, Sekcji Administracyjno-Policyjnej Wydziału Administracji Ogólnej Komisji /wszystkie zachowane częścio-'Wo/ , dające ogólny obraz życia społeczno-politycznego. Spraw gospodarczych dotyczy zespół Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. W szczątkowej postaci zachowały się akta Kancelarii Własnej JMC do Spraw Królestwa /dotyczą tylko okresu powstania styczniowego/ i kancelarii gubernatorów, które stanowią podstawowe źródło do dziejów nastrojów politycznych społeczeństwa. Materiały te uzupełniają
76
lepiej zachowane zespoły akt naczelników wojennych różnych oddziałów i powiatów /do 1866/, w związku ze stanem wojennym w Królestwie po powstaniu styczniowym.
Dla okresu po reformie administracyjnej w 186? r. podstawowymi źródłami do badań spraw polityczno-społecznych i administracji Królestwa są dokumenty organów administracji carskiej w Królestwie /poszczególnych szczebli/, a więc akta zachowanego tylko dla lat 1903-1909 najwyższego urzędu administracyjnego - warszawskiego generał-gubernator a /wAGAD/, materiały władz gubernialnych, a zwłaszcza samych gubernatorów, którym podlegały bezpośrednio najważniejsze sprawy polityczne wyjęte spod kompetencji zarządów gubernialnych. W komplecie zachowały się tylko akta gubernatora kaliskiego, kieleckiego, lubelskiego, piotrkowskiego i radomskiego. Również niekompletne są akta zarządów powiatowych, naczelników powiatów i urzędów gminnych.
Podstawowe źródła do dziejów wsi stanowią poza aktami ogólnej administracji terenowej /głównie na .szczeblu gminy/, materiały urzędów do spraw włościańskich na szczeblu guberni, przekształconych w 1870 r. w Komisje do Spraw Włościańskich oraz Komisje Komisarzy do Spraw Włościańskich na szczeblu powiatu.
Grupę materiałów szczególnie ważnych dla dziejów klasy robotniczej oraz zakładów przemysłowych przedstawiają archiwalia utworzonych w 1894 r. kancelarii starszych inspektorów fabrycznych w poszczególnych guberniach oraz kancelarii inspektorów działających w wydzielonych rejonach guberni. Mimo niekompletnego i niejednolitego zachowania zawierają one sporo danych odnośnie do warunków pracy, walki strajkowej itd.
Odzwierciedlenie życia miast znajdzie badacz w niejednolicie zachowanych zespołach zarządów miejskich.
Osobną, bardzo ważną dla historyka dziejów społeczno-politycz-nych grupę akt stanowią materiały władz policyjnych, zwłaszcza gubernialnych /najlepiej zachowane dla guberni piotrkowskiej - WAP Łódź/ i powiatowych zarządów żandarmerii, naczelników straży ziemskiej /zastępców naczelników powiatów do spraw policyjnych/ i policmajstrów. W minimalnym stopniu zachowały się akta sądowe /sądów okręgowych i ich urzędów prokuratorskich, sądów wojennycł~ i wojskowo-polowych/.
Strukturę właściwości społeczeństwa odzwierciedlają lepiej zachowane akta kancelarii notarialnych i poszczególnych hipotek.
Danych do zagadnień szkolnictwa, nauki i oświaty dostarczają /wobec zupełnego zniszczenia akt Okręgu Naukowego Warszawskiego/ stosunkowo dobrze zachowane materiały po dyrekcjach poszczególnych szkół.
77
Dla dziejów Galicji spośród akt władz państwowych najpełniejsze odbicie całokształtu problematyki polityczno-społeczne j i gospodarczej daje zespół naczelnej władzy administracyjnej tego zaboru - Namiestnictwo /w filii Centralnego Historycznego Archiwum Państwowego TJSRR we Lwowie/. Zespół ten zawiera szczególnie cenne sprawozdania i raporty władz niższych szczebli o ruchach chłopskich, ugrupowaniach politycznych, dane o sytuacji gospodarczej, oświatowej, wyznaniowej itd. Wszystkie te sprawy przedstawione są jednak w zdekompletowanych materiałach niższych szczebli administracji /przede wszystkim w aktach starostw - WAP Kraków, WAP woj. rzeszowskiego w Przemyślu oraz niektóre archiwa powiatowe/ . Obfitych informacji na temat całokształtu życia miast dostarczają dobrze zachowane akta miast /WAP - Kraków, Przemyśl i niektóre PAP/.
Ważne archiwalia dla badacza życia politycznego zaboru stanowią akta policyjne /Dyrekcji Policji w Krakowie i we Lwowie - WAP Kraków, Archiwum Historyczne Lwów/ i sądowe /Sądu Krajowego w Krakowie i we Lwowie - WAP Kraków, Archiwum Historyc zne Lwów, sądów powiatowych i grodzkich - WAP Kraków, Przemyśl o-raz niektóre PAP/.
Strukturą własności ziemskich do lat osiemdziesiątych. XIX w. odzwierciedla licząca kilka tysięcy tomów Tabula Galicyjska /Archiwum Historyczne Lwów/. Gospodarki państwowej dotyczą zespoły: Prokuratorii Skarbu, Krajowej Dyrekcji Skarbu oraz Zarządu Dóbr Państwowych /Archiwum Lwów/.
. Dzieje szkolnictwa przedstawiają zespół najwyższej galicyjskiej władzy szkolnej - Rady Szkolnej Krajowej /Lwów/ oraz sprawozdania szkół średnich /drukowane przez szkoły/.
Materiały dotyczące dziejów Śląska Cieszyńskiego, poza zespołem starostwa cieszyńskiego /PAP Cieszyn/, przechowują archiwa czechosłowackie /najważniejsze źródło stanowi zespół Namiestnictwa Śląska - Archiwum Historyczne w Brnie; materiały dotyczące spraw gospodarczych w Archiwum Rolnictwa i Leśnictwa w Opawie/.
"Uzupełnieniem wszystkich tych źródeł są materiały galicyjskich władz autonomicznych. Spośród tej grupy akt najważniejsze znaczenie ze względu na zakres tematyczny mają stenogramy Sejmu Krakowskiego, dotyczące całokształtu życia Galicji. Są one systematycznie ułożone w wydawnictwie "Repertorium czynności galicyjskiego Sejmu Krajowego", doprowadzonym do 1904- r. Podobny charakter mają akta organu wykonawczego, tj. Wydziału Krajowego /o-ba zespoły w Archiwum Histo ycznym Lwów, tylko fragment zespołu Wydziału Krajowego w WAP l raków/.
78
Spraw nauki i szkolnictwa wyższego dotyczą akta. działających wówczas wyższych uczelni krakowskich /UJ, Akademii Sztuk Pięknych, Akademii Górniczej i PAU/, które odzwierciedlają różne problemy o charakterze ogólnopolskim.
Najważniejszymi z kolei źródłami pochodzącymi z instytucji prowincjonalnych zaboru pruskiego są materiały organów administracji ogólnej /poszczególnych szczebli/. Organami najwyższymi na szczeblu prowincji były naczelne prezydia, które spełniały nadrzędne funkcje nad całą administracją w granicach prowincji. Akta tych instytucji dotyczą całokształtu życia poszczególnych prowincji, nadto zawierają korespondencję w różnych "sprawach z centralnymi władzami Prus i Rzeszy. Akta naczelnych prezydiów są zdekompletowane i niejednolicie zachowane /przechowywane w archiwach wojewódzkich, a w miejscowościach - byłych siedzibach tych organów/. Zespoły te uzupełniają lepiej zachowane akta kancelarii Komisji Koloni-zacyjnej w Poznaniu /WAP Poznań; zawierają tysiące woluminów materiałów szczegółowych, dotyczących poszczególnych gospodarstw, ale pozbawione są tzw. generaliów/ i Kancelarii Generalnej w Bydgoszczy - dla Wielkopolski, Pomorza /WAP Bydgoszcz/ oraz we Wrocławiu - dla całego Śląska /WAP Wrocław/. Były to organy administracyjno-sądowe pierwszej instancji, zwłaszcza w zakresie spraw włościańskich. Ciekawych informacji dostarczają dokumenty Prezydiów Policji w Poznaniu /dla Wielkopolski. Pomorza - WAP Poznań/ i we Wrocławiu /dla całego Śląska - WAP Wrocław/,które koordynowały działalność antypolską.
Całokształt zagadnień gospodarczo-administracyjnych i politycznych odzwierciedlają akta poszczególnych rejencji /władze na szczeblu obwodów rejencyjnych/, które jednak poza rejencją bydgoską zachowały się w bardzo znikomym procencie. Uzupełniają je nieco lepiej zachowane materiały władz administracyjnych szczebla powiatowego /landratur i wydziałów powiatowych/ oraz szczebla gminnego /komisarzy obwodowych/. Życie poszczególnych miast odzwierciedlają na ogół dobrze zachowane akta zarządów miast.
Publikacje urzędowe
Wydawnictwa te w okresie przedpowstaniowym, podobnie jak i po 6& r., miały charakter oficjalnych aktów prawnych. Dla zaboru rosyjskiego najważniejsze są następujące wydawnictwa: Połnoje so-branije zakonów Rossijsk'oj Imperii /3 wyd./ za lata 1881-1913, Dziennik Praw Królestwa Polskiego od 1871 r., raporty gubernatorów. Badacz dziejów Galicji powinien uwzględniać przede wszystkim
79
Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa, Galicji i Lodomerii oraz wydawnictwa rozporządzeń starostw i zarządów miast, a zaboru pruskiego - Gesetzsammlung fur die Koniglich-Pre-ussischen Staaten /1810-1907/, Preussische Gesetz-Sammlung /1907-192? / i rejencyjne dzienniki urzędowe /np. Amtsblatt der Koniglichen Regierung/. Dla wszystkich zaborów istnieją jeszcze oficjalne publikacje różnych urzędów centralnych i organów administracji terenowej.
Wszystkie te źródła w miarą dokładnie odzwierciedlają ważne zagadnienia życia ekonomicznego i społecznego, nadto dają one wierny obraz obowiązujących ustaw i rozporządzeń różnych ówczesnych władz.
Z kolei wszystkie sprawy, które przechodziły przez parlamenty państw zaborczych oraz sejm galicyjski, przedstawiają ich stenograficzne protokoły, wydane w specjalnych wydawnictwach-steno-gramach: rosyjskie - "Gosudarstwiennaja Duma, stenograficzeskije otczety" /t. l-ll/, austriackie - "Stenographische Protokolle uber die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des ósterreichischen Reichsrates", galicyjskie - "Repertorium czynności sejmu galicyjs kiego" doprowadzone do 1904. r. oraz stenogramy posiedzeń parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego.
Źródła pochodzące z instytucji gospodarczych
Stanowią one najliczniejszą i najbardziej różnorodną grupę wśród archiwaliów XIX i XX w. Tego rodzaju sytuacja jest wynikiem specyficznej dla kapitalizmu, niezmiernie rozbudowanej administracji państwowej, samorządowej, przedsiębiorców prywatnych dla spraw przemysłu i rolnictwa /przedsiębiorstw przemysłowych, handlowo-kredytowych, transportowych, majątków ziemskich itd./.
Archiwalne źródła gospodarcze okresu nowożytnego i współczesnego odznaczają się nadzwyczaj bogatą i różnorodną treścią.Dzięki temu odzwierciedlają one wiele szczegółowych zagadnień interesujących badacza, pozwalają np. wszechstronnie prześledzić proces produkcji, zbytu oraz konsumpcję dóbr materialnych. Ukazują bardziej precyzyjnie niż tego typu archiwalia epok wcześniejszych ruchy osadnicze, dzieje poszczególnych dziedzin wytwórczości przemysłowej, rolnictwa, rzemiosła i handlu. Dostarczają konkretnych danych do szeroko pojętych dziejów poszczególnych warstw ludnościowych, rozumianych jako warstwy produkcyjne, tj. rolników, robotników, pracownik w działu usług, wymiany bądź innych dziedzin gospodarki. Szczególnie obfite są informacje tych źródeł
80
�/jako wytworów systemów ożywionej działalności ekonomiczne j /co do roli i funkcji różnych przedsiębiorstw produkcyjnych i innych instytucji o charakterze gospodarczym oraz co do stosunków międzyludzkich, zachodzących w toku procesu produkcji. Nie tylko z treści, ale również z charakteru, rodzajów i funkcji tych źródeł,� jakie odgrywały one w konkretnej rzeczywistości ekonomiczno-społecznej czasów nowożytnych, w której zostały stworzone, można wiele wnioskować o określonych wycinkach tej rzeczywistości.
Materiały przedsiębiorstw prywatnych włączono w państwach socjalistycznych do państwowego zasobu archiwalnego dopiero po r. 1945, w związku z czym nie są one jeszcze w pełni uporządkowane. W państwach kapitalistycznych pozostają one nadal w zarządzie prywatnym, co poważnie utrudnia dostęp do nich badaczom.
W nielicznych tylko wypadkach zachowały się zespoły archiwalne reprezentujące ciągłość rozwojową przedsiębiorstw od wczesno- do późnokapitalistycznych form. Dotyczy to przede wszystkim przemysłu górniczo-hutniczego na Górnym Śląsku. Natomiast akta przedsiębiorstw Zagłębia Staropolskiego przetrwały przeważnie w stanie szczątkowym. Zachowany dla innych rodzajów wytwórczości przemysłowej, jak np. dla przemysłu włókienniczego, materiał umożliwia badaczowi śledzenie ciągłości rozwojowej od manufaktury aż do wielozakładowych przedsiębiorstw fabrycznych.
Dokumentacja archiwalna przedsiębiorstw o wysoko rozwiniętym systemie i strukturze organizacyjno-ekonomicznej, które rozwijały się po 1870 r. /typu np. spółek akcyjnych/, powstawała w bardzo rozwiniętym systemie kancelaryjnym. Najwięcej dochowało się do naszych czasów akt określających tytuły własnościowe tego typu przedsiębiorstw, ponieważ były one zabezpieczane przez działy prawne tych jednostek gospodarczych. Bardziej fragmentarycznie zachowały się wszelkie ich akta wewnętrzne, jak np. protokoły posiedzeń, różna korespondencja, a więc dokumentacja poufna.
Bogaty materiał do historii przemysłu znajdzie również badacz w aktach administracji ogólnej, gospodarczej, w materiałach organów samorządu gospodarczego, banków, organów kontroli państwowej i różnych innych nadrzędnych instytucji gospodarczo-admińistra-cyjnych. Akta wytwarzane przez wszystkie tego typu władze miały charakter normatywny, jako materiał czynników nadzoru. Różne dokumenty ogólnej administracji gospodarczej, skarbowej, urzędów górniczych, inspekcji fabrycznej, budowlanej itd. zawierają sporo danych dotyczących poszczególnych zakładów i przedsiębiorstw. Zróżnicowany materiał stanowią akta organów samorządu powiatowego i miejskiego ze względu na odmienną strukturę instytucji tych w
81
dzielnicach do 1918 r. Miały one wąski zakres" działania w vrólestwie Polskim.
Mankamentem, archiwaliów pochodzących z różnych nadrzędnych organów gospodarczych /dla całego przemysłu lub danej branży/ jest sumaryczny, skondensowany charakter istniejących tam danych . rżę3*0 jest to materiał mało wiarygodny, jako że był przeznaczony dla statystyk oficjalnych /różne sprawozdania, raporty przedsiębiorstw jednostkowychitd./. Błędne dane powstawały często wskutek świadomego ukrywania stanu faktycznego, zwłaszcza odnośnie do wysokości produkcji, zatrudnienia młodocianych, faktycznych warunków pracy. Historyk zatem - dla sprawdzenia i uzupełnienia tych sumarycznych informacji - musi korzystać jeszcze z akt jednostkowych przedsiębiorstw, co często przekracza jego możliwości. Powinien on też stwierdzić, czy materiał danej jednostki nie powtarza się również w aktach innych instytucji w postaci bardziej dostępnej /np.pod względem przejrzystości itp./.
Najbardziej szczegółowy obraz spraw dotyczących przemysłu dają akta różnych pojedynczych przedsiębiorstw /dotyczą one spraw produkcji, stosunków handlowych zakładów, ich stanu technicznego, położenia robotników itd./. W przedsiębiorstwachprodukcycjnych dokumentację wytwarzają dwa podstawowe piony: pion techniczno--produkcyjny i administracyjno-handlowy. Należy jednak stwierdzić, że materiały przedsiębiorstw dochowały się w większości dość fragmentarycznie.
Ze względu na specyficzny charakter akt gospodarczych praca nad nimi wymaga dokładnego rozeznania w zakresie organizacji przedsiębiorstw, a także w innych zagadnieniach wiedzy ekonomicznej /np. w zakresie rachunkowości i finansów/.
O dziejach rozwiniętego przemysłu Królestwa Polskiego informują następujące zespoły, pochodzące z kancelarii najważniejszych przedsiębiorstw i ich władz nadrzędnych: Archiwum Górnicze Dąbrowy Górniczej /WAP Katowice/ - zbiór akt różnych władz górni-czo-hutniczych za lata 1864--1918; akta wielkich przedsiębiorstw włókienniczych okręgu łódzkiego /WAP Łódź/; akta instytucji gospodarczych białostockiego okręgu przemysłowego /WAP Białystok/. Dalszymi źródłami do dziejów przemysłu Królestwa są akta różnych �rganizacji przedsiębiorców o charakterze towarzystw /np. Towa-rzystwo Popierania Przemysłu i Handlu od 1884- r., Rady Zjazdów Przedstawicieli Przemysłu i Handlu od 1906 r./, akta towarzystw -"spółek akcyjnych /zachowały się głównie materiały spółek przemy-s^ górniczego okręgu staropolskiego - WAP Kielce/. Do badań nad Działalnością kapitału bankowego Królestwa przydatne są przede
82
wszystkim dobrze zachowane akta Banku Handlowego w Warszawie, bankowych spółek akcyjnych i miejskich instytucji kredytowych /np Towarzystwo Kredytowe m. Łodzi z lat 1872-1938/. Wreszcie ważnym źródłem poznania dziejów przemysłu Królestwa są drukowane materiały przedsiębiorstw i banków /np. "Trudy sjezda gornopro-myszlennikow Carstwa Polskogo"/, sprawozdania ze zjazdów najważniejszej organizacji przemysłowców Królestwa za lata 1883-1914, liczne drukowane sprawozdania jubileuszowe /jak np. "50 lat Banku Handlowego w Warszawie 1870-1920", Warszawa 1920/, liczne prospekty przedsiębiorstw. Nie należy jednak zapominać, że ze względów reklamowych dane zawarte zwłaszcza w wydawnictwach okolicznościowych! prospektach podawano najczęściej w zawyżeniu tak, że odbiegały one od realnych możliwości produkcyjnych zakła-dc5w.
Źródeł pochodzących z jednostek przemysłowych Galicji jest bar-dzo niewiele, ponieważ wytwórczość przemysłowa tego zaboru była niezmiernie słabo rozwinięta. Informacji o sytuacji w rzemiośle, które przeważało nad galicyjskim przemysłem, dostarczają akta krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej /WAP Kraków/, natomiast skondensowane dane do kapitalistycznego kredytu i przemysłu znajdzie badacz w drukowanych sprawozdaniach banków, towarzystw kredytowych i ubezpieczeniowych oraz w relacjach ze zjazdów przemysłowców, wystawprzemysłowo-rolniczych oraz różnych prospektów przedsiębiorstw/np. księga adresowa przemysłu galicyjskiego/.
Naczelne miejsce wśród archiwaliów przedsiębiorstw przemysłowych zaboru pruskiego zajmują akta dotyczące przemysłu górni -czo-hutniczego Górnego Śląska, przechowywane w WAP Katowice i w niektórych powiatowych archiwach tego województwa /np. akta Inspekcji Górniczej w Chorzowie, zespoły poszczególnych kopalń i hut w Gliwicach itd./. Ważne materiały zawierają akta izb handlowych /Handelskammer/', które jako organy nadzorr gospodarczego znajdowały się we wszystkich większych ośrodkach przemysłu i handlu. Dają one obraz całokształtu rozwoju gospodarczego danego ter-enu. Również dla zaboru pruskiego wiele cennego materiału zawierają drukowane sprawozdania z obrad i działalności towarzystw gospodarczych /np. Związku Przemysłowców Wschodnioniemieckich, który zrzeszał właścicieli fabryk z terenu Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski/ oraz akta banków, oddziałów Banku Rzeszy, które gęstą siecią pokrywały ośrodki miejskie zaboru.
Należy pamiętać, że wiele akt różnych polskich instytucji ekonomicznych znajduje się również w archiwach radzieckich, niemieckich
83
� austriackich.. Danych, do gospodarki ziem polskich^dostarczają ^dto zespoły centralnych instytucji gospodarczych państw zaborczy <*�
Najważniejszymi źródłami do dziejów wsi XIX i XX w. są archi-
alia podworskie. Dają one obraz administracji wielkich dóbr ziemskich, przemian metod gospodarowania, a przede wszystkim losów chł�POWt Zawierają nie tylko dane dotyczące rolnictwa, ale również przemysłu dworskiego. Stan zachowania tych materiałów jest różny ^a poszczególnych regionów trzech zaborów. Archiwalia podworskie z terenu Królestwa najlepiej zachowały się dla jego południowej części /zwłaszcza południowa Lubelszczyzna - Archiwum Ordynacji Zamoyskich ze Zwierzyńca - WAP Lublin; południowo-zachodnia część Królestwa - Archiwum Ordynacji Myszkowskiej - Wielopols-kich z Chrobrza, WAP Kielce/. Wielka jest liczba galicyjskich archiwów - zespołów podworskich, których waga jest tym większa, że gospodarka te go regionu miała charakter wybitnie rolniczy. Najważniejsze zespoły stanowią: archiwum Konopków z Modlnicy, Potockich z Krzeszowic, Sanguszków z Gumnisk, Potockich z Łańcuta /najwięcej archiwaliów podworskich z terenu Galicji jest w WAP Kraków/ . Wśród źródeł tego typu dla ziem zaboru pruskiego przeważają zespoły dotyczące majątków obszarników niemieckich, które dostarczają sporo danych do dziejów przemysłu z racji posiadania przez nich licznych zakładów przemysłowych. Najwięcej polskich majątków obs żarnie zych skupiało się wWielicopolsce /ich akta znajdują się głównie w WAP Poznań/.
Źródła statystyczne
Nowymi źródłami, znanymi na gruncie polskim od co najmniej XVI v., stają się materiały statystyczne, które są bardzo cenne dla badacza różnych zjawisk społeczno-gospodarczych. W przemyśle systematyczną statystykę zaczęto powszechnie j stosować od początku lat siedemdziesiątych XIX w."Zaletą tych źródeł, jest to, że wyraziściej i pełniej od innych przedstawiać mogą całościowy obraL badanych zjawisk ekonomicznych i społecznych i eksponować ich cechy charakterystyczne. Historyk musi się jednak ustosunkowywać krytycznie do tego rodzaju materiału z uwagi na sposób jego powsta-vania. Statystyk może bowiem popełniać mniejsze lub większe błędy /często nawet zamierzone świadomie/ w trakcie przetwarzania materiału surowego na zestawienia cyfrowe. Wysokie walory wiarygodności posiadają statystyczne źródła instytucjonalne, wytwarzane
84.
przez urzędy państwowe. Im większa występowała różnica interesów, celów i tendencji między instytucją, która opracowywała zestawienia statystyczne, a ich zainteresowanymi odbiorcami, rym większą ostrożność powinien przejawiać wobec tych zestawień opierający się na nich historyk. Przed korzystaniem ze źródła statystycznego należy ustalić intencje jego autora, tj. czy zależało mu na przedstawieniu stanu mniej, czy też bardziej korzystnego od rzeczywistości. Należy też pamiętać o przypadkowości przedstawianego materiału /w związku z zasadą reprezentatywności obrazowanych zjawisk/.
Niedoskonałe są zwłaszcza rosyjskie opracowania statystyczne, które prowadzone były bez ściśle określonych reguł. Dane statystyczne publikowano w Rosji na bieżąco w różnych wydawnictwach u-rzędowych/np. poszczególnych ministerstw/. Tematycznie najszerszy zakres obejmował "Jeżegodnik Rossiji" /rocznik/. Całościowy obraz życia społeczno-ekonomicznego Królestwa najpełniej odzwierciedla 40-tomowe wydawnictwo "Trudy Warszawskógo Statisticze-skogo Komitieta". Natomiast pierwszy rocznik statystyczny Królestwa Polskiego w języku polskim ukazał się w 1914- r. /za rok 1913/.
Bardziej wiarygodne są materiały statystyczne austriackie, galicyjskie oraz niemieckie. Podstawowymi dziełami austriackimi są:
�i * t|Ł
100-tomowe wydawnictwo "Osterreichische Statistik", rocznik "Os-terreichisch.es statistisches Handbuch fur die im Reichs-rathe ver-tretenen Konigreiche und Lander" oraz ministerstw i różnych instytucji. Istniało nadto autonomiczne galicyjskie Krajowe Biuro Statystyczne we Lwowie, które regularnie publikowało dane statystyczne pt. "Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych" oraz "Rocznik statystyki Galicji". Podstawowymi źródłami statystycznymi dla ziem zaboru pruskiego są: wielotomowe wydawnictwo "Preus-sische Statistik" i "Statistik des Deutschen Reiches" , podające dane według poszczególnych prowincji i rejencji, a nieraz również według powiatów. Obfitych informacji dostarczają również publikacje statystyczne różnych instytucji pruskich.
Źródła kartograficzne
Według przyjętej ostatnio w kartografii definicji, niapa to: "zmniejszony, uogólniony, matematycznie określony /umowny/ obraz powierzchni ziemi lub jej częścina płaszczyźnie, przedstawiający stan i wzajemny związek różnych zjawisk przyrodniczych i społecznych". Znaczenie mapy w życiu i działaniu człowieka polega na jej dużej
85
poglądowości, a zarazem treściowości w oddawaniu różnych zjawisk zachodzących na ziemi. Pod tym względem mapy, traktowane przez historyka jako źródło kartograficzne, zastępują nawet najbardziej dokładny opis.
Ożywiony rozwój kartografii nowożytnej datuje się od około drugiej połowy XVIII w.Wpłynął na to niewątpliwie system gospodarki kapitalistycznej, który stwarzając korzystne warunki rozwoju, zwłaszcza przemysłu, spowodował potrzebę przedstawiania różnych zjawisk ekonomicznych w sposób obrazowy. Już w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII w. zaczęły się ukazywać precyzyjne mapy całych obszarów państw z dokładną siecią osadniczą. Powstały pierwsze mapy Francji, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii,Hiszpanii, Niemiec, Portugalii i krajów skandynawskich. Z map ważnych dla terenu ziem polskich wymienić należy powstałą około 1780 r. mapę pogranicza Śląska, Saksonii i Moraw w skali l : 100 000, wielkie zdjęcie Pomorza, okręgu nadnoteckiegoi Prus Wschodnich wykonane w latach 1796-1802 w skali l : 50 000. W Austrii wykonano w latach 1763-1785 wiele zdjęć po szczególnych regionów, przeważnie w skali l : 28 000. Na ogół wszystkie te mapy jako tajne pozostały w formie rękopisów /prowadzone one były przeważnie przez władze wojskowe w związku z pierwszorzędnym znaczeniem mapy podczas prowadzenia działań wojennych/. Na przestrzeni XIX w. we wszystkich niemal państwach Europy przeprowadzono wielkie prace topograficzne dla celów wojskowych. We Francji inicjatorem tego ruchu był Napoleon I, który dążył do posiadania szczegółowych map krajów europejskich. Powstała wtedy jednolita mapa całego kontynentu w skali l : 100000. Wiek XIX był też okresem dużej specjalizacji w kartografii. Pojawiły się mapy specjalne: geologiczne, gleboznawcze, klimatyczne, demograficzne, etnograficzne, historyczne, zoogeograficzne, gospodarcze itd. Od początku XX w. dużą rolę w uzyskiwaniu map o dużej dokładności zaczęło odgrywać lotnictwo, dzięki któremu do dnia dzisiejszego sporządza się mapy ze zdjęć fotograficznych lotniczych /aerofotogrametria/.
Kilka map przeglądowych całości ziem polskich wydano w latach 1770-1795 /np. w Królewcu przez J. Kontera w skali l : 67 200/. Ukazało się kilka map hydrograficznych! majątkowych. Pod koniec XVIII w. zdjęcia ziem polskich zaczęły przeprowadzać państwa zaborcze, które opracowywały często mapy w bardzo wielkich skalach:, od l : 28 000 do l : 75 000. Z ważniejszych wymienić należy mapę zachodniej Rosji F. Schuberta w skali l : 420 000, wydaną w latach 1826-1842, mapę Galicji L. '. lesganiga w skali l : 288 000 wydaną w latach 1790 i 1829, Prus Wschodnich i Zachodnich Schrottera
86
Engell^rdtaw skali l : 150 000, wydaną w latach 1803-1810. Ważną role odegrała wydana w latach 1806-1815 pierwsza geologiczna mapa Polski S. Staszica w skali l : l 200000 pt. "Carta geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transilvaniae et partis Hungariae et V"alacłiiae". Jej wartość polegała m. in. na dokładnym przedstawieniu si#ci hydrograficznej i rysunku gór z licznymi punktami wy s oko-u-' Duże znaczenie w badaniach historycznych ma mapa Warszawskiego}. Kolberga wydana w 1808 r., jego ma-
pocztowa z 1817 r. i atlas Królestwa Polskiego wydany w latach 1828-1^33) który obok mapy ogólnej zawiera 8 map poszczególnych województw. Z ważniejszych map późniejszych na uwagę zasługuje wydana w 1859 r. przez gen. W. Chrzanowskiego mapa pt. "Karta dawnej Polski" w skali l : 300 000. Mankamentem tej mapy jest brak lasów i mało dokładna lokalizacja miejscowości. Z początkiem XX w rozpoczął ożywioną działalność E. Romer, który w 1908 r. wydał pierwszą nowoczesną mapę hipsometryczną Polski, całego świata /opublikował również szereg map i atlasów ogólnych oraz Specjalnych dla celów szkolnych.
^organizowany po pierwszej wojnie światowej Wojskowy Instytut Geograftczny wydał wiatach 1918-1939 wiele map w różnych skalach z terenu Polski i obszarów sąsiednich. Wymienić tu można: "Mapę Polski i obszarów ościennych" w skali l : 500 000. Po 194-5 r. produkcja f13-? została podporządkowana Centralnemu Urzędowi Geodezji i Kartografii. -Do ważnych map okresu PRL należy mapa ścienna dla szerokiego użytku w skali l : 500 000 /wydana w latach 1946--1948/ oraz mapy poszczególnych powiatów w skali l : 100 100. Te ostatnie oprócz osiedli i dróg dają obraz sieci hydrograficznej.rzeźby terefl11 metodą poziomicową oraz granic administracyjnych z granicami gromad włącznie. Wydano również mapy województw w skali l : 300000, bez rysunku rzeźby terenu, ale również z granicami administracyjnymi.
Treść mapy
Zasadniczą treść mapy stanowi rysunek sytuacyjny, obejmujący elementy fizyczno-geograficzne /sieć rzeczna, użytki rolne, lasy itp./, społeczno-gospodarcze /osiedla, drogi itp./ i polityczne, które oddane są różnymi metodami graficznymi wykształconymi wiekową praktyką kartograficzną /granice/..
Dla przedstawienia różnych elementów zjawisk występujących na powierzchni ziemi używa się w kartografii specjalnych symboli graficznych- Na mapach szczegółowych /wielkoskalowych/ są one
87
zlokalizowane i tak dobrane, że w przybliżeniu przedsta-poglądowo określone elementy rzeczywistości. "Uproszczenie i zmniejszenie się naturalistyczności znaków konwencjonalnych w miarą zmniejszania .sią skali mapy wzrasta /w mapach, przeglądo-Trych są to zazwyczaj ściśle geometryczne symbole/. Im większa skala mapy, tym więcej przedstawia ona szczegółów. W mapach starych /do końca XVII w./ określone przedmioty terenowe przedstawiano w postaci rysunków perspektywicznych, dzięki czemu mapa była raczej pewnego rodzaju obrazem. Oczywiście ze względu na znaczną ilość miejsca zajmowanego przez rysunki perspektywiczne zaznaczano tylko najważniejsze przedmioty terenowe. Później rysunki perspektywiczne zastępowano uproszczonymi znakami przedstawiającymi określone obiekty w rzucie ortogonalnym /tak, ja wyglądałyby w przybliżeniu, gdyby patrzeć na nie pionowo z góry/. Przy tworzeniu znaków umownych /rozpowszechnionych od drugiej połowy XVIII w./ wyzyskuje się trzy elementy :� formę, wielkość i barwę. Z formą i barwą przeważnie wiąże się różnice jakości, natomiast z wielkością znaku różnice ilościowe. Znaki umowne na mapach topograficznych dzieli się również ze względu na charakter rozprzestrzenienia przedstawianych obiektów, tj. na znaki: powierzchniowe /łąki, ogrody itp./, liniowe /drogi, granice/, punktowe /domy, grodziska itp./ objaśniające charakter i właściwości różnych przedmiotów /np. skróty, napisy, liczby/.
Rzeźbę terenu przedstawiano od końca XVIII w. wraz z postępem metod pomiarów określonych wyniosłości i formy terenu metodą kresek, tzn. poprzez system natężeń kresek /im bardziej stromo , tym ciemniej/. Gęstość i grubość kresek zależna była od kąta nachylenia terenu. Kreski zostały następnie zastąpione przez poziomice /chociaż barwne kreski utrzymały się do dziś w mapach przeglądowych, np. dla przedstawienia kierunków pasm górskich/.Poziomice są to linie łączące punkty o jednolitej wysokości.
Na przełomie XIX i XX w. wprowadzono system barw dla oznaczania pięter wysokościowych terenu. Stosowano różne skale barw: dwa odcienie barwy zielonej - do 300 m, żółta - do 500 m, dla wysokości wyższych - barwy pomarańczowo-czerwone lub brunatno-brązowe - dla terenów górskich, ciemnoniebieskie - dla wód płytkich i jasnoniebieskie - dla głębokich.
Skala mapy jest to miara zmniejszenia rysunku mapy w stosunku do wymiarów rzeczywistych na powierzchni ziemi. Podaje więc stosunek zmniejszenia wymiarów liniowych mapy. Skale liczbowe pojawiają się dopiero od począ ku XIX w.
Legenda podaje objaśnień a odnoszące się do mapy.
88
Materiały archiwalne partii i ugrupowań politycznych, społecznych, kulturalnych i innych
Archiwalia tego typu /programy działania, odezwy, ulotki itd./ zachowały się w formie szczątkowej do okresu sprzed 1900 r. , ponieważ różne organizacje i stowarzyszenia w XIX w. nie prowadziły przeważnie normalnych kancelarii /najczęściej działały w trudnych warunkach nielegalnych/. Dochowane do naszych czasów źródła różnych partii polityczno-społecznych /np. Wielkiego Proletariatu oraz SDKPiL, PPS itd./ skupione są głównie w Archiwum Zakładu Historii Partii KC PZPR w Warszawie. Materiały do dziejów ruchu ludowego gromadzi Archiwum Komisji Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL w Warszawie. Wiele dalszych akt do dziejów polskiego ruchu robotniczego i socjalistycznego znajduje się poza krajem, głównie w Archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR w Moskwie oraz w zbiorach Międzynarodowego Instytutu Historii Społecznej w Amsterdamie /w zespołach poszczególnych Międzynarodówek/ .
Zespoły akt licznych polskich organizacji społecznych i kulturalnych w poszczególnych zaborach znajdują się zwłaszcza w WAP w Poznaniu i w Krakowie, z uwagi na stosunkowo dużą liczbę tych instytucji w zaborze pruskim i austriackim.
Warsztat badawczy wzbogacają również poważnie akta instytucji kościelnych i różnych stowarzyszeń religijnych, dotychczas wykorzystywane minimalnie. W materiałach tych poza sprawami ściśle kościelnymi jest wiele danych dotyczących spraw politycznych /specjalnie stosunku Kościoła do kwestii narodowej/ i gospodarczych /m.in. zagadnienie majątków kościelnych/. Źródła te przechowywane są przeważnie w poszczególnych archiwach archidiecezjalnych.
Źródła dyplomatyczne, materiały z okresu pierwszej wojny
światowej
Interesującymi z punktu widzenia treści są materiały konsulatów państw obcych w Warszawie, które stanowią część zespołów ministerstw spraw zagranicznych poszczególnych państw. Dostarczają one wielu informacji ogólnych do spraw politycznych i gospodar -czych, szczegółowiej rysują sprawy polskie w aspekcie stosunku do nich poszczególnych krajów. Dane z tych akt mogą budzić zaufanie, ponieważ konsulowie byli przeważnie dobrze we wszystkim zorien -towani, utrzymywali częste żywe kontakty z przedstawicielami różnych odłamów społeczeństwa polskiego. Stałe placówki konsularne

89
.^ Warszawie utrzymywały: Francja, Anglia, SzwajcTaria, Włochy, Hiszpania, a konsulaty honorowe: Belgia, Holandia, Szwecja, persja, Peru i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.
Inną, niemniej ciekawą grupę akt władz państw obcych przeds-tav/iają zespoły ministerstw: spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości tych państw, w których grupowała się polska emigracja polityczna i zarobkowa /głównie Francja/.
Specjalnego traktowania wymagają- z kolei wszelkie źródła historyczne z okresu pierwszej wojny światowej, spośród których gros jest proweniencji okupacyjnej /akta powstałe w wyniku działalności instytucji powołanych przez okupantów/. Najważniejsze - dla historyka tego okresu - znaczenie posiadają w różnym stopniu akta kancelarii niemieckiego generał-gubernatora warszawskiego /AGAD/ , generał-gubernatorstwa austriackiego w Lublinie /WAP Lublin/, rosyjskiego wojennego generał-gubernatorstwa Galicji /Archiwum Historyczne Kijów/, jak również władz administracji cywilnej. Wymienione materiały pochodzą od najwyższych organów wojskowo-cywilnych, a dotyczą zwłaszcza sytuacji ekonomicznej ziem polskich, wszechstronnej polityki okupantów i działalności polskich stronnictw politycznych. Spośród akt proweniencji urzędowej polskiej z okresu wojny wymienić należy zespoły akt Rady Regencyjnej, Tymczasowej Rady Stanu i Prezydium Rady Ministrów, które obrazują działalność-różnych partii politycznych, nastroje społe-� czeństwa itd. Szczególne wreszcie miejsce zajmują materiały dotyczące różnych formacji wojskowych polskich w czasie l wojny światowej /CAW/, które poza sprawami wojskowymi dostarczają sporo cennych informacji z zakresu historii gospodarczej.
Pamiętniki
Pamiętnikarstwo XIX-XX-wieczne jest bardziej obfite aniżeli w okresach poprzednich. Jest to wynikiem wielkich przemian i wydarzeń tych czasów. Autorami licznych wspomnień i pamiętników są 'wielcy działacze polityczni, gospodarczo-społeczni oraz ludzie niższych szczebli hierarchii społecznej. Należy dostrzegać różnice między wspomnieniami a pamiętnikami, które mają przede wszystkin charakter dokumentów biograficznych. Wspomnienia są często pisane z odległej perspektywy czasu i nie zawsze z punktu widzenia i miejsca osoby opisywanych wydarzeń. W literaturze pamiętnikarskiej przestrzega się bardziej niż we wspomnieniowej systematycz-Qego toku wydarzeń. Wspomnienie może być skierowane na uchwycenie ściśle założonych elementów wydarzenia. Mimo to w
90
dotychczasowym polskim piśmiennictwie pamiętnikarskim i wspomnieniowym oraz w rozważaniach teoretycznych, nawet socjologów, nie przestrzega się na ogół zasad odmienności tych dwu gatunków źródeł historycznych.
Źródła te pozwalają bardzo dokładnie poznać motywy zachowań ludzi, procesy kształtowania się opinii, przekonań i poglądów.Szeroko ukazują też tło epoki, w której zachodziły określone wydarzenia. Walor taki posiadają zarówno pamiętniki ważnych osobistości czasów minionych, jak również zwykłych przeciętnych ludzi.
Dokumenty pamiętnikarskie i wspomnieniowe zawsze wśród historyków i metodologów budziły wiele kontrowersji z punktu widzenia ich przydatności do badań. Ostatnio nawet w krajach, w których w pełni dominują już w historii metody matematyczne, akcentujące ilościową stronę zjawisk, istnieje również duże zainteresowanie dokumentacją biograficzną. Jej wartość polega więc głównie na tym, że precyzyjniej niż inne źródła odzwierciedla aspekty natury psychologicznej, która z punktu widzenia metodologii historii nie może schodzić na jakiś dalszy plan w polu widzenia badacza procesu dziejowego.
Najliczniej reprezentowane są pamiętniki spisane pod koniec życia piszących, dotyczące całego okresu ich działalności, w związku z czym nie zawsze są one dokładne w opisie, niekiedy nawet wręcz niewiarygodne. Bardziej pewne są relacje pamiętnika, który rodził się w wyniku systematycznych, codziennych notatek lub spisywanych na gorąco reportaży-relacji z przebiegu różnych wydarzeń. Taki pamiętnik powstawał najczęściej bez zamiaru wydania go drukiem. Każdy typ pamiętnika wymaga krytycznej analizy opisywanych faktów, które w tego rodzaju twórczości rzadko'wolne są od subiektywizmu autora.
Najobszerniejszą pod względem tematycznym grupę stanowią pamiętniki i wspomnienia o problemach społecznych, m.in. spisane przez działaczy i zwykłych szeregowych przedstawicieli klasy robotniczej, burżuazji przemysłowej, inteligencji,' ziemiaństwa itd. Liczna jest również tego typu literatura tworzona przez działaczy ruchu ludowego i innych ugrupowań politycznych. Osobną pozycję stanowią pamiętniki i wspomnienia działaczy emigracyjnych, mężów stanu, polityków, dowódców wojskowych itd. Badacz powinien dokonywać możliwie najpełniejszej weryfikacji tego materiału, porównując go z innymi źródłami bądź danymi z opracowań ogólnych.
Zbiory prywatne tworzy przeważnie korespondencja różnych znanych osobistości, działaczy politycznych, gospodarczych i kulturalnych /zgromadzona przeważnie w działach rękopisów bibliotek

91
wiele z nich jest jeszcze w rękach prywatnych/. Zespoły te sa- kopalnią ciekawych informacji dotyczących różnorodnej problematyki, w zależności od funkcji i zainteresowań ich twórców.
Lata 1918-1939 /archiwalia urzędowe/
Naczelne miejsce wśród tej grupy źródeł do okresu międzywojennego zajmuje zespół Prezydium Rady Ministrów, 1917-1939 /AAN/, który liczy ponad 44000 jednostek archiwalnych. Zawarte są w nich wszystkie najistotniejsze wydarzenia Polski po 1918 r. Najcenniejszą dla warsztatu badawczego historyka część tego zespołu stanowią protokoły z posiedzeń Rady Ministrów /87 tomów/. Odbiciem ważnych spraw ogólnopaństwowych są materiały po Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa, 1918-1922 /AATSJ/ i Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP, 1922-1939 /AAN/. O ile pierwszy zespół zawiera około 90% akt wyprodukowanych przez Kancelarię Cywilną, otyłe drugi zachował się w postaci szczątkowej. Największe znaczenie spośród dokumentacji obu zespołów posiadają teksty przemówieńnaczelnika państwa oraz prezydenta, akta dotyczące reformy rolnej, plebiscytów na Śląsku, Warmii i Mazurach, sprawozdania z działalności niektórych centralnych urzędów, biografie kandydatów na różne wysokie stanowiska urzędnicze, wnioski o u-łaskawienie więźniów politycznych.
Bardzo fragmentarycznie zachowały się, przechowywane w AAN, akta Biura Sejmu /1919-1939,-około 90 jednostek/i Biura Senatu /tylko teczka z lat 1925-1927/. Oprócz sprawozdań stenograficznych, diariuszy komisji sejmowych, wniosków i interpelacji poselskich w obrębie tych zespołów znajdują się ciekawe akta Centralnego Komitetu Pleciscytowego, 1919-1921, Trybunału Stanu i Sądu Marszałkowskiego w sprawie działaczy politycznych /np. m. in. w sprawie W. Korfantego/. Drukowane akta Sejmu i Senatu w komplecie znajdują się w Bibliotece Sejmowej w Warszawie, a lokalne materiały dotyczące wyborów do obu izb parlamentu w wielu archiwach powiatowych i wojewódzkich.
Akta poszczególnych ministerstw zachowały się w różnej mierze. Dla warsztatu badawczego historyka największą wartość przedstawia spuścizna aktowa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, dająca przejrzysty obraz życia politycznego i społecznego kraju /zwłaszcza akta Departamentu Politycznego/, ale - niestety - nie zachowana w komplecie /część akt MSW przechowuje AAN, część Archiwum

92
Ministerstwa/. Nie zachowały się akta naczelnych organów downictwa.
Bogate treściowo źródła do dziejów stosunków Polski z krajami, oświetlające również udział obcego kapitału przemysłowy go w gospodarce naszego kraju, zawiera stosunkowo dobrze zachowany zespół Ministerstwa /AAN/. Najciekawszą część tego zespołu stanowią materiały Departamentu Polityczno-Ekonomiczne go /1919-1939/, w skład którego wchodził wydział organizacji z refe. ratami: wyznań /są tu m.in. akta dotyczące stosunków Polski z W a. tykanem/ , Ligi Narodów, gdański /WAP Gdańsk/ , narodowościo-wy. Departament posiadaą również dalsze wydziały /wschodni, zachodni traktatowy, prasowy/. Ciekawego materiału dostarcza dokumentacja polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych za granicą /AAN/. Poza aktami poselstwa, a od 1934 r. ambasady w Berlinie, ambasad w Paryżu, Waszyngtonie, akta tego rodzaju placówek w innych państwach nie dochowały się w komplecie.
Materiały pochodzenia wojskowego to licznie zachowane akta licznych ugrupowań wojskowych, powstałych bądź w czasie pierwszej wojny światowej i działających jeszcze w początkowym okresie państwa /Legiony Polskie, Armia gen. Hallera, organizacje powstańców śląskich i wielkopolskich itdV,bądź różnych instytucji wojskowych z okresu pokoju /Sztab Główny, dowództwa różnych rodzajów wojsk, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, 1926-1939 i in./. Są to źródła do zagadnień związanych z organizacją, wyszkoleniem, zaopatrzeniem wszechstronnym wojska, mobilizacjami itd. /CAW/.
Materiały archiwalne instytucji wojskowych mają pierwszorzędne znaczenie dla wszechstronnego badania różnych wydarzeń natury politycznej, jak problem kształtowania się granic II Rzeczypospolitej, powstań i plebiscytów, wojny 1919-1920 z Krajem Rad, współpracy Polski ze sztabami wojskowymi innych państw. Dostarczają sporo danych do zagadnień polityki narodowościowej rządu, wydarzeń międzynarodowych itd.
Kapitalne z kolei znaczenie ma zespół Ministerstwa Skarbu, 1918-1939 /AAN/, zawierający dokumentację zachowaną pełniej dla lat trzydziestych. Dotyczy ona przede wszystkim udziału państwa w gospodarce, polityki finansowej, kredytowej, dewizowej, podatkowej , a także poszczególnych przedsiębiorstw państwowych.
W zespole Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, 1918-1939 /AAN/, najliczniej reprezentowane są akta majątków państwowych, fragmentarycznie natomiast dokumentacja departamentów: produkcji rolnej, weterynarii i przemysłu rolnego. Akta majątków

93
. państwowych dają pewien obraz przebiegu realizacji ustaw o reformie rolnej.
Spośród zachowanych akt Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1918-1939 /AAN/, zachowanych tylko w około 20%, najwięcej dotyczy spraw wyznaniowych i kontaktów z Watykanem, najmniej szkolnictwa, zwłaszcza zawodowego. Materiały odnoszące się do polityki kulturalnej i sztuki znajdzie badacz w aktach Wydziału Sztuki Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego /do 1922r. istniało osobne Ministerstwo Sztuki i Kultury, wcielone następnie do Ministerstwa Wyznań/. Do spraw nauki, poza omawianym tu zespołem, sporo informacji znajdzie badacz w Archiwum PAN, które gromadzi archiwalia różnych instytucji naukowych, jakie podlegały Akademii Umiejętności /Nauk/.
Zespół akt Ministerstwa Opieki Społecznej, 1918-1939 /AAN/ , posiada szczególnie dużo materiałów Departamentu Służby Zdrowia.
Dokumentacja Ministerstwa Komunikacji, 1925-1939 /AAN/, poza licznymi dokumentami Biura Wojskowego /naświetlającymi usługi kolejnictwa dla wojska, a więc zawierającymi wiele informacji o środkach komunikacji i dróg/ dochowała się w postaci znikomej.
Bardzo zdekompletowane są również zespoły Ministerstwa Przemysłu i Handlu, 1918-1939 /AAN/ .Ministerstwa Poczt i Telegrafów /AAN/ i Ministerstwa Sprawiedliwości, 1918-1937 /AAN/.
Akta ministerstw okresu przejściowego, tj. Ministerstwa Aprowizacji/1918-1922 - AAN/, które zajmowało się normalizacją środków żywności i zaopatrzeniem ludności, oraz Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej /1919-1923 - WAP Poznań/, zawierające m.in. zestawienie szkód wojennych na terenie Wielkopolski, zachowały się w dość zadowalającym procencie.
Szczątkowy zespół Naczelnej Izby Kontroli, 1919-1939 /AAN/ - zawiera jedynie wykazy pracowników tej instytucji. Akta Prokuratorii Generalnej U.P, 1919-1939 /AAN/ również zachowały się fragmentarycznie. Dotyczą one sporów o państwowe majątki rolne, nieruchomości państwowe w miastach, lasy, wody, oraz sporów związanych z reformą rolną. Ważne znaczenie posiada grupa akt "tajne" , zawierających różne poufne opinie o znaczeniu politycznym,
Cenne informacje zawarte są w dość licznych materiałach Głównego TJ rzędu Statystycznego, 1918-1939 /Archiwum GUS/, zaVie -rające statystykę ludności oraz różne zestawienia dotyczące rolnictwa, przemysłu itd.
Ważną pozycję wśród archiwaliów urzędowych okresu międzywojennego zajmują materiały . óżnych dalszych instytucji tymczasowych, które w latach początkom fch odrodzonego państwa wykonywały
94
funkcje organów władzy państwowej, a po wykonaniu zadań uległy likwidacji. Niektóre z tych urzędów prowadziły działalność już od 1914 r. Do takich należał Komitet Narodowy Polski w Paryżu /1917-1921 - AAN/, który spełniał rolę reprezentacji politycznej na Zachodzie, Centralna Agencja Polska w Lozannie 1914-1919 -- AAN, Sekretariat Generalny Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową w Paryżu /1919-1920/, którego akta /AAN/ zawierają m.in. liczne memoriały w sprawie granic Polski. W szczątkowej postaci zachowały się następujące dalsze bardzo ważne dla historyka zespoły: Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu /WAP Poznań/ , Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska w Bytomiu /1918-1921 - WAP Katowice/, akta Komisarza Rządu Polskiego dla wytyczenia granicy polsko-niemieckiej /1919-1924 -AAN/. Niekompletne są również zespoły zarządu terenów przyfrontowych i etapowych /1919-1921 - AAN/ oraz Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich /zbiory rękopiśmienne Biblioteki Publicznej w Warszawie i Archiwum SRR w Wilnie/, ważne ze względu na treść dotyczącą polityki wschodniej oraz stosunku do mniejszości narodowościowych. Bardzo istotne źródła do dziejów gospodarczych /opis szkód po pierwszej wojnie światowej/ zawiera obszerny zespół Głównego "Urzędu Likwidacyjnego /1919-192? - AAN/.
Osobną grupę stanowią cenne dla historyka ziem polskich pozostających po roku 1919 poza granicami naszego państwa materiały różnych instytucji utworzonych w oparciu o postanowienia traktatu wersalskiego. Na temat sytuacji Gdańska ważne informacje zawiera dość szczątkowy zespół Senatu Wolnego /1922-1939 - WAP Gdańsk/, lepiej zachowane akta Komisarza Generalnego RP w Gdańsku /1920--1939 - WAP Gdańsk/ i Rady Portu i Dróg Wodnych w Gdańsku /1920-1939 - WAP Gdańsk/. Podobny charakter mają akta niektórych urzędów utworzonych dla polskich ziem Śląska, które należały do Niemiec /ciekawe materiały do dziejów polskiego ruchu narodowego przedstawiają: zespół Przedstawicielstwa Państwa Polskiego przy Komisji Mieszanej i Trybunale Rozjemczym dla Górnego Śląska, 1922-1938 - AAN, oraz akta różnych władz administracyjnych pruskich, które przechowują archiwa wojewódzkie na terenie ziem byłego zaboru pruskiego oraz centralne archiwa w NR D/.
Reasumując należy stwierdzić, że historyk mimo lepiej zachowanej dokumentacji pozostałej po władzach centralnych okresu międzywojennego w porównaniu z epoką poprzednią, powinien jednak korzystać jeszcze z archiwaliów urzędów ogólnej administracji regionalnej, które nawet dla zagadnień ogólnopaństwowych mają charakter uzupełniający. Szczegółowo bowiem obrazują problematykę
95
.j-egionalną. Materiał ten zgrupowany jest w poszczególnych właściwych terytorialnie archiwach wojewódzkich i ważniejszych archi-vach powiatowych.
Publikacje urzędowe /oficjalne,półoficjalne i nieoficjalne/

Druki oficjalne, podobnie jak w okresach poprzednich, pochodzą z różnych instytucji administracji państwowej dla powszechnego ich publicznego upowszechnienia. Szczególnie ważne dla poznania struktury i mechanizmu działania organów administracyjnych, jak również wielu innych kluczowych zagadnień są następujące dzienniki u-rzędowe: wydawany od 29 listopada 1918 r. "Dziennik Praw Państwa Polskiego" zawierający różne teksty prawodawcze, "Monitor Polski" - podający na bieżąco^różne wiadomości i instrukcje urzędowe , dzienniki urzędowe różnych państwowych organizmów zwierzchnich w poszczególnych dzielnicach podczas odradzania się jednolitej organizacji państwowej.
Ważne są również różne wydawnictwa sejmowe /stenogramy, diariusze z prac komisji itp./, odzwierciedlające całokształt poruszanych w przemówieniach sejmowych spraw oraz oficjalne wydawnictwa Głównego Urzędu Statystycznego /przede wszystkim "Rocznik Statystyki R.P. za lata 1920-1930" i "Mały Słownik Statystyczny" za lata 1930-1938/.
Druki półoficjalne /liczne dla okresu międzywojennego/ to najczęściej wszelkie informatory i prospekty proweniencji prywatnej, nie firmowane autorytetem urzędów, z którymi związane były osoby je publikujące. Źródła te powinny zasługiwać na zaufanie badaczy, ponieważ zawarte w nich przeważnie bogate informacje pochodziły z reguły od osób bardzo kompetentnych.
Charakter druków nieoficjalnych miały niezmiernie obficie reprezentowane wśród źródeł dwudziestolecia międzywojennego pisma ulotne, afisze, prospekty, kalendarze, broszury itd. Są one kapitalnym materiałem do poznania mechanizmu działania różnych instytucji, m.in. gospodarczych, odzwierciedlają też często działalność ugrupowań polityczno-społecznych, nierzadko nielegalnych.
Zbiory odpisów dokumentów, wydawnictwa źródeł aktowych
Uzupełniający charakter dokumentacji urzędowej mają praktykowane przez różne urzędy ok -esu międzywojennego odpisy specjalnie ważnych akt. Są to wtórnik, uwierzytelnione różnymi formułami
96
urzędowymi, przeważnie grupowane tematycznie. Stosunkowo dużo tego typu źródeł dotyczy okresu początkowego, sięgającego do roku 1925/1926, znacznie mniej lat następnych.
Podobną przydatność dla warsztatu badawczego mają liczne zbiory dokumentów ogłaszane współcześnie lub w niewielkich odstępach czasu od ważnych wydarzeń dla praktycznych celów doraźnych /np. "Akta i dokumenty dotyczące sprawy granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu 1819-1919 r." - 4- zeszyty, Paryż 1920-1926/ bądź po dłuższych okresach dla celów naukowych, o-pracowane krytycznie /np. Kulski, Potulicki, "Współczesna Europa polityczna, zbiór umów międzynarodowych", 1930; J. Jurkiewicz. "Watykan a Polska 1917-1939", wyd. PISM, 5 zeszytów, i in./. Wiele tego typu publikacji poświęcono sprawom polsko-gdańskim, polsko-litewskim i polsko-radzieckim.
Materiały instytucji gospodarczych
Źródła tej proweniencji charakteryzuje jeszcze większa masowość i różnorodność pod względem formalnym niż w epoce popowstaniowej. Jednolitość i bardziej nowoczesny mechanizm funkcjonowania administracji państwa polskiego po 1918 r. spowodowały znaczne powiększenie w porównaniu z okresem poprzednim odpowiedników akt różnych instytucji gospodarczych w archiwaliach urzędów nadzorczych i administracji centralnej.
Do ważniejszych materiałów gospodarczych z okresu międzywojennego w dalszym ciągu należą akta ważniejszych przedsiębiorstw przemysłowych, izb przemysłowo-handlowych i rzemieślniczych, o-okręgowych urzędów górniczych, instytucji spółdzielczych, kredytowych i organizacji monopolistycznych. Dotąd w niezbyt dostatecznym stopniu wykorzystywano dokumentację izb przemysłowo-handlowych, instytucji o uprawnieniach prawnopublicznych, które reprezentowały interesy przedsiębiorców wobec władz administracyjnych. Z tego względu ich akta zawierają dużo danych ujętych w wykazy rejestracyjne i sprawozdawczo-statystyczne, nadto sporo luźnych informacji dotyczących sytuacji rynkowej, wreszcie różne dezyderaty kierowane od przedsiębiorstw do władz zwierzchnich. Typowa dla przemysłu kapitalistycznego Polski międzywojennej dokumentacja zrzeszeń przedsiębiorców z danego terenu albo branży dostarcza sporo informacji o wzajemnych stosunkach branżowych regionalnych i ogólnokrajowych, o udziale kapitału obcego w organizmie przemysłowym kraju, wreszcie o kontaktach przedsiębiorców z organami administracji państwowej i samorządowej. Na szczególną
97
badacza zasługuje poufna część tej dokumentacji, zwłaszcza ^ postaci różnej korespondencji przedsiębiorców.
Materiały instytucji gospodarczych umieszczono w poszczególnych archiwach państwowych /w zależności od byłej terytorialnej przynależności danej instytucji; np. akta Okręgowego Urzędu Górniczego w Dąbrowie Górniczej umieszczono w WAP - Katowice/.
Materiały archiwalne partii i ugrupowań politycznych, społecznych r kulturalnych i innych
Jako akta proweniencji społecznej pełniej odbijają różne prądy, które nurtowały poszczególne grupy narodu. Rodziły się one w toku działalności partii i stronnictw, co określa ich wartość poznawczą.
Dokumentacja ugrupowań polityczno-społecznych, nawet niektórych finansowanych przez państwo /np. BBWR/ , nie była podporządkowana jednak żadnym formom kancelaryjnym ani nie była archiwizowana /z wyjątkiem PPS/, co spowodowało jej fragmentaryczne dotrwanie do naszych czasów. Nawet materiały zachowane są przeważnie bardzo rozproszone. W takiej sytuacji musi się nieraz wykc rzystywać inne zespoły, a zwłaszcza Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które pozwalają je uzupełnić /np. w aktach MSW znajdują się relacje dotyczące nastrojów społeczeństwa, politycznego ruchu nielegalnego itd./. Najczęstszymi rodzajami omawianej grupy źródeł z lat międzywojennych są różne dokumenty oficjalne, druki u-lotne, wspomnienia działaczy, wycinki prasowe, fotokopie itd.
Naczelne miejsce wśród tych różnorodnych archiwaliów zajmują licznie zachowane akta KPRP /1918-1923/ i KPP /1923-1938/, znajdujące się w Archiwum Zakładu Historii Partii KC PZPR. Pokaźny również zbiór stanowią akta PPS, frakcji poselskiej tej partii i jej sekcji zagranicznych /Archiwum Zakładu Historii Partii KC PZPR/. Fragmentarycznie natomiast zachowały się materiały stronnictw politycznych ruchu ludowego /Archiwum Zakładu Historii Partii KC PZPR i Archiwum Komisji Historii NK ZSL/ oraz ugrupowań centrowych i prawicowych /AAN oraz w rękach prywatnych żyjących działaczy/. W AAN i Archiwum Komisji Historycznej CRZZ znajdują się niekompletne archiwalia organizacji związkowych /Lewicy Związkowej 1930-1936, Związku Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce 1919-1938 oraz Związku Związków Zawodowych 1927-1938 i in./.
Materiały partii i wszelkich organizacji społecznych posiadają doniosłe znaczenie dla badań nad rozwojem ideologii i organizacji różnych ugrupowań polskiego społeczeństwa, jak również poważnie Uzupełniają lub nawet pełniej niż dokumentacja urzędowa
.
98
charakteryzują politykę wewnętrzną, zagraniczną i narodowościo-ciową państwa. Odzwierciedlają one również nastroje opinii publicznej, do którego to zagadnienia są zbyt szczupłe informacje w materiałach pochodzenia urzędowego.
Pamiętnikar stwo
Krąg twórców tego rodzaju źródeł znacznie się poszerzył. Poza. autorami typowymi dla okresu poprzedniego, rekrutującymi się ze środowisk robotniczych, partyjnych, działaczy polskiego ruchu narodowego, ludzi związanych z oświatą i kulturą, dowódców wojskowych, niebywale wzrósł udział przedstawicieli chłopstwa, inteligencji /m.in. naukowej, w związku z rozwojem placówek naukowych/, wreszcie - w konsekwencji zorganizowania państwa - również członków rządu i ludzi z nim związanych. Rozwinęło się pamiętni -karstwo indywidualne i konkursowe. Do bardziej znanych pamiętników indywidualnych okresu międzywojennego opublikowanych w postaci książek należą: pamiętniki Deczyńskiego, Bójki, Stapińskiego, Witosa i innych. Inspiratorem pisarstwa pamiętnikarskiego ludzi pracy i założycielem instytucji konkursów na pamiętniki jest światowej sławy socjolog, Florian Znaniecki. W 1921 r. zorganizował on w Poznaniu konkurs na pamiętniki ludzi pracy, który przyniósł w efekcie 149 życiorysów. Oczywiście, że zwielokrotnienie pamiętnikarskiej aktywności pisarskiej robotników, chłopów i ludzi innych zawodów spowodowało zmiany ich pod względem jakości. Wymaga to od historyka szczególnie dużego krytycyzmu. Jeszcze bardziej nieodzowna jest w odniesieniu do pamiętników czasów nowszych niż dawniejszych krytyka operująca metodami psychologii i socjologii po to, aby uchwycić określone mechanizmy osobowości poszczególnych autorów. Dopiero wszechstronne przebadanie tego masowego materiału proweniencji społecznej pozwala go traktować ufniej.
Materiały pochodzenia prywatnego
Mają one poważne znaczenie dla badacza okresu międzywojennego. Najczęściej zawierają różne osobiste papiery wybitniejszych jednostek oraz części, zespołów akt instytucji, z którymi tacy ludzie pozostawali w różnych kontaktach. Są to często materiały najwyższej rangi, jak memoriały, fragmenty protokołów posiedzeń, ze stawienia cyfr owe itp. W dużej mierze uzupełniają one szczątkowo
.jachowane źródła pochodzenia urzędowego. Poza AAN wiele z nich przechowują działy rękopiśmienne bibliotek naukowych /zwłaszcza �Biblioteka Narodowa/, wiele pozostaje jeszcze w rakach prywat -
Materiały z okresu drugiej wojny światowej
Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę miejsce jej aparatu administracyjnego zajął nowy, stworzony przez III Rzeszę na przerażającej części terenów polskich /Generalna Gubernia/. Podział terytorialny nie pokrywał się z przedwojennym. Źródła do lat 1939-_1945 najogólniej można podzielić na dwie wielkie grupy. Pierwszą stanowią materiały będące wynikiem działalności władz okupacyjnych /zwłaszcza różne wydawnictwa urzędowe/ . Drugą tworzy: wszelka dokumentacja po różnych polskich organizacjach podziemnych oraz wszelkie, dotyczące naszego narodu źródła dyplomatyczne, podchodzące od rządów, innych państw.
Materiały proweniencji okupacyjnej często przedstawiają obraz niezgodny z rzeczywistością, ponieważ ich twórcy nieraz świadomie ukrywali z różnych względów niewygodne im dane. Reprezentatywny - dla materiału pochodzenia okupacyjnego - charakter ma zespół akt i wydawnictw, będących wynikiem działalności "Statistisches Amt" / 1939- 19447 . Urząd ten powołano przy rządzie Generalnej Guberni dla koordynacji badań statystycznych na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Akta tej instytucji przechowuje obecnie Centralne Archiwum GUS. Obrazują one ogrom strat gospodarczych i całokształt zbrodniczej polityki okupanta. Zawierają statystykę ruchu naturalnego ludności /wykazy imienne małżeństw, urodzeń, zgonów/, statystykę zwierząt gospodarskich, powierzchni użytków oraz zasiewów , spisy przemysłowe , rolne , informacje dotyczące cen itd.
Materiały pochodzenia polskiego są bardzo różnorodne z uwagi na przebiegającą dynamicznie w okresie wojny ewolucję poglądów społeczeństwa polskiego na tak podstawowe zagadnienia, jak problem profilu politycznego przyszłej ojczyzny, polityczna strategia valki z okupantem itd. Liczba zachowanych źródeł proweniencji polskiej w stosunku do okupacyjnych przedstawia się bardzo skromnie /stosunek ten wyraża proporcja 2:98/.
100
Okres Polski Ludowej
Źródła archiwalne do dziejów Polski Ludowej różnią się zdecydowanie od tego typu akt pochodzących, z okresu przed rokiem 1945 jako że wyszły nne z różnych instytucji uspołecznionych. Jako wytwór tych jednostek obiektywnie odzwierciedlają całokształt zagadnień związanych z poszczególnymi etapami życia narodu w warunkach nowego systemu społeczno-politycznego. Wszechstronna emancypacja i powszechne uczestnictwo różnych środowisk naszego społeczeństwa w poszczególnych dziedzinach życia powodują, że -źródłowe świadectwa systematycznie utrwalające te zjawiska dostarczają ich historykowi informacji bardziej obfitych, wszechstronnych i pogłębionych w porównaniu ze źródłami okresu poprzedniego. Te nowe, daleko idące możliwości powszechnego udziału całego narodu w tworzeniu wszystkiego, co może być przedmiotem zainteresowań badacza, w konsekwencji niebywale zwiększyły liczbę czynników źródłotwórczych. Dlatego warsztat badacza dziejów Polski po drugiej wojnie światowej ma do dyspozycji jeszcze większy pod względem ilościowym i bardziej zróżnicowany pod względem formalno-me-rytorycznym materiał źródłowy aniżeli historyka czasów po powstaniu styczniowym, od kiedy zaczęło się na dobre zjawisko masowości i różnorodności źródeł historycznych. Wobec takiej sytuacji wydzielono przykładowo tylko niektóre grupy ważniejszego i trudniejszego do opracowania materiału /z punktu widzenia metodyki opracowywania/ , orientujące w ogólnej specyfice i wartości poznawczej całości podstawy źródłowej do okresu Polski Ludowej.
Archiwalia organów administracji państwowej /centralnej i terenowej/
Są to akta odzwierciedlające technikę działania aparatu państwowego, tj. różnych organów administracji państwowej, jak: Rady Państwa, Urzędu Rady Ministrów, rad narodowych itd. Badacz dla właściwego i pełnego wykorzystania zasobu akt tych instytucji musi uwzględniać poszczególne etapy ich rozwoju, a zwłaszcza wszelkie zmiany struktury organizacyjnej, które podczas całego minionego okresu szły w kierunku coraz szerszego i ściślejszego związania wszystkich tych organów z całym społeczeństwem.
Przed powołaniem do życia Rady Państwa i Urzędu Rady Ministrów /194-7/ zwierzchnią władzę administracyjną nad organami niższych szczebli sprawowała Krajowa Rada Narodowa. W latach
101
'1944--1950 istniało zajwisko dwutorowości w strukturze aparatu administracyjnego. Współistniały rady narodowe /wojewódzkie, powiatowe, miejskie, gminne i ich organy - prezydia i komisje, które powstawały i stale rozszerzały zakres kompetencji od początku 194-4-r,l oraz organy ogólnej administracji państwowej, tj. urzędy wojewódzkie, starostwa /dla powiatów/, zarządy gminne i miejskie. Ustawą Sejmu Ustawodawczego PRL z 20 marca 1950 r. zniesiono u-rzędy wojewódzkie, starościńskie, burmistrzowskie i wójtowskie. Od tego momentu rady narodowe stały się terenowymi organami jednolitej władzy państwowej. Archiwalia wszystkich terenowych organów administracji państwowej sprzed reformy administracyjnej w 1950 r. są przeważnie bardzo fragmentaryczne.
Źródła wszystkich instytucji administracji państwowej stanowią niezmiernie dużą wartość poznawczą, ponieważ odzwierciedlają całokształt stosunków społeczno-gospodarczych i kulturalnych na danym terenie.
Podstawowe źródła pochodzące z instytucji gospodarczych
Są to akta wszelkich przedsiębiorstw uspołecznionych bezpośrednio prowadzących produkcję lub nią kierujących /akta minister -stw, branżowych zarządów centralnych - np. Centralny Zarząd Spółdzielni Mleczarskich, akta zjednoczeń jako ogniw pośredniczących między ministerstwami - centralnymi zarządami a przedsiębiorstwami, akta przedsiębiorstw prowadzących bezpośrednio produkcję i ich komórek organizacyjnych - np. sprawozdania, protokoły narad, dokumentacja techniczna, finansowo-księgowa itd./. Przy korzystaniu z tego typu materiału historyk musi mieć na uwadze wszystkie wskazówki metodyczne, jakie dotyczą archiwaliów gospodarczych okresu przed rokiem 1945, nadto dodatkowo powinien w nich widzieć daleko bardziej obiektywne i wszechstronne źródło informacji, jako w wytworach przedsiębiorstw uspołecznionych .
Niektóre rodzaje źródeł .ekonomicznych nie miały w okresach poprzednich takiego znaczenia jak w dobie najnowszej, co wiąże się z ciągłym postępem ekonomiki i technologii w poszczególnych działach wytwórczości przemysłowej. Charakterystycznym przykładem może być dokumentacja techniczna, wymagająca specjalnego tu przygotowania , i może dlatego dotąd mało wykorzystywana przez historyków. Orientuje ona wyra Iście w kosztorysach, harmonogramach prac nad określonym obiekt :m, daje szerokie opisy technologiczne.
102
Wobec powodzi materiałów gospodarczych wszelkie kwerendy należy przeprowadzać zaczynając od akt centralnych instytucji -koordynujących działalność różnych jednostek gospodarczych na terenie całego kraju. Od 194-4 r. kierunki polityki gospodarczej Polski ustalało utworzone w tym roku Biuro Studiów Ekonomicznych, koordynujące działalność gospodarczą poszczególnych resortów PKWN, a od 31 grudnia 1944 r. Rządu Tymczasowego. Wtedy utworzono też Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. W styczniu 1945 roku Biuro Studiów Ekonomicznych Rady Ministrów przekształcone w Biuro Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, a w końcu tego roku - w Centralny Urząd Planowania /opracowywał państwowe plany gospodarcze/. W 1947 r. w większych miastach wojewódzkich powstały biura regionalne Centralnego Urzędu Planowania; równolegle z nimi pracowały Główny i Wojewódzkie Urzędy Planowania Przestrzennego, podporządkowane Ministerstwu Odbudowy.W 1947 r. Ministerstwo Przemysłu przekształcono w Ministerstwo Przemysłu i Handlu /było ono najważniejszym ministerstwem gospodarczym/. Od kwietnia 1949 r. gospodarką narodową kierował Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, a centralnym organem planowania w miejsce Centralnego Urzędu Planowania stała się utworzona wówczas Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzono wtedy 6 branżowych ministerstw gospodarczych. We wszystkich województwach powstały biura regionalne Państwowej Komisji Planowania Gospodarcze go, które przejęły kompetencje wojewódzkich urzędów planowania przestrzennego. W 1950 r. w związku z ustawą o terenowych .organach jednolitej władzy państwowej biura regionalne PKPG zastąpiono wojewódzkimi komisjami planowania gospodarczego i powiatowymi komisjami planowania gospodarczego. We wrześniu 1950 r. zlikwidowano Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, a jego kompetencje przekazano Prezydium Rządu i PKPG. W 1956 r. w związku z procesami decentralizacji gospodarki narodowej zlikwidowano PKPG, powołując Komisję Planowania Gospodarczego przy Radzie Ministrów oraz wojewódzkie i powiatowe KPG.
Sporo danych dotyczących sytuacji ekonomicznej różnych przedsiębiorstw gospodarczych dostarcza materiał pochodzący z instytucji kredytowych /Narodowego Banku Polskiego i innych banków, jak: Inwestycyjny, Rolny, PKO, który prowadzi obrót oszczędnościowo--pożyczkowy od 1949 r.; Bank "Polska Kasa Opieki" SA od 1949 r. prowadzi pomocniczo obrót pieniężny z zagranicą, działa wśród polskiej emigracji/.
103
Sprawy dotyczące produkcji rolnej oraz ogólnej sytuacji wsi ilustrują zespoły komórek do spraw rolnictwa administracji ogólnej /Ministerstwa Rolnictwa, z terenowych: powiatowych i wojewódzkich urzędów ziemskich, wydziałów rolnictwa i leśnictwa rad narodowych/, Centrali Rolniczych Spółdzielni "Samopomoc Chłopska", od 1952 roku powiatowych i wojewódzkich związków gminnych spółdzielni SCH, Powiatowych Gospodarstw Rolnych, Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych oraz ich władz zwierzchnich /centralny,wojewódzkie i powiatowe zarządy PGR oraz centralny, wojewódzkie i powiatowe związki spółdzielczości produkcyjnej/. Dlaf okresu po 1957 r. poważnym źródłem poznania organizacji, produkcji i dochodów ludzi pracujących w rolnictwie są zespoły kółek rolniczych /centralny, wojewódzkie i powiatowe zarządy kółek rolniczych/.
Ze względu na szerokie możliwości uczestnictwa społeczeństwa v zarządzaniu przedsiębiorstwami i w kontrolowaniu ich produkcją ważną dla historyka gospodarczego pozycję muszą stanowić akta branżowych organizacji związkowych, organów samorządu robotniczego, a wreszcie licznych zrzeszeń branżowych /np. Zrzeszenie Plantatorów Roślin Włóknistych, Zrzeszenie Plantatorów Buraka Cukrowego itd./.
Relacje, pamiętniki
Historyk dziejów najnowszych, a zwłaszcza okresu Polski Ludowej współżyje w czasie z uczestnikami badanych zjawisk, posiada zatem możliwość świadomego inspirowania tychże ludzi do składania relacji - świadectw. Według K. Kersten, relacja jest "narracją u-czestnika wydarzeń, inspirowana przez badacza, powstała w wyniku swego rodzaju naukowego zamówienia".
Do relacji zalicza się wierne, stenograficzne lub magnetofonowe utrwalenie dyskusji, wspomnienia, wywiady z autorami wydarzeń, a także liczne pamiętniki i wspomnienia, powstające w wyniku licznie rozpisywanych konkursów /dotąd zorganizowano ponad 600/. Są to cenne źródła, ponieważ powstają na skutek ingerencji badacza,który może stawiać konkretne pytania /relacja - kwestionariusz/. Są one najbliższe tradycyjnym pamiętnikom i wspomnieniom. Źródła te powinny być poddane wszelkim zasadom krytyki, właściwym dla pamiętnikarskich. Należy szeroko uwzględniać elementy psycho- i socjologii jednostki relacjonującej, która świadomie może wypaczać prawdę historyczną. Badać s powinien bezwzględnie konfrontować dane relacji z materiałem z ^wartym w aktach.

104
Bibliografia
Cytowane wydawnictwa zawierają uwagi dotyczące metodologii korzystania z różnych kategorii źródeł nowożytnych i najnowszych, selektywnie przedstawionych w niniejszym rozdziale, nadto orientu-ją o podstawowych ich zespołach, znajdujących się w różnych archiwach polskich i zagranicznych. Dokładny wykaz różnych inwentarzy archiwalnych polskich i zagranicznych zawarty jest w "Vademecum do badań nad historią XIX i XX w.", t. l I. Ihnatowlcza w rozdziale pt. Archiwa.
Polska porozbiorowa /1795-1864/
Czapliński W., Pamiętnik jako źródło dla historyka nowożytnego, Pamiętnikarstwo polskie, 1972, nr 2.
Ihnatowic z I., Historia kancelarii przemysłowej w Okręgu Łódzkim, Wrocław 196? /w rozdz. II autor omawia źródła przedsiębiorstw przemysłowych, podając cenne uwagi dotyczące ich przydatności dla badań historycznych/.
Informator o zespołach archiwalnych zawierających materiały do historii przemysłu w latach 1815-1945, pod red. I. Pietrzak-Pawłowskiej, Warszawa 196?:."
Kieniewicz S., Źródła i historiografia okresu 1795-1864, w: Historia Polski, t. II, cz. 2, opr. zbiorowe pod red. S. Kieniewicza i W. Kuli, Warszawa 1958.
Piątkowski F., Kartografia, Warszawa 1969.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów. Wstęp i opr. L. Gelberg, t. l /dotyczy okresu 1780-1917/, Warszawa 1954.
Rusiński W., Materiały pamiętnikarskie w oczach historyka gospodarczego, Pamiętnikarstwo Polskie, 1972, nr 2.
Szaflarski J., Zarys kartografii, Warszawa 1955.
Okres 1864-1918
Borowski S., Kryteria oceny źródeł statystycznych, Studia
Zródłoznawcze, 1965, t. 10. Gołębio-wski B., Pamiętnikarstwo a literatura, Warszawa 1973
105 jjinatowi.cz I., Ze studiów nad statystyką Królestwa Polskiego,
Studia Zródłoznawcze, 1967, t. 12
Kalabiński S., Źródła do dziejów Polski 1850/64 - 1918, w: Historia Polski, t. III, cz. l, oprać, zbiorowe - pod red. Ż. Kormanowej i I. Pietrzak-Pawłowskiej, Warszawa 1963. pamiętnikarstwo Polskie, kwartalnik, od 1971 r. gródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, pod red. N. Gąsiorowskiej-Grabówskiej, Warszawa 1962, PWN: T. 1. Królestwo Polskie i Białostocczyzna 1864-1900, cz. l, wyd. Ż. Kormanowa, J. Łukasiewicz, I. Pietrzak-Pawłowska; cz. 2, wyd. H. Altman /i in./. 1.2. Śląsk, Wielkopolska, Pomorze, Warmia, Mazury, Zachodnia Galicja 1850-1900, wyd. T. Cieślak /i in./. T. 3. Królestwo Polskie i Białostocczyzna 1901-1914, cz. l -wyd. H. Altman /i in./, Warszawa 1968; cz. 2 za rok 1905, wyd. S. Kolabiński /i in./, Warszawa 1971; cz.3 za lata 1907-1914, Warszawa 1969.
Źródła do dziejów rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich /walki chłopów Królestwa Polskiego w rewolucji 1905-1907/, t. l, wyd. S. Kalabiński, F. Tych, Warszawa 1958.
Nadto bibliografia tego okresu zawiera wszystkie pozycje wymienione w wykazie dotyczącym określonych kategorii źródeł okresu przed 1864 r.
Okres 1918-1939
Documents on German Foreign Policy 1918-1945 /wiele dokumentów
dotyczy stosunków poisko-niemieckich/. Dokumenty i materiały do stosunków polsko-radzieckich, t. I-I1I,
Warszawa 1961-1964 /za lata: marzec 1917 - marzec 1921/. Encyklopedia, która się nie ukazała, opr. S. Popiołek, R. Hajduk,
Opole 1971. Informator o zespołach, oprać. I. Pietr żak- Pawłów ska /p. okres
po 1795/.
Jurkiewicz J., Watykan a Polska 1917-1939, wyd. PISM, z.5. Kochański A., Tych F., Przewodnik bibliografie zny po drukach programowych KPP, Z pola walki, 1961. Kolankowski Z. , Źródła do dziejów Polski 1918-1939, w:
Historia Polski, t. 4, cz. l, oprać, zbiorowe pod red. L. Gros-
felda i H. Zielińskiego, Warszawa 1969.
106
Komunistyczna Frakcja Poselska w sejmach 1921-1935. Wykaz prze mówień, wniosków i interpelacji poselskich zawartych w sprawozdaniach stenograficznych... i drukach sejmowych, Warszawa 1968.
Kormanowa Ż., Materiały do bibliografii polskiego ruchu robotniczego 1918-1939, Warszawa I960.
Kowalski ]., Kalicka F., Zachariasz S., KPP, uchwały i rezulucje, t. I-III, Warszawa 1956.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna, oprać. L.Gelberg t. 11, Warszawa 1958 /dotyczy całego okresu międzywojennego/.
Pułaski M., Repertorium publikowanych polskich dokumentów dyplomatycznych 1918-1923, Zeszyty Naukowe TJniw. Jagiell., Prace historyczne, I960, nr 4-.
Źródła do dziejów Polaków w Marchii Granicznej w latach 1919-1945, wyd. J. Benyskiewicz /i in./, Zielona Góra 1967.
Źródła do dziejów powstań śląskich, pod red. K. Popiołka, Wrocław 1963:
T. 1. Październik 1918 - styczeń 1920, c z. l, wybrał i opracował H. Zieliński.
T. 2. Styczeń - grudzień 1920, oprać. TV Jędruszczak i Z.Ko-lankowski, Warszawa 1970.
Okres drugiej wojny światowej
Deklaracje i rozważania programowe organizacji konspiracyjnych 1940-T944-. Wybór dokumentów, oprać. M. Turlejska, Warszawa 1967.
Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna, oprać. L.Gelberg, t. 111, Warszawa 1961 /za lata 1939-1959/.
Trial of the Major War Criminals before the International Military Court, Norymberga 1948 /zawiera akta procesu norymberskiego/.
Okres Polski Ludowej
Bibliografia pamiętników polskich 1929-1964 /jeszcze nie opublikowana/, w oprać. S. Gizy,]. Skrzypka.
Cieślak F., Zyśko W., Akta o wartości trwałej w. administracji rolnej, Archeion 29.
107
H? i j a ł e k J., Akta i składnice akt spółdzielni produkcyjnych i państwowych gospodarstw rolnych, tamże, 25.
Gołębiowska L., Akta o wartości trwałej w najwyższych organach władzy i administracji państwowej, tamże, 29.
Ihnatowicz I., Akta przemysłowe najnowsze, tamże, 25.
Jhnatowicz 1., Akta o wartości trwałej w przedsiębiorstwach przemysłowych, tamże, 29.
Jar o s J., Archiwa przemysłowe w służbie nauki, tamże, 24-.
Kersten K., Relacje jako typ źródła historycznego, Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Warszawa 1968, t. II.
K o s tu ś W. , Akta o wartości trwałej w terenowych organach administracji państwowej, Archeion, 29.
Landau Z., Tomaszewski J., Centralne gospodarcze instytucje koordynacyjne i ich akta o wartości trwałej, tamże, 29.
S t ar o ń O., Problem dokumentacji technicznej w archiwach, tamże, 25.
Tomaszewski J., Akta instytucji kredytowych w Polsce, tamże, 19.
Wielopolski A., Akta bankowe o wartości trwałej, tamże, 29.
. Ważniejsze informatory archiwalne orientujące w istniejących zespołach źródeł do historii Polski okresu nowożytnego
Archiwalne Biuletyny Informacyjne, Warszawa 1953-1958, z. l-19 /są to powielone zeszyty, przy czym każdy z nich poświęcony jest danemu archiwum centralnemu lub wojewódzkiemu - z wyjątkiem WAP w Koszalinie i jego oddziałów terenowych. - Szersze i nowsze edycje tych informatorów wydały: WAP w Szczecinie /1964/, Poznaniu /1962/ i Opolu /1969/.
Archiwalny Biuletyn Informacyjny, Archiwa Wojewódzkie, uzupełnienia i sprostowania do zeszytów wydanych w latach 1953-1957, Warszawa 1958.
Archiwalny Biuletyn Informacyjny Centralnego Archiwum Wojskowego /CAW/, Warszawa 1959.
Brańska J., Archiwa polskie, Warszawa 1968.
Gosudarstwiennyje Archiwy SSSR, Moskwa 1956.
Informator o zasobie archiwalnym Zakładu Historii Partii przy KC
" PZPR, Warszawa I960.
, Ubersicht uber die BestanVjn. ŹRÓDŁA POCHODZENIA MECHANICZNEGO. METODY REPROGRAFICZNE
Wśród wielu rodzajów materiałów źródłowych, stanowiących podstawę badań i studiów, historyk najczęściej ma do czynienia ze źródłami pisanymi. Do połowy XIX w. były one niemal wyłącznym źródłem wiedzy historycznej. Dopiero zapoczątkowany w II pół. tego stulecia i trwający po dziś dzień niebywały rozwój nauki i techniki sprawił, że współcześni badacze dysponują prócz pisanych także innymi materiałami źródłowymi, powstałymi w urządzeniach do rejestrowania obrazów, dźwięków lub obu równocześnie.
Korzystanie z tradycyjnego źródła pisanego polega na dokładnym odczytaniu tekstu, zrozumieniu jego treści, a następnie wyobrażeniu tego, co w dokumencie opisano. Dalszy etap pracy to wyciągniecie umiosków, tworzenie syntezy, uogólnień itp. Tak np. nikt nie wie naprawdę, jak wyglądał Bolesław Chrobry. Nasze wyobrażenie postaci władcy jest powieleniem Matejkowskiej wizji przedstawionej w cyklu obrazów "Poczet królów polskich". Z kolei wyobrażenie malarza budowane było na podstawie zapisków kronikarskich i opisów historyków, które studiował przed rozpoczęciem pracy.
Wynalezione w okresie ostatnich stu lat aparaty i urządzenia przekazu j ą nam nie tylko pismo, ale przede wszystkim wierne obrazy postaci i wydarzeń historycznych, a także brzmienie głosu. Tak wiec historyk czasów nowożytnych nie musi wysilać swojej wyobraźni, by odczytanej treści nadać konkretne kształty. Dzisiaj zdjęcie fotograficzne, taśma filmowa czy magnetofonowa przekazują wiernie portrety polityków, przebieg wydarzeń historycznych, wypowiedzi mężów stanu.
Urządzenia, które przekazują nam treści i obrazy bieżącej rzeczywistości lub służą do sporządzania wiernych kopii wcześniej powstałych źródeł pisanych, nazywamy technicznymi środkami przekazu, a materiały zebrane za ich pomocą źródłami pochodzenia
109
�
mechanicznego. Środków tych jest obecnie wiele rodzajów i odmian, a każdy dzień przynosi stale nowe, coraz sprawniejsze i doskonal^ sze aparaty oraz urządzenia.
Podzielić je można na urządzenia do:
l/ przekazywania obrazów i pisma,
2/ zapisywania i odtwarzania dźwięków lub obrazów i dźwięków razem,
3/ przetwarzania danych /elektroniczne maszyny cyfrowe/.
l. Urządzenia do przekazywania obrazów i pisma
Do bardzo licznej i stale powiększającej się rodziny urządzeń przekazujących obrazy należą aparaty bazujące na wynalazku fotografii. Za datę jej powstania przyjmuje się powszechnie rok 1839, w którym dnia 19 sierpnia francuski malarz Louis Jacques Mande DAGUERRE przedstawił Akademii Francuskiej w Paryżu wynalazek tworzenia obrazów za pomocą światła dziennego. Użył do tego celu drewnianej skrzynki z otworkiem w jednej ze ścianek, naprzeciw której umieścił srebrzoną płytę miedzianą powleczoną emulsją światłoczułą. Od nazwiska wynalazcy proces otrzymywania tą drogą o-brazów nazwano dagerotypią.
Oczywiście wynalazek Daguerre'a był możliwy dzięki wcześniejszym odkryciom i badaniom, l tak jego drewniana skrzynka to nic innego jak camera obscura, znana i praktycznie wykorzystywana na początku XV w. /między innymi Włoch Leon Battista Alberti 14-04--1472 używał jej do kopiowania rysunków, a Leonardo da Vinci opisał ją i objaśnił rysunkami/.
Swiatłoczułość niektórych soli srebra /jodek, chlorek, bromek/ odkrytą w XVI w. przez włoskiego chemika Fabriciusa dogłębnie zbadał w 1727 r. niemiecki uczony J.H. Schulze, a badania te praktycznie wykorzystał Francuz Nicephore Niepce, uzyskując trwałe obrazy srebrowe.
Równocześnie z Daguerrem, Anglik Fox Talbot opublikował podobną metodę otrzymywania obrazów, ale na papierze pokrytym solami srebra, l jeśli dagerotyp był unikalnym oryginałem bez możliwości uzyskania z niego dalszych kopii, to kalotypia - bo tak Fox Talbot nazwał swą metodę - możliwość tę stwarzała, ponieważ w a-paracie otrzymywał on negatyw możliwy do dalszego wielokrotnego kopiowania. I właściwie na metodzie tej już czysto fotograficznej, można by poprzestać i - pominąwszy 130 lat - przystąpić do opisywania tego, czym aktualnie pracujemy, gdyby nie kilka ważnych
110
odkryć i wynalazków, które miały miejsce w owym czasie, a wywarły wielki wpływ na rozwój i zastosowanie fotografii.
Po skonstruowaniu .przez T. A. Edisona kinetoskopu /aparatu filmowego/ i zastosowaniu doń filmu taśmowego Georga Eastmana, wykonanego na podłożu celuloidowym /rok 1888/, narodziła się kinematografia. W 1891 r. również T.A. Edison wprowadza do W3^-wórni filmowych perforowany film szerokości 35 mm, używany po dziś dzień. W 1914 r. Niemiec Oskar Barnack konstruuje słynną Leicę, pierwszy małoobrazkowy aparat fotograficzny na perforowaną taśmę filmową. Przeznaczony dla szerokich rzesz amatorów, po latach udoskonaleń, przeróbek i dodaniu sprzętu uzupełniającego, aparat ten i setki innych na nim wzorowanych zaczął być wykorzystywany nie tylko do zdjęć ludzi, przedmiotów i krajobrazów, lecz także do pomniejszonych zdjęć tekstu książki, rysunku, rękopisu, czyli pisanych źródeł historycznych.
Wynalazek fotografii dokonał w świecie prawdziwej rewolucji. Zamiast mniej lub bardziej wiernych malowanych bądź rysowanych portretów /na które mogli sobie pozwolić ludzie zamożni/ , zaczęto początkowo stosować unikalny dagerotyp, później możliwą do wielokrotnego powielania fotografię w dzisiejszej jej postaci. Dzięki niej historyk otrzymał do ręki wierny w każdym szczególe obraz interesującej go postaci czy wydarzenia, a nie wytworzony w wyobraźni malarza portret władcy, obraz scen batalistycznych /np. obraz J. Matejki "Bitwa pod Grunwaldem"/.
Trudno sobie wyobrazić dzisiejszy świat i nasze życie bez fotografii. Odgrywa ona ogromną rolę we wszystkich dziedzinach nauki i techniki, przesądzając niejednokrotnie o odkryciach i wynalazkach czy sukcesach sportowych /fotokomórka na mecie/. Archeolog dokumentuje prace swoją fotografując kolejne etapy odkrywania znaleziska. Specyficzne właściwości emulsji fotograficznych /wrażliwość na niewidzialne promienie podczerwone i ultrafioletowe/ pozwalają historykowi i konserwatorowi sztuki oglądać przemalowane obrazy,za-tynkowane freski, zniszczone polichromie, badać wnętrza mumii e-gipskich faraonów czy wreszcie odczytywać zatarte teksty średniowiecznych palimpsestów.
Etnograf, podobnie geolog, geograf i zoolog, wyrusza w teren z zapasem barwnych filmów i magnetofonem. Fizyka i chemia ostatnie sukcesy z dziedziny atomistyki zawdzięczają właśnie fotografii i filmowi, bowiem uchwycenie wielu procesów przemiany materii /nierzadko trwające milionowa cześć sekundy/ możliwe było tylko na kliszy fotograficznej. Medycyna fotografieznie dokumentuje ciekawe

Ill
przypadki kliniczne, filmuje rzadkie zabiegi operacyjne, procesy narodzin i umierania mikroorganizmów itp.
Współczesne edytorstwo niemal wyłącznie bazuje na ;fotografii jako materiale ilustracyjnym. Ongiś utalentowany grafik był podporą wydawnictwa. Dzisiaj wielodniowy trud rysownika zastępuje ułamek sekundy trwające otwarcie migawki, nie wspominając o tym,że współczesny fotoreporter w ciągu kilkunastu minut może dostarczyć do drukarni gotowy serwis zdjęciowy w barwach naturalnych. Ani Juliusz Verne, ani Jerzy Żuławski w najśmielszych marzeniach nie przewidywali, że miliony mieszkańców Ziemi będą oglądały "żywe obrazy" z dna oceanów i pozaziemskich wypraw. A przecież najważniejszymi sprzętami w ekwipunku astronautów i lunonautów są właśnie aparaty fotograficzne oraz kamery filmowe i telewizyjne. Dzięki nim oglądamy w barwach naturalnych obrazy Ziemi z przestrzeni kosmicznej i powierzchnię Srebrnego Globu.
Tych kilka przykładów zastosowania fotografii w wystarczającym stopniu podkreśliło jej rolę i znaczenie we współczesnym życiu.
Dla historyka fotografia"! film to kopalnia materiałów źródłowych do badań i studiów. Najważniejsze wydarzenia polityczne i społeczne dokumentowane są fotograficznie i filmowo niemal od początku do końca ich trwania. Nierzadko równocześnie z obrazami utrwalane zostają wypowiedzi głównych postaci tych wydarzeń, co stwarza dodatkowe korzyści z zastosowania mechanicznych środków utrwalania i przekazywania faktów historycznych. W Warszawie istnieje jedyne Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, gromadzące wyłącznie dokumenty pochodzenia mechanicznego: fono- i fotograficznego. Zebrany materiał podzielony został na:
l/ fotografie /negatywy, pozytywy i diapozytywy/ z okresu 1918-1939, drugiej wojny światowej oraz centralnych urzędów i instytucji PRL,
2/ nagrania /płyty, taśmy magnetyczne/ głównie Polskiego Radia, 3/ filmy dokumentalne i kroniki,
4/ mikrofilmy z akt przechowywanych w centralnych i wojewódzkich archiwach państwowych. Archiwum prowadzi pracownię kopii nagrań oraz fotomikrofilmową.
Metody reprograficzne
Opiszmy nieco dokładniej aparaty i urządzenia służące tylko do szybkiego, wiernego i wielokrotnego wykonywania reprodukcji wspomnianych dokumentów. Stanowią one liczną rodzinę, która wyodrębniła
112
się z fotografii ogólnej , doskonaląc z biegiem lat środki i materiały celom tym służące. Ich wspólną i najistotniejszą cechą jest to, że głównym czynnikiem powstawania kopii jest padające na dokument światło, które odbite od oryginału powoduje powstawanie na podło-sżach światłoczułych wiernej kopii. Zarówno ten wyznacznik, jak i ^przeznaczenie aparatów sprawiły, że od niedawna /1952 r./ całą \ą rodzinę urządzeń nazywa się urządzeniami reprograficznymi.
Wyraz reprografia /od przedrostka re - oznaczającego powtarzalność i prografo - piszę/ pojawił się w naszym słownictwie niespełna 20 lat temu. Utworzony na wzór podobnych mu /jak fotografia czy poligrafia/ oznacza dziś ogół metod i środków służących cło szybkiego, wiernego i wielokrotnego sporządzania kopii wszelkich pasanych, drukowanych, powielanych, kreślonych itp. "dwuwymiaro-^Wych" /w znaczeniu płaskich/ oryginałów. Innymi słowy - reprografia t^> metody i środki , jakimi posługujemy się w celu sporządzenia reprodukcji dokumentów, zwłaszcza piśmienniczych i rysunkowych. I gdy Poligrafia zajmuje się wytwarzaniem dokumentów graficznych metoda -n\i druku, to domeną reprografii jest odtwarzanie już istniejących do-
pierwotnych i tworzenie ich wtórników.
Metody, którymi posługuje się reprografia, są następujące: a/ fotograficzna z wieloma powszechnie dziś stosowanymi odmia-, jak: mikrofilmy, mikrofisze, superfisze, mikrokarty itp. , b/ wyświetleniowa , potocznie zwana światł okopią , cl dyfuzyjna /fotokopiowa/ , d/ termokopiowa, e/ elektrof otografic zna , powszechnie zwana kserografią.
Metoda fotograficzna
Pomysł fotografowania tekstu pojawił się w parę lat po narodzi -na.ch fotografii. Angielski astronom John F. W. Herschel obserwując ba�cznie szybki rozwój modnej wówczas nowości, jaką była fotografia, do. strzegł w niej nie tylko możliwości "uwieczniania" ludzi i przedmio-lecz także dokumentów naukowych, które w formie zmniejszonych można by przechowywać w archiwach, chroniąc jednocześnie
Propozycja ta została podchwycona przez wspomnianego już Foxa Ta,lbota, który dokonał prób fotografowania rękopiśmiennych obliczeń Na próbach tych jednakże poprzestał, a idea fotografii - jak ją wówczas nazywano - na kilka dziesięcioleci zapomniana. Dopiero tak smutne w dziejach ludzkości

113
jak wojna, przyczyniło się do "odkrycia"" na nowo fotografii i wykorzystania jej możliwości w innych niż portret celach.
W sierpniu 1870 r. wojska pruskie ciasnym pierścieniem otoczy-jy Paryż, zamykając wszystkie drogi dowozu żywności, lekarstw i amunicji. Jedyną drogą, jaka pozostała, była droga powietrzna oraz balony cicho i zdawałoby się bezpiecznie mogące przelatywać nad vrogimi wojskami. Niestety, na wysyłane balony czyhały nieprzyja-cielskie pociski, nie wspominając i o tym, że niepomyślne wiatry u-trudniały loty. W tej nadzwyczaj trudnej sytuacji przyszedł swym braciom z pomocą paryski chemik Prudant Rene Patrice DAGRON, wysuwając propozycję fotografowania w miniaturze wszelkich meldunków, rozkazów i korespondencji. Pomysł ten przyjęto i z tą chwilą narodziła się mikrofotografia dokumentu.
Wydostawszy się wraz ze sprzętem drogą powietrzną z oblężonego Paryża,Dagron dotarł do Tours, siedziby francuskiego Rządu Obrony Narodowej, gdzie w prymitywnie wyposażonej pracowni wykonywał zdjęcia. Do celu tego używał szklanych klisz, powleczonych kolodionową emulsją. Po wykonaniu i wywołaniu zdjęć zdejmował ze szkła paski emulsji, suszył, a następnie zwinięte w roleczki mocował do nóżek gołębi. Taka roleczka ważyła około 1/20 grama. Paryscy adresaci po przejęciu tej osobliwej przesyłki, treść "mikrofilmu" /w cudzysłowiu, bo nie był to jeszcze klasyczny mikrofilm, jakim dzisiaj posługujemy się/ odczytywali za pomocą latarni magicznej, obraz negatywowy rzucając na ekran lub ścianę. W okresie 4-miesięcy Dagron sporządził i przekazał do Paryża 100 tysięcy depesz. Stosując blisko 120-krotne pomniejszenia ze znormalizowanych wymiarami depesz, mieścił na obrazie formatu 36x60 mm 3-4- tysięcy wiadomości, każda po 20 słów.
Doświadczenia Dagrona zaczęto później wykorzystywać do celów pokojowych. Paleografia, nauka szczególnie bujnie rozwijająca się u schyłku XIX w., najczęściej sięgała po fotografię jako środek wiernego oddawania cech oryginału. Modne stało się wówczas fotografowanie średniowiecznych dyplomów, królewskich dokumentów, rodzinnych archiwów itp. W latach osiemdziesiątych zaczęto we Francji systematycznie fotografować i publikować w tej postaci zbiory historycznych dokumentów na użytek archiwistów kształcących się w paryskiej Ecole des Chartes.
Zapoczątkowane we Francji fotografowanie dokumentów archiwalnych i bibliotecznych wkrótce rozprzestrzeniło się na inne kraje eu-ropejskie. Co zasobniejsze i bogatsze biblioteki oraz archiwa zaczęty organizować własne prą ownie wykonujące zdjęcia dla potrzeb
114
własnych, a także na użytek innych ośrodków naukowych. Najwcześniej laboratorium takie zorganizowano w paryskiej Bibliotheque Na-tionale /1877/, a następnie w British Museum /1887/ i Bodleian Library w Oxfordzie. Wkrótce pracownie fotograficzne posiadały także archiwa i biblioteki w Berlinie, Getyndze, Wiedniu i Rzymie. W Polsce - niestety - nic w tym czasie nie uczyniono, by pracownie takie tworzyć.
Głównym zadaniem owych laboratoriów było fotografowanie cennych dyplomów wydawanych następnie w postaci tzw. faksymile bądź sporządzanie zdjęć dla potrzeb poligrafii. Cele i zadania, jakie dzisiaj spełniają laboratoria fotograficzne /stacje mikrofilmowe, oddziały fototechniczne czy wreszcie pracownie reprograficzne - w nazewnictwie nie ma dotąd ujednolicenia/, były nie znane ówczesnym bibliotekom i archiwom. Oryginalny dokument był podstawą badań, a dotarcie do niego nie przedstawiało większych trudności, zwłaszcza, że dokumentów tych było tak dużo, iż nie mieściły ich magazyny biblioteczne i archiwa, l trzeba było dopiero nowego kataklizmu,jakim była 11 wojna światowa, by mikrofilm w postaci takiej, z jaką dzisiaj się spotykamy, wprzęgnięty został w służbę obronności, nauki, kultury i gospodarki.
Najwcześniej /1939 r./ po mikrofilm sięgnęli Anglicy, widząc w nim jedyną możliwość ocalenia własnych zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Po sprowadzeniu ze Stanów Zjednoczonych wysoko wydajnych kamer zdjęciowych przystąpili do zakrojonego na szeroką skalą mikrofilmowania najcenniejszych dokumentów, ukrywanych następnie w miejscach mniej zagrożonych w różnych punktach kraju. Mikrofilmy - lekkie i pakowne - z ogromną zawartością treściową wysyłano samolotami do Stanów Zjednoczonych i Kanady. W wypadku zniszczenia przesyłki zawsze istniały gdzieś ukryte oryginały, a co najważniejsze - negatywy, z których sporządzano szybko i tanio kolejne kopie pozytywowe i powtórnie wysyłano - aż dotarły do celu pr ze znać żenią.
Mikrofilmy wykorzystywano też do innych celów. Zamiast przewozić samolotami pękate worki listów i korespondencji, mikrofilmowano je i w takiej postaci wysyłano na front. Z mikrofilmów za pomocą automatycznych powiększalników sporządzano fotokopie i doręczano adresatom, wskrzeszając stary pomysł Dagrona z 1870 r.
Po wojnie, kiedy świat przystąpił do odbudowy i sumowania strat, największe - bo nie do odrobienia - notowano w dziedzinie kultury i sztuki: spalone biblioteki i archiwa, bezpowrotnie stracone książki, rękopisy i dokumenty, zrujnowane muzea i galerie, rozwleczone po

115
świecie dzieła sztuki. Zaczęto więc myśleć o"zabezpieczaniu teg�> co ocalało. Jednym ze środków, ku któremu zwróciły się oczy archiwistów i bibliotekarzy, był mikrofilm.
Słowo to w potocznym użyciu oznacza długą taśmę filmową z ot-^orkami /perforacją/ wzdłuż krawędzi, na której znajdują się zdjęcia tekstu. Encyklopedia słowo to objaśnia następująco: "... jestto �(/tomy dokument piśmienniczy, stanowiący zmniejszoną reprodukcję fotograficzną oryginału dwuwymiarowego w skali od 1:10 - 1:30,wykonany na specjalnym materiale fotograficznym o niskiej czułości,dużej rozdzielczości i kontrastowości. Mikrofilm, udostępniany i gromadzony zamiast oryginałów, ułatwia ochronę cennych zbiorów oraz umożliwia zmniejszenie pomieszczeń bibliotecznych. Występuje w zasadzie w postaci filmu zwojowego". Najczęściej używany jest mikrofilm o szerokości 35 mm; ostatnio wprowadza się jego odmianę 16 mm. Produkowany jest w wersji dwustronnie perforowanej, na którym zdjęcie /klatka/ może mieć maksymalny wymiar 24x36 mm lub być jego połową / 18x24 mm/.
Ponieważ w praktyce okazało się, że do celów mikrofilmowych perforacja jest zbędna /służy do przesuwania filmu w kamerach filmc wych oraz projektorach kinowych/, zaczęto produkować i używać mikrofilmu nieperforowanego. W tej wersji wykorzystanie powierzchni filmu jest ekonomicznie j s ze; większy wymiar klatki pozwala fotografować większe dokumenty, bez zbytniego uszczerbku dla ich czytelności i dokładności. Mikrofilm dostarczany jest w zwojach o długości 30 i 50 m. Najczęściej używa się zwojów 30 m, które okazały się najpraktyczniejsze i na j wy godnie j s ze do przechowywania.
Zastosowanie nieperforowanego mikrofilmu nasunęło myśl użycia w mikrofotografii innych materiałów fotograficznych. Pojawiły się nowe,pokrewne techniki, spełniające te same co mikrofilm cele, a mianowicie: mikrofisze i mikrokarty.
Mikrofisza jest wynalazkiem europejskim powstałym podczas szukania dróg miniaturyzacji bibliotek, potanienia mikrofilmu, a także uniknięcia kłopotów związanych z posługiwaniem się nim. Jest to płaska błona fotograficzna z identyczną jak mikrofilm emulsją bromosre-brową i tak samo jak mikrofilm naświetlana, chemicznie obrabiana, kopiowana i odczytywana. Początkowo produkowano ją w rozmiarach karty katalogowej formatu międzynarodowego /75 x 125 mm z 30 zdjęciami na powierzchni - 60 stron druku/, bowiem u podstaw jej powstania legła idea "biblioteki w szufladzie". Obecnie stosowana jest najczęściej błona o wymiarach 105 x 148 mm, czyli formatu A6. Na jej powierzchni znajduje się 2^ zdjęć /klatek/ o wym. 15 x 22 mm lub
116
60 /gdy są połową poprzednich., tj. 15 x 11 nun/. "Umieszczone są po 6 zdjęć w 5 rzędach. Górną krawędź mikrofiszy wykorzystuje się na umieszczenie opisu blibliograficznego, informacji katalogowych itp.; tekst ten fotografowany jest w skali l : l, a więc czytelny gołym okiem.
Postęp w produkcji materiałów fotograficznych, obiektywów i kamer zdjęciowych pozwala dzisiaj umieszczać na takiej mikrofiszce od kilkudziesięciu do kilkuset zdjęć. Mikrofiszka mieszcząca od 500 do 1000 stron tekstu nazywana jest superfiszką, a powyżej 1000 stron - ultramikrofiszką. Pomieszczenie 8000 stron na 155 cm^ powierzchni błony fotograficznej nie przedstawia dziś wielkich trudności. W dziedzinie wytwarzania urządzeń do produkcji super- i ul-tramikrofiszek przoduje amerykański koncern NCR /National Cash Register Comp./ i firma, UMF Systems, Inc. /od wyrazu ultramicro-fische/.
W odróżnieniu od mikrofiszy mikrokarta jest pomysłem amerykańskiego bibliotekarza Fremonta RIDERA, któremu także przyświecał cel miniatury zac j i bibliotek. Ideę swoją opierał na połączeniu karty katalogowej i książki - dwóch nieodłącznych materiałów bibliotecznych. W ten sposób powstała mikrokarta, która jest niczeminnym jak mikrofiszką skopiowaną na papierowym podłożu. Zdjęcia tekstu są zawsze pozytywowe, możliwe do odczytania w świetle odbitym na specjalnych czytnikach. Mikrokarty wykonuje się albo metodą fotograficzną /przez kopiowanie w styku z papierem fotograficznym negatywowej mikrofiszki/, albo metodą druku offsetowego ze sporządzonych techniką fotograficzną blach /matryc/. Metody takie zostały nazwane mikrodrukiem i opatentowane przez dwie amerykańskie firmy wydawnicze - Microlex i Readex Microprint. Z upływem lat powstało wiele odmian mikrokart: jednostronne, dwustronne, zawierające od 70 do 100, a nawet 200 zdjęć na stronie. Mikrokarty znalazły szerokie zastosowanie w Stanach Zjednoczonych, głównie do reedycji wydawnictw naukowych, których druk metodami tradycyjnymi byłby zbyt kosztowny lub nieopłacalny. W Europie mikrokarty nie przyjęły się, ustępując miejsca mikrofiszce.
Do wykonywania mikrofilmów i mikrofisz produkowane są specjalne aparaty i urządzenia. Każda z firm wytwarzających je, tworzy z nich właściwe sobie systemy mikrofilmowe o różnym przeznaczeniu, składzie i zastosowaniu. Do najbardziej znanych i rozpowszechnionych systemów należą:
- DOKU M A TOR - NR D-ów skie j firmy Carl Zeissjena, system niemal wyłącznie stosowany w Polsce i innych państwach socjalistycznych;
117
pENTAKTA -mikrofiszowy systemdrezdeńskiego kombinatu produkującego aparaty fotograficzne Pentacon.Opracowany dla potrzeb służb informacji naukowe j, technicznej i ekonomicznej państw RWPG;
" REKÓRDAK - najbardziej rozbudowany system mikrofilmowy renomowanej firmy Kodak;
. COPEX - zachodnioniemieckiej|firmy fotochemicznej Agfa-
Gevaert;
. MICROBOX - wytwórni sprzętu mikrofilmowego Dr.Welp w RFN;
_ FUJI - największego w Japonii koncernu produkującego
filmy i sprzęt foto.
Na system mikrofilmowy najczęściej składają się:
l/ - kamery zdjęciowe - posiadają trzy podstawowe elementy konstrukcyjne : stół do układania oryginałów, pionową kolumnę z umieszczoną na niej kamerą zdjęciową oraz zespół lamp oświetlających;
21 - wywoływaczki - urządzenia do obróbki naeksponowanej taśmy lub błony. Mogą to być proste i nieskomplikowane kore-ksy /puszki/, do których wlewa się roztwory, składa nawinięte na specjalne cewy filmy /błony/ i ręcznie pokręca,albo kosztowne, w pełni zautomatyzowane maszyny wywołujące, przy których rola obsługującego sprowadza się do wprowadzenia w szczelinę transportera końca niewywołanej taśmy i zdjęcia po pewnym czasie suchego, nawiniętego na cewę mikrofilmu;
3/ - kopiarki - negatywowe mikrofilmy i mikrofisze można dowolną ilość razy kopiować na materiały pozytywowe, otrzymując kopie robocze;
4/ -powiększalniki - aparaty do optycznego sporządzania powiększonych kopii na papierze fotograficznym;
5/ - czytniki - do odczytywania bezpośrednio z mikrofilmu /mi-krofiszy/ treści w świetle przepuszczanym.
O powszechnym i niemal uniwersalnym zastosowaniu mikroform /bo taką nazwę ogólną nadano mikrofiszom, mikrokartom i mikrofilmo-*V zadecydowały ich cechy. Oto one:
l/ są wiernym odbiciem oryginalnego tekstu tak pod względem formy, jak i treści;
2/ starannie wywołane, utrwalone i wypłukane są bardzo trwałe; *ykcnanena podłożu poliestrowym są wielokroć wytrzymalsze od pa-Pieru na rozerwanie i niepalne;
. IIS
3/ posiadają niewielkie rozmiary i wagę. Zwój 30 m taśmy wraz z cewą waży 220 g i mieści 750 zdjęć /klatek/ 24- x 34- mm, co równa się 1500 stronom druku. Mikrofiszka waży 3,5 g i na powierzchni 155 cm mieści 60 stron;
4/ mikrofilm, a szczególnie mikrofisza są bardzo wygodne do przesyłania i przechowywania. Na l mb półki mieszczą się 24 zwoje
0 łącznej długości 720 m, co równa się 18 000 zdjęć z 36 000 stron. Na tej samej półce można umieścić 2 500 mikrofisz zawierających 150 000 zdjęć, co równa się 12 kompletom Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN;
5/ dzięki daleko posuniętej mechanizacji i niewielkim rozmiarom są tanie. Jedna klatka mikrofilmu kosztuje od 50 gr do 1,50 zł.
Dzięki tym zaletom technika mikrofilmowa zdobyła sobie prawo obywatelstwa w nauce, kulturze i gospodarce. W bibliotekach i archiwach jest stosowana do zabezpieczania zbiorów /przed zaczytaniem
1 ew. klęskami żywiołowymi czy na wypadek konfliktów zbrojnych/. Najcenniejsze zbiory /rękopisy, stare druki, dokumenty archiwalne/ są systematycznie fotografowane i w postaci mikroform udostępniane czytelnikom zamiast oryginałów. Podobnie postępuje się z gazetami, drul owanymi na nietrwałym papierze, który z czasem kruszę je. Nas -tępr.ą rolę, jaką spełnia mikrofilm, jest zastępowanie oryginału.Nie kazi y ma możliwość dotarcia do oryginału będącego często unikatem. O wypożyczeniu go i przesłaniu pocztą mowy nie ma. Pozostaje więc zadowolić się mikroformą wiernie przenoszącą wszystkie cechy dokumentu. Mikrofilm /mikrofisza/ bardzo często uzupełnia oryginał. Brakujące strony /rozdziały, tomy, numery itp./, trudne przecież do kupienia, fotografuje się w bibliotekach posiadających kompletną edycje i w tej postaci uzupełnią zbiory własne. Najczęściej w ten sposób uzupełnia się zbiory czasopism naukowych z wielu powodów ulegających licznym defektom. Od uzupełniania braków pojedynczych kart krok tylko do uzupełniania całych zbiorów. Niektóre biblioteki ze względu na szczupłość pomieszczeń i brak rezerw magazynowych ograniczają się wyłącznie do gromadzenia zbiorów interesujących je dokumentów i publikacji w postaci mikroform; np. londyńska Biblioteka Uniwersytecka utworzyła zbiór rękopisów Leibniza przechowywanych w Niemczech, a Biblioteka Uniwersytecka w Uppsali - dzieł Lmneusza w większości znajdujących się w Anglii. W Polsce akcję centralnego zabezpieczania i uzupełniania zbiorów prowadzi od 194-9 r. Biblioteka Narodowa. Akcją tą objęto wszystkie większe biblioteki w kraju oi~az zbiory bibliotek instytutów, towarzystw naukowych,
119
Klasztorów itp. W postaci mikrofilmów sprowadza się do Polski z zagranicznych bibliotek i archiwów wszelkie polonica /w najbliższym czasie w tej postaci powróci do kraju ze Szwecji biblioteka Mikołaja Kopernika/. Podobne zadania realizuje od 1952 r. Pracownia Repro-graficzna Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
Wreszcie słów kilka o mikrofilmie w roli notatki naukowej. Do niedawna zbierający materiały naukowe żmudnie wypisywał na tzw. "fiszkach" interesujące go fragmenty, tracąc na to wiele czasu i e-nergii. Dzisiaj wyciągi i notatki naukowe na mikrofiszkach wykonuje się szybko i bezbłędnie w pracowniach reprograficznych. Zainteresowany nie opuszczając miejsca zamieszkania w krótkim czasie może zgromadzić - niemal z całego świata - potrzebne mu dokumenty, ilustracje, szkice, mapy, fragmenty tekstów itd, nieosiągalne przez wypożyczenie. Wykorzystać je może przy użyciu czytnika lub w formie powiększeń fotograficznych. Dla badaczy jest to udogodnienie ogromne i niekosztowne, gwarantujące wierne przekazanie dokumentu. Na marginesie wspomnieć warto, że owa wierność i dokładność sprawiły, iż w TJSA i FRN mikrofilmowi i mikrofiszom przyznano walor pełnoprawnego dowodu sądowego.
Metoda wyświetleniowa
Popularnie zwana 'jest światłokopią i w bibliotekach oraz archiwach praktycznie nie stosowana. Polega na otrzymywaniu kopii dokumentów sporządzonych na przezroczystych lub półprzeźroczystych podłożach. Szerokie zastosowanie znalazła w biurach projektów do kopiowania rysunków z kalek technicznych. Kopiuje się silnym światłem lamp ultrafioletowych, w skali 1: l na światłoczułym papierze. Po naświetleniu, odbitki utrwala się w parach amoniaku. Proces nie^ skomplikowany, tani, urządzenia proste i niekosztowne.
Metoda dyfuzyjna
Jest zbliżona do metody fotograficznej. Kopiowanie obrazu odbywa się w styku, tzn. oryginał musi przylegać ściśle do światłoczułego papieru. Kopie uzyskane są w skali 1: l analogicznie do metody światłokopiowej, z tą różnicą, że oryginały mogą być przezroczyste lub nieprzeźroczyste, jednostronnie lub dwustronnie zapisane. Na tekst przeznaczony do kopiowania przykłada się negatywowy papier emulsją do strony zapisanej i naświetla przez oryginał /w wypadku dokumentu jednostronnie zapisanego/, a przez światłoczuły papier -
120
- gdy dokument jest obustronny. Naświetlony papier, negatywowy zdejmuje się z oryginału i łączy emulsjami do siebie z papierem pozytywowym. Tak złożone papiery przechodzą przez kąpiel wywołującą, w czasie której bromek srebra dyfunduje z negatywu na papier pozytywowy, gdzie ulega zaczernieniu, tworząc obraz kopiowanego dokumentu.
Po rozdzieleniu papierów kopia jest lekko wilgotna i po chwilowym przesuszeniu gotowa do użytku. Z jednego arkusza negatywu można otrzymać do 10 kopii pozytywowych. W Polsce używane są kopiarki węgierskie Dokufo, do których importuje się także papiery.
Metoda kopiowania termicznego
Wykorzystuje do sporządzania kopii promienie podczerwone /temp. ok. +80�C/. Przeźroczysty papier, na którym sporządza się kopie, pokryty jest jednostronnie emulsją reagującą na ciepło /sole metali ze związkami siarki/. Naświetlenie odbywa się w styku - podobnie jak w metodzie dyfuzyjnej - od strony papieru. Promienie podczerwone przenikają przez papier i padając na .oryginał, w miejscach, gdzie nie ma obrazu, nie powodują żadnych zmian w warstwie termo-czułej. W miejscach, gdzie jest druk lub rysunek, następuje wchłonięcie tych promieni, wzrost temperatury powodujący zaczernienie warstwy czułej na ciepło. W ten sposób otrzymuje się kopię dokumentu o odwróconym obrazie, dzięki przejrzystości papieru możliwą do czytania w prześwicie. Kopie są względnie trwałe, wyraźne, otrzymywane w procesie suchym. Mankamentem tej metody jest możliwość zaczernienia całej kopii, jeśli wystawiona zostanie na dłuższy czas na słońce lub przechowywana będzie w pobliżu źródła promieniowania cieplnego. W naszym kraju metoda ta nie jest stosowana, ze względu na konieczność importowania papieru.
Metoda elektrofotograficzna-
^
Wywodzą się z niej dwie bardzo do siebie zbliżone techniki, wyzyskujące zjawisko fotoprzewodnictwa. Jedna z nich to kserografia /od gr. kseros - suchy i grafos - piszę/, często zwana także suchą fotografią, druga to elektrofax, której proces przebiega na mokro.
Kserografia jest wynalazkiem amerykańskiego fizyka Chestera CARLSONA,który w 1937 r. opracował teoretyczne podstawy tej metody. Praktyczne zastosowanie znalazła ona w latach czterdziestych.
121
flfa kserografach można otrzymać kopie w na stepujących-relacjach:
- papierowy oryginał - papierowa kopia /zwykły papier maszy-
nowy , bibułka, karton itp. /,
- mikrofilm - kopia papierowa,
- mikrofilm lub oryginał papierowy - matryca offsetowa. Metoda ta opiera się na znanym od dawna zjawisku fizycznym -
- fotoprzewodnictwie elektrycznym, właściwym niektórym pierwiastkom. W kserografii wykorzystuje się bezpostaciowy selen /Se/,którym pokryta jest metalowa forma przenosząca obraz. Płytę /lub walec/ ładuje się na całej powierzchni dodatnim ładunkiem elektrostatycznym, przez co staje się ona światłoczułą. Przed naładowaną płytą umieszcza się silnie oświetlony oryginał, którego obraz rzutuje się przez układ optyczny. Białe fragmenty dokumentu odbijają światło, które padając na płytę - rozładowują ją. Miejsca czarne /druk, rysunek/ światła nie odbijają /lub bardzo niewiele/, wskutek czego na płycie pozostają zachowane ładunki elektrostatyczne tworzące u-tajony obraz reprodukowanego dokumentu. Wywołuje się go przez posypywanie płyty czarnym proszkiem o potencjale ujemnym. Istniejące ładunki dodatnie przyciągają drobiny proszku, tworząc obraz pozytywowy, ale odwrócony stronami. Na tak wywołaną płytę przykłada sią zwykły papier maszynowy i poddaje ładowaniu. Papier przejmuje na swą powierzchnię proszek, który się utrwala /termicznie bądź chemicznie/. Trwałość kopii jest identyczna z drukarską.
"W Polsce używa się przeważnie kserografów krajowej produkcji, zwanych przez wytwórcę pyłorysami. Model KS-2 daje kopie A4 z oryginałów o wymiarach maks. A3, model K S-4- kopiuje na papierze większym /A3/ z większych /A2/ oryginałów. Do celów wyłącznie biurowych służy kopiarka KE-1. Obsługa pyłorysów wymaga przyuczenia i wprawy oraz wielu manualnych operacji. Z jednego naświetlenia płyty można uzyskać 4- względnie czytelne kopie. Przeciętny czas wykonania 2-3 min.
Do szczytowych osiągnięć techniki kserograficznej należą kopiarki elektrostatyczne brytyjskiej firmy Rank-Xerox. Są to w pełni zautomatyzowane maszyny,- nie wymagające od obsługującego żadnych kwalifikacji; całość operacji ogranicza się do położenia oryginału na podświetlanej szybie i naciśnięciu klawisza uruchamiającego aparat. Kopie uzyskuje się po kilku sekundach. Jednym z nowszych rozwiązań konstrukcyjnych jest Microprinter, sporządzający papierowe kopie z mikrofonu. Zalety kserografów sprawiły, że stały się aktualnie nieodzownym wyposażeniem biur, ośrodków informacji, większych bibliotek i archiw< w. Są najlepszymi w chwili obecnej
122
urządzeniami spełniającymi warunek taniego, szybkiego i wiernego kopio-w-ania.
Elektrofaxy to kopiarki przeznaczone raczej do biur i urzędów . Kopiują w skali 1:1 pojedyncze, jednostronnie zapisane kartki formatu A.4. W odróżnieniu od kserografii, technika ta wykorzystuje fo-toprze\/odnictwo tlenku cynku, którym powleczony jest jednostronnie papier do kopiowania. Metaliczną-warstwę tlenku poddaje się lądowa-niu potencjałem elektrostatycznym i naświetla światłem odbitym od oryginału. Utajony obraz wywołuje się płynnym roztworem barwnika tworzącego obraz i suszy w wysokiej temperaturze; odbitka gotowa jest w ciągu minuty. W elektrofaxie brak więc formy przenoszącej obraz, której rolę spełnia sam papier.
2. Urządzenia do zapisywania i odtwarzania dźwięku
Oprócz technicznych środków do zapisywania obrazów i pisma współezesny badacz ma do dyspozycji bogaty arsenał aparatowi urządzeń do zapisywania dźwięków lub dźwięków i obrazów równocześnie.
Spośród trzech znanych i stosowanych metod zapisu dźwięku /mechanic zna, optyczna i magnetyczna/ najstarsza jest
- metoda mechaniczna, której wynalazcą był T.A. Edison /1877 r./, twór-ca fonografu. Fale głosowe rozchodzące się w ośrodku sprężystym, jakim jest powietrze, zostają mechanicznie zapisane przez drgający rylec, żłobiący ścieżkę dźwiękową w płycie jednostajnie się obracającej. W fonografie nośnikiem dźwięków był walec pokryty cienką warstwą wosku. W metodzie tej, stosowanej do dziś, używa się czarnych plastikowych krążków z zapisami monofonicznymi, a ostatnio coraz częściej stereo- i kwadrofonicz-nymi;
- metoda optyczna jako nośnik wykorzystuje fotograficzną taśmę filmową. Narodziła się w trakcie rozwoju kinematografii, w początkach niemej. Dźwięki przetwarzane zostają w mikrofonie na drgania elektromagnetyczne, które po wzmocnieniu doprowadza się do bardzo czułego galwanometru lusterkowego. Padająca na lusterko plamka świetlna, na skutek jego wahań zostaje rzucana na światło-czutą emulsję fotograficzną, powodując jej zaświetlenie. Po wywo-lanixi filmu, zapis /fonogram/ przedstawia się w postaci nieregu-lanxej linii ciągłej, umieszczonej z lewej strony krawędzi filmowej " ]est to tzw. ścieżka dźwiękowa. Optyczny zapis dźwięku sto-
jest obecnie niemal wyłącznie w technice filmowej;
123
najmłodsza t każdemu dziś dostępna metoda zapisu magnetycznego rozpowszechniła się po II wojnie światowej. Jej wynalazca - Amerykanin Oberlin SMITH /1880/ - jako nośnika używał cienkiego stalowego drutu. Zapis ten pozostawiał jednak wiele do życzenia i nie wzbudził szerszego zainteresowania. Dopiero w pół wieku później /1933/ patent niemieckiego technika, Karla STILLA, na : specjalną taśmę do magnetycznego zapisu dźwięku, spowodował ponowne stosowanie tej metody. Początkowo wykorzystywana niemal wyłącznie w radiofonii, w latach czterdziestych stała się powszechnie dostępna. Magnetofon jest dzisiaj tak popularny, jak radio czy aparat fotograficzny.
Wymienione środki zapisu w życiu codziennym, nauce i technice spełniają dziś ogromną rolę; historycy otrzymali zasobne źródło wiedzy i poręczne narzędzie zapisu. Z zachowanych płyt gramofonowych możemy dzisiaj usłyszeć głosy nieżyjących mężów stanu, polityków, uczonych i artystów.
Magnetofon na skutek daleko posuniętej miniaturyzacji /wielkość tabliczki czekolady/ stał się nieodłącznym narzędziem_pracy uczonych, popularnym i poręcznym "notesem" w wielu urzędach zastępującym sekretarki, zapisującym także rozmowy telefoniczne pęd nieobecność abonenta /tzw. dyktafon/.
Rozwój radiofonii i telewizji zrodził potrzebę równoczesnego zapisu fonii i wizji. Technika ta, powstała w telewizji, w coraz większym stopniu zaczyna służyć nauce i technice. Stosowany do niedawna w Polskiej TV telerecording /obraz notowano na taśmie filmowej , dźwięk - na magnetofonowej, po czym równocześnie starano się je odtwarzać/ ustąpił miejsca jednorodnemu zapisowi magnetycznemu na magnetowidzie. Przed metodą tą otwiera się ogromna przyszłość, gdyż ma ona olbrzymie możliwości. W wielu krajach urządzenia zapisujące dźwięki i obrazy są tak popularne jak magnetofony. Każdy może z własnego odbiornika tv zapisać interesującą go audycję i w każdej chwili odtworzyć ją przez ten odbiornik, stosując techniczne kombinacje polegające na cofaniu zapisu, zwalnianiu lub przyspieszaniu projekcji, zatrzymywaniu akcji /w transmisjach sportowych eksponuje się w ten sposób moment strzelenia bramki/.
Niektóre firmy zachodnioeuropejskie, głównie japońskie rozpoczęły masową produkcję przenośnych kamer telewizyjnych i portatyw-nych magnetowidów. Każdy więc będzie mógł "kręcić" własne audycje i filmy telewizyjne. Dzięki tym urządzeniom nauka otrzymała środek o kapitalnym znaczeniu i nadzwyczajnych walorach metodycznych i dydaktycznych. Zapisań w uczelnianych studiach telewizyjnych
124
�wykłady i eksperymenty można będzie wypożyczać /lub sprzedawaj w celu odtwarzania ich we własnym domu tak, jak to ma już miejsce w niektórych radzieckich i amerykańskich uczelniach. W Polsce pro. dukuje się już na użytek szkół całe tory kamerowe, a w najbliższych miesiącach mają ukazać się magnetowidy kasetowe do c żarno-białego i barwnego zapisu. Opracowuje się produkcje wideokaset z nagranymi audycjami szkolnymi, lekcjami i wykładami. We Wrocławiu kilka szkół w codziennej praktyce lekcyjnej wykorzystuje własną telewizje.-
Obserwuje się stały postęp w tej dziedzinie. W połowie 1974 r. wiele firm sprzętu elektronicznego oferowało do sprzedaży nowe, doskonalsze techniki zapisu obrazu i dźwięku na taśmie filmowej. Oprócz znanego już zapisu magnetycznego lub światłem widzialnym, sięgnięto po niewidzialne wiązki elektronów /technika EVR/, promienie laserowe /VLP/ czy wreszcie po holografię /Selectavision/, przestrzennie zapisującą obrazy na materiałach fotograficznych.
3. Urządzenia do przetwarzania danych /EMC/
Ostatnie lata charakteryzuje niebywały wzrost produkcji wydawniczej. Szybkie tempo życia społecznego i politycznego, dokonujące się stale przemiany ekonomiczne, rozwój nauki i techniki powodują powstawanie ogromnej liczby dokumentów historycznych. Ich bogactwo doprowadziło do tego, że nie tylko jeden człowiek, ale nawet kilka osób, nie jest już w stanie nie tylko przeczytać, ale nawet odszukać interesujących ich publikacji lub materiałów źródłowych. Pojedynczy badacz nie ma możliwości technicznych ani materialnych zgromadzenia) większości dokumentów czy nawet kompletnej bibliografii .
By podołać lawinowo napływającym informacjom, odpowiednio je podzielić, uporządkować i udokumentować, a następnie sprawnie i szybko ich udzielać, sięgnięto po najwydajniejszą elektroniczną technikę obliczeniową. Specjalnie skonstruowane i zaprogramowane do tych celów maszyny cyfrowe noszą nazwę elektronicznych bibliogra-fvv. Wszelkie dane bibliograficzne czy źródłowe po specjalnym zaprogramowaniu /zakodowaniu/ zapisywane są w pamięci magnetycznej bądź na taśmach perforowanych.
Maszyny cyfrowe wykorzystuje się dziś nie tylko do gromadzenia informacji zawartych w materiałach publikowanych bądź archiwalnych, lecz także do przetwarzania ich w celu łatwiejszego wyciągania wniosków i uogólnień.
t 125
W naukach humanistycznych od dawna prowadzi się za pomocą .-cyfrówek" studia leksykograficzne, badania porównawcze tekstu i analizy wersyfikacyjne. Dzięki maszynom cyfrowym udało sią uczonym radzieckim odczytać pismo Majów. Znane są też próby ustalenia autorstwa przez analizę porównawczą tekstów o autorstwie znanym i domniemanym. Od lat wykorzystuje sią maszyny cyfrowe do przekładów tekstów z jednego języka na drugi.
Podobnie rzecz ma się ze stosowaniem maszyn cyfrowych w naukach społecznych, m.in. w historii. W wielu ośrodkach prowadzi sią próby rokujące wielkie nadzieje na przyszłość. Pozytywne osiągnięcia należy zwłaszcza odnotować w badaniach historii stosunków gospodarczych i w statystyce historycznej. Szersze stosowanie EMC w innych dziedzinach nauk historycznych wiązać się będzie ze sformalizowaniem procesu badawczego, czyli przedstawieniem w postaci symboli matematycznych faktów historycznych i stosunków między nimi zachodzących.
Przyszłość okaże, czy badania stosunków prawnoustrojowych i społecznych, analizowanie wydarzeń politycznych i faktów historycznych za pomocą maszyn cyfrowych prowadzić będą do prawidłowych uogólnień i wniosków. Jak dotąd, większość uczonych podchodzi do metody tej bardzo ostrożnie i licznymi zastrzeżeniami, mimo wielu obiecujących wyników. Szersze jej rozpowszechnienie wiązać się będzie ze znacznymi nakładami finansowymi, a także koniecznością wykształcenia specjalistów do programowania i obsługi maszyn.
Dla historyków czasów nowożytnych i najnowszych zastosowanie w badaniach EMC może mieć co najmniej trojakie korzyści:
1/ znaczną oszczędność czasu przeznaczanego dotychczas na
gromadzenie, selekcjonowanie i układanie materiału, 2/ możliwości włączenia do analizy krytycznej wszystkich zależności zachodzących między faktami i wydarzeniami historycznymi,
3/ ułatwienie twórczego powiązania źródeł różnych specjalności tak, by się wzajemnie dopełniały.
Bibliografia
Cohen M., Pismo. Zarys dziejów, Warszawa 1956, s. 89-92. Cyprian T., Fotografia - technika i technologia, Warszawa
1970, wyd. X.
Frank O., Die Mikrofilmtechnik, Stuttgart 1961. Ihnatowicz 1., Cybernetyka a badania historyczne. Pamiętnik X:
powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w "Lublinie, 1968,.
t. II, s. 285-300.
126
Jewsiewicki B., Uwagi o stosowaniu maszyn cyfrowych w badaniach historycznych. Kwart. Hist. Kult. Materialnej, 1965, t. Xlii, s. 727-737.
Jirowec ]., Rola i znaczenie technik mikrofilmowych w krajowej służbie informacyjnej. Aktualne Problemy Inform. i Dokument. 1972, z. 2, s. 24-28.
Klimczewski C., ABC telewizji, Warszawa 1966.
Landau R., Fotografia dokumentem historycznym, Fotografia, 1954, z.5.
Pękosławski Z., Z fotografią na ty, Warszawa 1968.
Płażewski ]., Fotografowanie nie jest trudne, Warszawa 1970.
Sikorski D., Repr ografia. Środki i metody uwielokr otniania dokumentów, Warszawa 1969.
Weyman K., O mikrofilmowaniu materiałów archiwalnych. Organizacja, metody i technika. Warszawa 1963, z.Vl/4.
Wyczański A., Mikrofilm - nowa postać książki, Wrocław 1972
Wyczański A., Zastosowanie mikrofilmu w organizacji bibliotek i pracy naukowej, Przegląd Biblioteczny 1950.
]irowiec J,, Technika mikrofilmowa. Mikrografia. Warszawa 1974-.



IX. ARCHIWISTYKA
[ Archiwistyką nazywamy wiedzę o archiwach i archiwaliach. Tą l nazwą obejmujemy badania procesów archiwotwórczych oraz metod i klasyfikowania i porządkowania akt, jak również badania całokształ-I tu prawno-organizacyjnych i technicznych zagadnień archiwalnych Hr dziedzinie konserwacji i udostępniania. Ta część archiwistyki,
która zajmuje się historią archiwów i gromadzi wiadomości o zespołach i zbiorach archiwalnych, nazywana jest archiwoznawstwem. Dla celów naukowych archiwistyka i archiwoznawstwo posługuje się specjalną terminologią, która pozwala na jednolitą interpretację definicji Terminologia ta zebrana została w "Polskim Słowniku Archiwalnym" , I vydanym przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w 1974 r Podstawowym pojęciem, którym posługuje się archiwistyka, jest termin archiwum. Termin ten wywodzi się z greckiego słowa archaion, którym oznaczano budynek będący siedzibą władzy. W średniowieczu natomiast nazwą tą określano skrzynię /szafę/, w której przechowywano akta. Pojęcie to ma obecnie trzy znaczenia. Jest to: ' a/ instytucja powołana do zabezpieczania, gromadzenia, porządkowania, konserwacji, przechowywania i udostępniania akt, które utraciły swoją pierwotną użyteczność bieżącą i są już w kancelarii urzędu, który je wytworzył, zbędne,
b/ lokal lub gmach, w którym mieści się instytucja,. c/ kolekcja, zespół lub zasób aktowy /np. Archiwum Zamojskich/. Uporządkowane i przygotowane do naukowego udostępnienia materiały tworzą w archiwum zespół archiwalny. Tym terminem określamy grupę akt stanowiących wytwór jednego urzędu, akta, które powstały w wyniku działalności jednego urzędu, instytucji, osoby. Oprócz zespołów przechowuje się w archiwach kolekcje lub zbiory, j.W odróżnieniu od zespołu, kolekcja jest grupą materiałów nie powiązanych wspólnych kancelaryjnym pochodzeniem, lecz została stworzona sztucznie według przyjętego kryterium.
Zespół archiwalny jest zamknięty, o ile urząd lub instytucja, które go stworzyły, już nie działają i nie wytwarzają nowych akt.
128
Zespół archiwalny jest otwarty, jeżeli grupa akt znajdujących się już w archiwum jest uzupełniana nowymi aktami wytworzonymi przez ten sam, bieżąco działający urząd.
Zespół .archiwalny jest prosty, jeżeli wytworzony został przez u-rząd, instytucie lub przedsiębiorstwo o prostej, nie podlegającej kszym zmianom strukturze organizacyjnej.
Zespół archiwalny jest złożony, o ile jego struktura jest skompH. kowana i powikłana wskutek zmian organizacyjnych, wskutek sukcesji lub odstępowania akt czy też wskutek istnienia w obrębie jednego u-rzędu kilku równoległych, samodzielnych kancelarii.
Zespoły archiwalne, kolekcje i zbiory składają się z jednostek archiwalnych. Jednostką archiwalną jest każdy obiekt do archiwum wcielony, odrębny fizycznie /np. mapa, luźna karta, dokument,księga, poszyt/.
Wszystkie zespoły i kolekcje archiwalne znajdujące się w jednym archiwum stanowią zasób archiwalny tego archiwum, zaś zasoby archiwalne wszystkich archiwów w Polsce stanowią państwowy zasób archiwalny. Termin ten został zdefiniowany w rozporządzeniu Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sposób następujący: "Państwowy zespół archiwalny tworzą wszystkie materiały archiwalne, które posiadają historyczne znaczenie polityczne, społeczne, gospodarcze, kulturalne lub naukowe". To samo rozporządzenie ustala, że "przez materiały archiwalne rozumie się wszelkiego rodzaju akta, dokumenty, księgi, korespondencję, dokumentację finansową, techniczną i statystyczną, mapy i plany niezależnie od techniki ich wykonania /rękopisy, maszynopisy, druki/ oraz fotografie, filmy, nagrania dźwiękowe i inną dokumentację utrwaloną sposobem mechanicznym". Inna grupa terminów fachowych związana jest z techniką i praktyką opracowania i udostępniania materiałów archiwalnych.
Podstawową zasadą obowiązującą w archiwistyce jest zasada proweniencji, zwana także zasadą przynależności kancelaryjnej. Zasaćk ta sformułowana została przez holenderskich archiwistów: Muellera, Faita oraz Fruina i przyjęta za obowiązującą na Zjeździe Archiwistów w Brukseli w 1910 r. Głosi ona, że wszystkie akta wytworzone przez określony urząd, instytucję lub przedsiębiorstwo tworzą zespół archiwalny, a każda jednostka archiwalna powinna zająć w zespole to miejsce, które zajmowała w kancelarii tworzącego ją urzędu.
W ścisłym związku z terminem poprzednim pozostaje termin - zasada pertynencp. Zasada ta, zwana również zasadą przynależności terytorialnej, zakłada, że zespół archiwalny powinien być przechowywany w archiwum działającym na tym samym terenie, na którym działał urząd lub instytucja wytwarzająca zespół.
129
Każde archiwum posiada ewidencją swojego zespołu. Ewidencję tą stanowią inwentarze archiwalne. Podstawowym typem takiego in-^�entarza jest inwentarz zespołu, czyli sporządzony według określonych kryteriów spis akt zespołu lub jego części. Inwentarz jest in-urentarzem realnym, jeżeli zawiera spis jednostek archiwalnych należących do danego zespołu i rzeczywiście w danym archiwum przechowywanych. Inwentarz zespołu jest inwentarzem idealnym, jeżeli obejmuje spis akt, jakie kiedykolwiek do tego zespołu należały, bez vzględu na to, w którym archiwum są przechowywane i czy się zachowały, czy nie. Jeżeli inwentarz zawiera spis akt obejmujących całość materiałów archiwalnych dotyczących określonego zagadnienia, mamy do czynienia z inwentarzem tematycznym.
W archiwach sporządza się też inwentarze topograficzne, które informują o rozmieszczeniu zespołów lub ich części na regałach magazynów archiwalnych.
Organizacja państwowej służby archiwalnej w PRL
Podstawowym aktem prawnym, określającym zasady organizacyjne państwowej służby archiwalnej w PRL jest dekret o archiwach państwowych z dnia 29 III 1951 r., ogłoszony w Dzienniku Ustaw nr 19 z 1951 r. Powołano wówczas Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, jako urząd centralny podległy bezpośrednio prezesowi Rady Ministrów. Później jednak, ustawą z dnia 15 XI 1956 r. /Dz. U. 54-/1956/, pozbawiono Naczelną Dyrekcję charakteru urzędu centralnego, a rozporządzenie Rady Ministrów z 17 XI 1956 r. /Dz.U. - jak wyżej/ podporządkował wszystkie sprawy objęte zakresem działania Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych Ministerstwu Kultury i Sztuki, zaś rozporządzenie Rady Ministrów z 26 XI 1958 r. /Dz.TJ. 71/1958/ przeniosło Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych do zakresu działalności Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, obecnie Ministerstwa Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki.
Zadania Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych określa jej statut organizacyjny,nadany przez ministra kultury i sztuki zarządzeniem nr 91 z 17 V 1957 r. Zadania te zostały wyliczone w 18 punktach i zostaną omówione dokładniej przy omawianiu poszczególnych zadań archiwów państwowych w Polsce.
Zasadniczą komórką organizacyjną NDAP /obok komórek o charakterze organizacyjnym/ jest Biuro Prac Naukowych NDAP, dzie-*Ące się na trzy działy:
130
a/ metodyczny,
b/ ewidencji i informacji,
c/ naukowo-wydawniczy.
Biuru Prac Naukowych podporządkowano też bibliotekę i związa_ ny z nią Ośrodek Bibliograficzny.
Dział metodyczny w swej pracy i w swych decyzjach opiera się na opiniach Centralnej Komisji Metodycznej, powołanej do życia zarządzeniem ministra kultury i sztuki z 3 VII 1958 r. oraz Centralnej Komisji Oceny Materiałów Archiwalnych.
Dział ewidencji i informacji gromadzi wszystkie dane o zespołach
1 zasobach poszczególnych archiwów, jak również o polonikach archiwalnych znajdujących się w archiwach zagranicznych.
Wreszcie dział wydawniczy koordynuje poczynania wydawnicze z zakresu archiwistyki, jak np. publikacje inwentarzy archiwalnych, przewodników i informatorów archiwalnych oraz - od czasu do czasu - publikacji przekładów z obcojęzycznej literatury archiwalnej. Plany wydawnicze Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ustala rada wydawnicza, która też dokonuje oceny poszczególnych wydawnictw .
Naukowym organem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych jest czasopismo "Archeion". Oprócz prac z zakresu archiwistyki i archiwoznawstwa "Archeion" prowadzi obszerny dział recenzji oraz sprawozdań z literatury archiwalnej zagranicznej, na ogół trudno u nas dostępnej.
Działalności praca archiwów państwowych, będących podstawową bazą źródłową nauki polskiej, musi być ściśle skoordynowana z jej potrzebami. Nad tymi sprawami czuwa Rada Archiwalna, która została powołana zarządzeniem prezesa Rady Ministrów nr 49, z dnia
2 IV 1953 r. /MP nr 32/1953/. Rada składa się z 25 członków,których powołuje na okres trzech lat minister oświaty i szkolnictwa wyższego na wniosek naczelnego dyrektora archiwów państwowych
z grona pracowników nauki, wybitnych specjalistów z zakresu zagadnień objętych działalnością Rady Archiwalnej.
Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych utworzyła i koordynuje działalność sieci archiwów państwowych. Sieć ta składa się z następujących ogniw:
l/ archiwa centralne,
2/ archiwa wojewódzkie,
3/ oddziały terenowe archiwów wojewódzkich,
4-7 archiwa powiatowe,
5/ archiwa zakładowe, zwane składnicami akt.
131 l. Archiwa centralne
W Polsce istnieją trzy archiwa centralne, a mianowicie:
a/ Archiwum Główne Akt Dawnych powstało w 1808 r. Gromadzi
wytworzone przez urzędy i instytucje działające na ziemiach polskich do 1918 r.
b/ Archiwum Akt Nowych powołane zostało do życia w 1930 r. gromadzi akta wytworzone przez urzędy i instytucje centralne działające na ziemiach polskich po 1918 r. aż do czasów współczesnych.
c/ Archiwum Dokumentacji Mechanicznej powstało w 1955 r.Gromadzi materiały archiwalne wytworzone systemem mechanicznym, fo-no- i fotograficzne. Przy Archiwum istnieje również Centralny Magazyn Mikrofilmów, w którym przechowywane są mikrofilmy z materiałów archiwalnych znajdujących się w poszczególnych archiwach /ponad 15 min "klatek" /.
2. Archiwa wojewódzkie
W każdym województwie działa Wojewódzkie Archiwum Państwowe. W wypadku, gdy archiwum działa w mieście wojewódzkim wydzielonym /Warszawa, Kraków, Łódź, Poznań, Wrocław/, obejmuje ono swą działalnością zarówno teren miasta wydzielonego, jak i województwa, co jest podkreślone w nazwie tego archiwum /np. Archiwum Państwowe Miasta Wrocławia i Województwa Wrocławskiego/.
Archiwa wojewódzkie działają na obszarze poszczególnych województw, a zasób poszczególnych archiwów wojewódzkich stanowią w zasadzie akta wytwarzane przez instytucje i urzędy działające na terenie danego województwa.
Organizacją każdego z archiwów wojewódzkich określa statut tegoż archiwum, opracowany w oparciu o statut ramowy archiwum wojewódzkiego /wprowadzony zarządzeniem naczelnego dyrektora archiwów państwowych nr 6 z dnia 15 V 1952 r./. Statut określa zadania archiwum wojewódzkiego. Podany niżej schemat organizacyjny Archiwum Państwowego Miasta Wrocławia i Województwa Wrocławskiego ilustruje - jako przykład - strukturę organizacyjną archiwum wojewódzkiego:
Zarządzenie Nr 2 Dyrektora Archiwum Państwowego Miasta
Wrocławia i Województwa Wrocławskiego z dnia 2 VI I960
Rozdział 111. Zadania A.P. �
Par.6: .....Archiwum Pai stwowe posiada następujące oddziały
archiwalne:
132
I. Oddział akt władz, urzędów" i instytucji państwowych. II. Oddział akt władz i instytucji samorządowych, wyznaniowych, szkolnych i społeczno-kulturalnych.
III. Oddział akt gospodarczych.
IV. Oddział zbiorów i kolekcji.
V. Oddział kartografii i dokumentacji technicznej. VI. Mała pracownia konserwatorska.
Oddziały od I do VI dzielą się na sekcje akt do 194-5 i po r. 1945. Par. 7: Przy Archiwum Państwowym funkcjonuje Wojewódzka Komisja Brakowania Materiałów Archiwalnych,.. oraz Komisja Metodyczna i Zespół Doradczy. Par. 8: Archiwum Państwowe posiada publiczną pracownię naukową
i odrębną bibliotekę naukową.
Par. 9: Sprawy administracyjno-gospodarcze Archiwum Państwowego i podległych archiwów terenowych załatwiają: l/ sekretariat, 21 referat administracyjno-finansowy, 3/ referat gospodarczy, 4-7 intendentura gmachu.
Ponadto w instrukcji w sprawie zasad podziału czynności w Archiwum Państwowym we Wrocławiu przewiduje się w par. l pkt 11: istnienie gabinetu mikrofilmów.
3. Oddziały terenowe wojewódzkich archiwów państwowych
W miastach nie będących siedzibami władz wojewódzkich, które posiadają jednak tradycje naukowe i kulturalne lub wytworzyły na swym terenie silne regionalne ośrodki badawcze, archiwa wojewódzkie tworzą tzw. oddziały terenowe wojewódzkich archiwów państwowych. Oddziały te wprawdzie zaliczają się do macierzystych archiwów wojewódzkich, ale ze względu na ważność i ogromne znaczenie dla określonego regionu zasługują na osobne omówienie.
Zasób oddziału terenowego wydzielony jest z zasobu archiwum wojewódzkiego i stanowi zbiór zespołów wytworzonych na terenie o-kreślonego regionu i tegoż regionu dotyczących, umieszczonych poza siedzibą archiwum wojewódzkiego dla wygody badaczy regionalnych zgrupowanych w mieście - siedzibie oddziału terenowego. Oddziały terenowe działają w ramach statutu opracowanego w oparciu o statut ramowy takiego archiwum. Statut wytycza oddziałowi jego główne zadania i strukturę organizacyjną.
133 4. Archiwa powiatowe
Powiatowe archiwa państwowe działają w miastach powiatowych i obejmują swoją działalnością teren jednego lub kilku powiatów. Nad ich działalnością czuwają wojewódzkie archiwa państwowe. Powołanie powiatowych archiwów państwowych zostało zapowiedziane w art. 3, p. l dekretu o archiwach państwowych z 29 111 1951 r., a ramowy statut organizacyjny archiwum powiatowego został wprowadzony zarządzeniem naczelnego dyrektora archiwów państwowych nr 3 z 15 V 1952 r. W ciągu dwudziestolecia swego istnienia przeszły archiwa powiatowe istotną ewolucję. Zrazu zostały one pomyślane jako zbiorcze składnice akt i innych materiałów archiwalnych zabezpieczonych na terenie powiatów, stanowiących teren działania archiwum powiatowego. Tak formułuje te zadania ramowy statut powiatowego archiwum państwowego wprowadzony w życie zarządzeniem naczelnego dyrektora archiwów państwowych nr 3 z dnia 15 V 1952 r.
Później jednak zrozumiano, że archiwa powiatowe mogą spełniać ważną rolę placówki upowszechniania kultur a oraz organizatora badań regionalnych. Te nowe zadania znalazły odbicie w wytycznych z dnia 24- IV 1958 r. w sprawie nowego profilu archiwów powiatowych. Od tego też czasu archiwa powiatowe straciły charakter przepływowego magazynu zbiorczego akt zabezpieczonych przez archiwum powiatowe, a stały się placówkami o własnym zasobie archiwalnym.
5. Archiwa zakładowe - składnice akt
Dekret o archiwach państwowych w art. 4- przewiduje wśród innych ich zadań nadzór nad narastającym zasobem archiwalnym w placówkach i instytucjach, które takie materiały wytwarzają. Oznacza to w praktyce nadzór nad placówkami archiwalnymi istniejącymi w zakładach pracy i instytucjach. Nazywa się je składnicami akt. Powołanie ich postulowane jest w ż 8 rozporządzenia Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego /Dz.TJ. nr 4-2/1957/. Składnice akt są więc archiwami zakładowymi, w których przechowuje się przez pewien czas akta spraw zakończonych w urzędach na wypadek, gdyby po pewnym c za się trzeba było do nich wrócić.
W składnicy akt dokonuje się pierwszych, zasadniczych selekcji akt i w terminach wprowadzonych zarządzeniem NDAP z 13 VIII 1958 r. /MP nr 73/1958/ przekazuje do archiwów państwowych akta o
134
�wartości trwałe j. Archiwa państwowe mają prawo nadzoru nad skład, nicami akt. Prawo to realizują przez wizytowanie składnic akt instruowanie w zakresie właściwej opieki nad nimi.
6. Archiwa wyłączone spod nadzoru państwowej służby
archiwalnej
Nie wszystkie archiwa polskie podlegają nadzorowi państwowej służby archiwalnej. Dekret o archiwach państwowych w ż 7 wyłącza spod takiego nadzoru archiwa trzech ministerstw: Ministerstwa O-brony Narodowej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zasadą tę potwierdzono również w ż 5 rozporządzenia Rady Ministrów z 19 II 1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego /Dz.U. nr 19/1957/, rozszerzając znacznie liczbę instytucji, których archiwa wyłączono spod nadzoru państwowej służby archiwalnej. Nie podlegają mianowicie temu nadzorowi archiwa partii i stronnictw politycznych, archiwa bibliotek naukowych, bibliotek szkół wyższych i Polskiej Akademii Nauk, jak również archiwa najważniejszych polskich muzeów.
Archiwa wszystkich wymienionych instytucji kierowane są przez własny personel tych instytucji, korzystają jednak z poradnictwa metodycznego NDAP. Jeszcze inaczej kształtuje się sytuacja archiwów kościelnych w Polsce. Nie są one wyłączone spod nadzoru państwowej służby archiwalnej, posiadają jednak własny zarząd i personel. Archiwami kościelnymi zarządza Zarząd Archiwów Bibliotek i Muzeów Kościelnych, który jest komórką organizacyjną Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie.
Zadania archiwów
W dekrecie z dnia 29 III 1951 r. o archiwach państwowych w artykule 4, p. l w sposób następujący określono zadania archiwów państwowych: "Do zadań archiwów państwowych należy: zabezpieczanie; gromadzenie i scalanie materiałów archiwalnych wchodzących w skład państwowego zasobu archiwalnego, ich rejestracja, porządkowanie i udostępnianie, nadzór nad składnicami akt oraz prace naukowo-bada^" c ze i wydawnicze w zakresie archiwistyki i źródeł archiwalnych". Jak realizuje te zadania państwowa służba archiwalna?
135 a/ Zabezpieczanie
Każdy akt, który powstaje w instytucjach., urzędach i przedsiębiorstwach posiada większą lub niniejszą wartość bieżącą i pomaga
sprawę, której dotyczy. Potem, gdy sprawa zostanie załat-i zdezaktualizuje się bieżąca użyteczność aktu, niektóre z nich nabierają użyteczności historycznej i znaczenia politycznego, cospodarczego, społecznego, kulturalnego lub naukowego. Zarówno ^tedy, kiedy akt posiada jeszcze swoją bieżącą użyteczność, jak i potem, kiedy już tę bieżącą użyteczność utraci - musi być troskliwie przechowywany.
Właściwe przechowywanie materiałów archiwalnych warunkuje:
\l właściwe zorganizowanie i wyposażenie pomieszczeń archiwalnych,
2/ stworzenie możliwie najlepszych warunków przechowywania v pomieszczeniach przystosowanych do potrzeb archiwalnych,
3/ zabezpieczenie materiałów archiwalnych przed zasięgiem ognia i wody /lub wilgoci/ .
Pomieszczenia archiwalne powinny więc posiadać odpowiednie oświetlenie, a wilgotność powietrza musi być taka, aby zbyt mała lub zbyt duża ilość pary wodnej w powietrzu nie wywierała szkodliwego wpływu na te materiały.
Archiwista, w ramach obowiązku zabezpieczania, musi stale i pilnie kontrolować powierzone jego opiece materiały, chronić je zarówno przed działaniem wilgoci /pleśń/ , jak i przed zbytnim przegrza-aiem i wysuszeniem. Wrogiem materiałów archiwalnych jest również nadmiar światła, zwłaszcza światła słonecznego. T>o wrogów materiałów archiwalnych zaliczyć trzeba również różne insekty, a zwłaszcza szkodniki drzewa i papieru. Podobnie destrukcyjną rolę spełniają różne gryzonie /myszy, szczury/. Magazyny archiwalne wyposażone są w regały - obecnie coraz częściej metalowe'. Podejmuje się szereg przedsięwzięć, które mają przedłużyć czas trwania materiałów archiwalnych /patrz konserwacja materiałów archiwalnych/ .
thiżą rolę w zabezpieczeniu i przedłużeniu istnienia archiwaliów spełnia ich mikrofilmowanie i udostępnianie korzystającym mikrofil-iaów lub powiększeń fotograficznych zamiast oryginałów.
b/ Gromadzenie zasobu
Szczególnie trudnym okresem dla archiwaliów były lata 1945-1-B*. Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski, gdzie gwałtownie działalność wszystkich ur zadów, instytucji zmusiła
136
do zabezpieczenia w terenie i sprowadzenia do pomieszcz � walnych w warunkach wojennego rozgardiaszu tego, Co zn niezależnie od tego, czy były to materiały wartościowe Zabezpieczywszy możliwie dużą liczbę materiałów, archiw ro później przeprowadzał ich selekcję na ważne i nieważne /* liczał materiały archiwalne do kategorii A = ważne, B = ny,-' C = nieważne/.
Dziś w warunkach ustabilizowanego życia gromadzenie za. lega na przejmowaniu materiałów z instytucji, które je wytwa Aby ułatwić ten proces przejmowania i przyjąć do archiwum brze zachowane i przygotowane, archiwiści roztaczają opiekę narastającym zasobem archiwalnym już w instytucji, która go wyt rza. Opieka ta polega na wizytowaniu instytucji wytwarza j ącycli na kontrolowaniu sposobu przechowywania tych, których wartośćł> żąca zakończyła się, oraz kontrolowaniu pomieszczeń, w którycl te przechowuje się. Archiwiści wydają zlecenia i instruują, jakusu nać usterki i błędy, organizują stacjonarne i korespondencyjne kursy dla osób zatrudnionych w archiwach zakładowych lub zajmujących się porządkowaniem materiałów archiwalnych. Archiwa dbają o to aby w ramach przekazywanych na makulaturę akt nieważnych nie usunięto materiałów posiadających istotne znaczenie - stąd każda instytucja przekazująca akta na makulaturę musi uzyskać zgodę archiwum państwowego.
Zdarza się również, że z różnych powodów zespoły archiwalne są rozproszone i przechowywane w różnych archiwach. Naturalna tendencja do gromadzenia całego zespołu w jednym, właściwym dla jego proweniencji i pertynencji, archiwum nazywa się w języku archiwalnym scalaniem zespołów i jest jednym z istotnych zadań służl archiwalnej. Archiwiści rozróżniają jednak dwa sposoby scalania zespołów. Pierwszy to tzw. scalanie realne, kiedy istotnie wszy kie rozproszone dotąd po różnych archiwach części zespołu zbie my i umieszczamy w jednym archiwum; drugi to tzw. scalanie i kiedy zgromadzenie wszystkich rozproszonych części w jednym wum z różnych powodów nie jest możliwe - wtedy opracowuje talog lub inwentarz całego zespołu, zaznaczając w odpowiedn brykach, w których archiwach odpowiednie jednostki lub cz żące do zespołu są przechowywane. Ostatnio doskonałym s zastępczym w akcji scalania zespołu jest zastępowanie brak danym archiwum części zespołu jego mikrofilmem. Specjału ności sprawia próba scalenia zespołu wtedy, gdy poszczego części znajdują się w różnych krajach. W tych wypadkach
J
137
określają warunki tzw. rewindykacji lub ekstrady-�?fa archiwalnych. Rewindykacja jest to rodzaj scalania, ,eślone państwo otrzymuje brakujące części zza granicy.
"Następuje wtedy, gdy sami wydajemy znajdujące się u ołów proweniencji i pertynencji zagranicznej.
^ Bacowanie zasobu
m pojęciem rozumiemy zamknięty cykl czynności, które wy-jalizowany pracownik archiwum. Czynności te mają na > zespołom archiwalnym takiej formy i układu, który umoż-pkorzystanie określonych akt urzędowych jako źródeł i ma-, pracy naukowej. Pojęciem tym objęto więc kolejno następcę czynności: l/porządkowanie, / podział akt na kategorie, 3/ brakowanie akt, L/ inwentaryzację, 5/ konserwację, 6/ udostępnianie.
Omówienie wymienionych czynności będzie tematem następnych rozdziałów.
d/ Obowiązek prowadzenia prac naukowo-badawczych
Na archiwach państwowych ciąży nie tylko obowiązek opracowa-swoich zasobów tak, aby mogły one być udostępnione naukowcom mym osobom potrzebującym. Archiwa jako instytucje naukowe ma-Swnież obowiązek prowadzenia prac naukowo-badawczych i utrwa-wyników tych prac w publikacjach naukowych.
'. naukowo-badawcze zajmują w archiwach tym więcej miejsca, y procent ich zasobu jest uporządkowany! udostępniony. :em badań naukowych archiwistów są wszystkie dyscypliny niczych historii - one przecież umożliwiają odczytanie, i umieszczenie w czasie źródła historycznego, a więc >stki archiwalnej. Najgłębsze zainteresowanie naukowe hiwistów same archiwa, czyli nauka o archiwach. Dzieli
/archiwistykę, ^^oznawstvo.
tych pojęć zostało zdefiniowane na początku niniejszego
138
Przed polską nauką o archiwach stoją ogromne probl nich obowiązek opracowania nowoczesnego podręcznika ki, bowiem te, które istnieją /K. Konarski, Nowożytna a polska i jej zadania, Warszawa 1928 oraz K. Konarski pC zasady archiwistyki, Archeion XIX-XX /1951/, s. 19-l77/dstaVoVe niają już wymogów nowoczesności i nie stanowią pełnej Svnt * Spe^ blemów archiwalnych. -^ PTO.
Ukazało się wiele cennych prac typu informacyjnego wodniki po zespołach archiwalnych, inwentarze i katalogi t gólnych zasobów i zespołów, wstępów do inwentarzy, monog^oj poszczególnych urzędów i kancelarii. Głównym jednak polem ływania naukowego jest podjęcie publikacji z dziejów regional^ ośrodkach nieuniwersyteckich. Archiwa istniejące w każdym \ wództwle naszego kraju i gromadzące materiały szczegółowe d jów swojego regionu mają tu do spełnienia pierwszorzędną role Szczególnie należy uwypuklić te zadania w województwach zachodnich i północnych ziem Polski, których stolice nie są siedzibami* szych uczelni typu humanistycznego. Ogromną rolę w gruntowaniu podstaw naukowych archiwistyki i archiwoznawstwa odgrywa czasopismo "Archeion" - organ Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, poświęcony sprawom archiwalnym. Wydawanie tego czasopisma rozpoczęto w 1927 r.; dotąd ukazało się jego 62 tomy.
Podstawowe etapy prac nad zespołem archiwalnym
Badacz korzystający z materiałów archiwalnych nieć ze sto zdaje sobie sprawę z tego, jak długa i trudna jest droga, którą przebyva jednostka archiwalna /poszyt aktowy, dokument, księgaitp./ 2 z niepotrzebnej już w urzędzie teczki akt, które utraciły już bieżącą, urzędową aktualność, stanie się udostępnionym bada źródłem historycznym. Praca nad materiałem archiwalnym dzie na kilka etapów.
Etap pierwszy - porządkowanie materiałów archiwalnych, p1 na spełnieniu założeń zasady proweniencji, o której była j> Mówi ona, że zasadniczą grupą akt w archiwum stanowi zesp chiwalny, który jest wytworem jednego urzędu /kancelarii/, ^_ nadto poszczególna jednostka powijina zajmować w zesp< tf
mo miejsce, jakie zajmowała w registraturze urzędu, * wytworzył. Tyle niówi teoria. Jak jednak założenia te reali praktyce?
l
139
źmy sobie, że postawiono archiwistę przed ogromnym sto-mych mu akt, polecając mu je uporządkować. Pierwszą archiwisty jest sprawdzenie, jakie to są akta i kto je wy-Czy satto a^ta wytwór zone przez jeden urząd, czy przez vtucji> czyli czy akta należą do jednego, czy do kilku zes-czynność nazywa się ustalaniem przynależności zespoło-pokonuje się jej różnymi sposobami. Najprościej można ją l'edhig treści strony tytułowej okładki. Nie zawsze jednak aia si-3 ^� archiwum w stanie doskonałym. Gdy strona tytu-idki nie jest opisana albo gdy brak jej zupełnie, staramy ixkac na poszczególnych pismach tzw. pieczęci wpływu, czy-nty� f na której z reguły umieszczano nazwę instytucji, do mływały poszczególne pisma. Czasem pomaga znalezienie ad-stytucji, która pismo otrzymała, wreszcie - po uzyskaniu pew-[oświadczenia - treść pisma może podpowiedzieć, jaka instytu-v urząd zajmował się sprawami, które ujawnia treść analizowanego pisma.
Jeżeli w stosie akt znajdowały się akta wytworzone przez kilka zędów czy instytucji, czyli akta należą do kilku zespołów, wówczas po zakończeniu tego etapu pracy stos podzielony zostanie na kilka mniejszych stosików, a w każdym z nich /o ile pracę wykonane prawidłowo/ znajdą się teraz akta należące tylko do jednego zespo-hi. Akta poszczególnych zespołów będzie się obecnie porządkować kolejno.
Drugą czynnością w ramach porządkowania akt jest tzw. segregacja zespołu. Czynność ta polega na podzieleniu akt zespołu na :i akt wytworzonych przez poszczególne, główne komórki orga-:yjne urzędu /instytucji/. Zadanie to można najprościej zreali-ić, jeżeli przy przeglądaniu akt w ramach poprzedniej czynności lania przynależności zespołowej akt znaleziono schemat organi-y urzędu /instytucji/, której akta porządkuje się. Wtedy spra->t prosta. W wypadku jednak, kiedy schematu organizacyjnego iziono /statutu/, należy go odtworzyć w oparciu o inne kry-zasem pomoże napis na stronie tytułowej teczki, w którą wło-*rspomniana już pieczątka wpływu - presenta zawiera ru-notatką, komu /jakiej komórce/ przydzielono akt do załatwienie może zadecydować treść aktu. W wypadku, gdy porząd-fcta instytucji identycznych, np. akta starostw powiatowych, :ruktura organizacyjna była w zasadzie identyczna, wystar-się znaleźć schemat organizacyjny jednego z tych sta-innych staro ?tw, nawet gdy nie znajdzie się schematu
140
organizacyjnego konkretnego starostwa, porządkuje się przez logię tak, jak akta innych starostw, których schemat organizacyjny jest znany.
Po zakończeniu segregacji stos akt jednego urzędu /zespołu/ po, dzielił się na kilka mniejszych, które zawierają akta jednego wydzia. łu porządkowanego urzędu. Główne wydziały instytucji, której akta porządkuje się, składają się jednak z komórek mniejszych /referatów, sekcji itp./. Czynność polegającą na podzieleniu akt wysegre-gowanego wydziału na grupy akt komórek temu wydziałowi podległych nazywa się systematyzacją akt. Cel swój w tym wypadku osiąga się takimi samymi metodami, jakimi posługiwano się przy segregacji.
W ramach czynności porządkowania pozostała do wykonania ostatnia czynność, mianowicie uporządkowanie akt w ramach najmniejszych komórek urzędu. Czynność tę wykonuje się w zależności od tego, jaki system przechowywania akt panował w urzędzie, którego akta porządkuje się. Nie wgłębiając się w szczegóły kancelaryjnych instrukcji, które w instytucjach sprawy te regulują, ogólnie można powiedzieć, że chodzi tu o uporządkowanie akt według spraw i według dat /chronologicznie/. W ten sposób spełniono wymagania zasady proweniencji. Stworzono grupę akt - zespół archiwalny, wytworzony przez jeden urząd, a każdy akt w rym zespole zajmuje takie samo miejsce jak kiedyś w registraturze urzędu.
Ukończono porządkowanie. W zespole znalazło się wszystko, co urząd /instytucja/ wytworzył. Nie wszystko to jednak jest potrzebne badaczom. Wobec tego, biorąc za podstawę naukową przydatność poszczególnych akt, wszystkie akta znajdujące się w zespole dzieli się na trzy grupy:
1. Akta najważniejsze, odpowiadające warunkom przynależności tych akt do państwowego zasobu archiwalnego. Akta te przeznaczone są do wieczystego przechowywania, gdyż posiadają historyczne znaczenie polityczne, gospodarcze, kulturalne, społeczne lub naukowe. Są to akta kategorii A.
2. Akta takie, które nie spełniają podanych warunków, ale ze względu na różnorodne przepisy regulujące stosunki między ludźmi muszą być przez pewną liczbę lat przechowywane. Są to akta kategorii B, a liczbę lat przechowywania oznacza się cyfrą, na przykład B-5, B-2 itp. Instrukcje kancelaryjne i wykazy akt opracowane są dla poszczególnych resortów i działów administracji państwowej i gospodarczej podają dokładnie, ile lat poszczególne akta tej kategorii należy przechowywać.
141
3. Akta kategorii C to grupa akt, które nie posiadają ani takiego znaczenia, które kwalifikują je do grupy akt kategorii A, anie też żadne przepisy prawne nie wymagają ich dłuż s ze go przechowywania. Akta te mają jedynie znaczenie dla sprawy bieżąco załatwianej, a po załatwieniu jej tracą wszelkie znaczenie.
Wydzielenie grupy akt kategorii C reguluje zarządzenie naczelnego dyrektora archiwów państwowych nr 14- z 31 VIII 1959 r. Akta te można przekazywać na makulaturę bez konieczności wcześniejszego uzyskania zgody właściwego archiwum. Poszczególne resorty, w porozumieniu z Państwową Służbą Archiwalną, opracowały spisy takich akt.
A oto typowe przykłady akt zaliczanych do poszczególnych kategorii :
Kategoria A
1. Plany i sprawozdania roczne i wieloletnie.
2. Preliminarze budżetowe i bilanse.
3. Zarządzenia powołujące do życia poszczególne instytucje i statuty takich instytucji.
L,, Księgi protokołów z posiedzeń zespołów kolegialnych.
5. Dokumentacja techniczna bardzo ważnych wynalazków.
6. Akta personalne wybitnych osobistości.
7. Akta własne archiwum.
8. Własne wydawnictwa.
Kategoria B
1. B-5 - akta księgowości,-stanowiące podstawę księgowania. Arkusze spisu z natury. Dowody kasowe i inne.
2. B-10 - polisy ubezpieczeniowe, akta dotyczące kontroli technicznej , opinie prawne, doniesienia o wypadkach przy pracy nie powodujących trwałej niezdolności do pracy.
3. B-12 - listy płac /o ile służą za podstawę do obliczenia wysokości renty/.
4.. B-50 - akta personalne osób zatrudnionych w zakładzie pracy /okres przechowywania zaczyna się od daty ustania stosunku pracy/.
. B - z nie określoną liczbą lat przechowywania - należy tu m. in. dokumentacja techniczna budowli lub maszyn typowych. Dokumentację taką przechowuje się tak długo, jak długo eksploatowany jest obiekt, którego ta dokumentacja dotyczy.
142
Kategoria C
Do aktkategorii C zalicza się m.in. przepustki, listy obecności usprawiedliwienia nieobecności lub spóźnień, grzbiety paragonów, podania o urlopy, kontroli rozmów telefonicznych, zapotrzebowanie na druki i formularze itp.
Podzielenie na kategorie akt porządkowanego zespołu pozwoli na przeprowadzenie selekcji akt, oddzielenia akt ważnych /kategoriiA/ od mniej ważnych /kategorii B/ i nieważnych /kategorii C/ i przekazanie akt kategorii B, których okres przechowywania upłynął, oraz akt kategorii C /jeżeli sprawy, których one dotyczą, zostały już załatwione/ na makulaturę. Tę czynność nazywają archiwiści brakowaniem akt. Ma ona ogromne znaczenie w procesie tworzenia się zasobu archiwalnego. Po pierwsze uwalnia zasób od zbędnego balastu,po drugie dostarcza gospodarce narodowej dużej ilości surowca do produkcji nowego papieru. Czynność ta, wykonana niestarannie, może spowodować bezpowrotne zniszczenie cennych źródeł, dlatego nie wolno nikomu przekazywać żadnych wyselekcjonowanych /wybrakowanych/ akt na makulaturę bez zgody właściwego archiwum państwowego. Stąd ważna rola archiwistów w procesie, troski o narastający państwowy zasób archiwalny.
Po zakończeniu brakowania w zespole pozostają już tylko akta kategorii A i ewentualnie akta kategorii B, których okres przechowywania jeszcze nie minął.
Teraz następuje następny etap pracy nad zespołem archiwalnym - inwentaryzacja zespołu. Inwentarz zespołu spełnia taką samą rolę jak katalog biblioteczny. Ma on ułatwić i udzielić korzystającemu podstawowych wiadomości o tym, co można w zespole znaleźć. Ze względu na swoje bezpośrednie przeznaczenie, rozróżniamy kilka rodzajów inwentarzy archiwalnych:
1. Inwentarz realny jest rejestratorem wszystkich jednostek o-pracowanego zespołu archiwalnego, które rzeczywiście są w tym archiwum przechowywane.
2. Inwentarz idealny jest, w odróżnieniu od poprzedniego, rejestrem wszystkich jednostek wchodzących w skład zespołu, niezależnie od tego, czy są one przechowywane w tym archiwum, czy w tó-nym. Inwentarz taki sporządza się wtedy, gdy zespół jest rozproszony i w żadnym wypadku nie można dokonać scalenia zespołu w jednym archiwum. W takim wypadku w odpowiednie j rubryce zaznacza się miejsce przechowywania określonej jednostki wchodzącej * skład zespołu.
143
3. Inwentarz topograficzny jest nie tylko rejestrem jednostek .^chodzących w skład zespołu, ale ma na celu dokładne wskazanie, gdzie w danym archiwum jest przechowywana określona jednostka /sala, regał, półka/.
Ze względu na formę zewnętrzną inwentarza archiwalnego inwentarz ten dzielimyna : książkowy i kartkowy.
4-. Inwentarz książkowy sporządzamy w zasadzie wtedy, gdy już cały zespół znajduje siew archiwum, lub gdy jesteśmy pewni, że nic v/iacejw zespole się nie znajdzie, czyli gdy mamy do czynienia z zespołem zamkniętym.
5. Inwentarz kartkowy sporządzamy wtedy, kiedy inwentaryżujemy zespół otwarty, do którego co pewien czas dochodzą kolejne koncesje. Sporządzenie inwentarza kartkowe go pozwala na dowolne manipulacje kartami inwentarzowymi i uzupełnianie go nowymi.
Zarówno inwentarz książkowy, jak i kartkowy udziela korzystającemu odpowiedzi na te same pytania, a mianowicie:
1. Określa sygnaturę jednostki archiwalnej. Sygnatura składa się ze skrótu nazwy instytucji, która zespół wytworzyła, oraz z sym boli cyfrowych oznaczających dział lub komórkę oraz kolejne miejsce jednostki w obrębie tego działu.
2. Określa tytuł jednostki archiwalnej. Jeżeli tytuł jest zbyt lakoniczny i nie odzwierciedla treści akt tworzących jednostkę,'inwentaryzator ma prawo i obowiązek uzupełnić i rozwinąć go. Wszelkie dodatki od siebie archiwista umieszczaw nawiasie kwadratowym.
3. Określa chronolgię jednostki archiwalnej.
4-. Zawiera opis cech zewnętrznych jednostki archiwalnej /forma oprawy, liczba kart, stan zachowania, uszkodzenia, zawarte w jednostce mapy, plany itp./.
5. Podaje dawne sygnatury, o ile jednostka archiwalna je posiadała. Jest to konieczne, ponieważ jednostka mogła być już wykorzystana w pracach naukowych pod dawnymi sygnaturami i pod takimi szeroko znana.
6. W ostatniej rubryce zamieszcza archiwista wszystkie dane, fctóre nie zmieściły się w poprzednich rubrykach księgi lub karty inwentarzowej , a które inwentaryzator uważa za celowe umieścić w inwentarzu.
Kolejność wpisywania poszczególnych jednostek do księgi lub karty inwentarzowej albo kolejność układu kart inwentarza kartkowe-io musi odpowiadać kolejności układu jednostek archiwalnych w upo-rządkowanym zespole archiwalnym.
L
144
Każdy inwentarz archiwalny, aby spełniał rolę nie tvlv matora o zawartości aktowej uporządkowanego zespołu przewodnika po instytucji, która zespół wytworzyła, 'musi 1^^* przedzony wstępem do inwentarza. W stęp do inwentarza jest **�~ naukowym opracowaniem historii urzędu /instytucji, przed � twa/, który zespół wytworzył, oraz pełnym aparatem naukowo macyjnym o zespole i metodach jego uporządkowania. Zdanien narskiego, który na temat wstępu do inwentarza opublikował a w XXX tomie "Archeionu", wstęp do inwentarza powinien zaw' następujące rozdziały:
I. Dzieje ustrojowe urzędu.
II. Dzieje zespołu.
III. Charakterystyka archiwalna zespołu. /
IV. Zawartość zespołu.
V. Analiza metod porządkowania zespołu.
Opracowanie wstępu do inwentarza uporządkowanego zespołu koń czy cykl czynności określonych wspólną nazwą opracowanie zespołu archiwalnego. Dopiero teraz zespół archiwalny może być udostępniany w pracowni naukowej archiwum i stać się. źródłem historycznym.
Zasady udostępniania państwowego zasobu archiwalnego
Uporządkowane i zinwentaryzowane materiały archiwalne przechowywane w archiwach państwowych mogą być udostępniane bądź v oryginale, bądź w postaci fotokopii czy mikrofilmu w celach naukowych, urzędowych, w.celu popularyzacji nauki i kultury narodowej oraz w interesie osób prywatnych.
Sprawy udostępniania materiałów archiwalnych regulują okre; ne przepisy, a mianowicie zarządzenie ministra kultury i sztuki 23 III 1957 r. /MP 24/57/, zarządzenie naczelnego dyrektora chiwów państwowych z 29 VI I960 r. oraz regulamin udostępr materiałów archiwalnych w pracowniach naukowych archiwów twowych, który stanowi załącznik do cytowanego zarządzenia czelnego dyrektora.
Każdy zgłaszający się do archiwum w celu korzystania riałów archiwalnych powinien u kierownika pracowni nauk ^_
pełnić odpowiedni formularz /poda w nim tytuł pracy, ktor ^ miar wykonać w oparciu o materiały archiwalne/. W pewn; ^i kach formularz powinien zawierać upoważnienie czy poparć nika naukowego lub kierownika instytucji, dla której Prac
145
formularz ten, po wyrażeniu zgody na udostępnienie
>ktora archiwum, przekazywany jest fachowemu pracowni-..njjn. Wskazuje on najbardziej zasadnicze zespoły i ichin-
których zna j duj ą się odpowiednie materiały. Korzysta-iednak prosić o udostępnienie inwentarzy innych materia-
'-
nich ewentualnie szukać potrzebnych materiałów. Po � cv zamawia kolejno wytypowane jednostki aż do ich wyko
iakie materiały mogą zostać udostępnione i wykorzystane, ,cv zamawia kolejno wytypowane jednostki aż do ichwyko-Jednostka archiwalna wykorzystywana przez badacza nie
co. Korzystający z materiałów archiwalnych musi się bar-epodporządkować regulaminowi pracowni naukowej. Regu-i na celu zapewnienie ochrony i bezpieczeństwa udostępnia-
nateriałom. Po napisaniu pracy na podstawie udostępnionych ma-�r autor pracy powinien przekazać do biblioteki archiwum jej dva egzemplarze.
Bibliografia
Bielińska M., Ptaśnikowa A., Zbiór przepisów archiwalnych, Warszawa 1962.
inatowic z I., Vademecum do badań nad historią XIX i XXwieku, Warszawa 1967, s. 101-142.
>nnator Nauki Polskiej 1974- - Archiwa, Warszawa 1974, s. 26l-269. larski K., Podstawowe zasady archiwistyki, "Archeion",
K/XX/1951/, s. 19-104.
i a j e w K. C., Teoria i praktyka pracy archiwalnej, Warszawa 1954.
Słownik Archiwalny, pod red. W. Maciejewskiej, Warszawa
1974.
Q
ński J., Nauki pomocnicze historii. Nauka o archiwach, l* 1968, s. 317-348.
: A., Zarys dziejów archiwów polskich, c z. 1: Do wybu-vojny światowej, Toruń 1974.
146
Archiwa państwowe w PRL - według stanu na rok 1970
Archiwa wojewódzkie Oddziały terenowe Archiwa powiatowe
l. Białystok
1. Suwałki
1. Bielsk Podlaski
2. Ełk
3. Łomża
2. Bydgoszcz
3. Gdańsk
2. Inowrocław
4-. Chojnice
5. Grudziądz
6. Włocławek
7. Elbląg
8. Gdynia
9. Malbork
10. Tczew
11. Weyherowo
4. Katowice
4. Cieszyn
5. Częstochowa
6. Gliwice
7. Pszczyna
12. Będzin
13. Bielsko-Biała
14. Bytom
15. Tarnowskie Góry
J. Kielce 8. 9. Radom Sandomierz 16. 17. 18. 19. Jędrzejów Końskie Pińczów Starachowice
6. Koszalin 10. Słupsk 20. Szczecinek
7. Kraków 11. Nowy Sącz 21. Bochnia
22. Chrzanów 23'. Kraków
24. Nowy Targ
25. Oświęcim
26. Tarnów
27. Żywiec
8. Lublin
28. Chełm
29. Kraśnik Fabryczny
30. Łuków
147
. ckiwa wojewódzkie Oddziały terenowe Archiwa powiatowe
Łódź
12. Piotrków
31. Zamość
32. Łęczyca
33. Łódź
34. Łowicz
35. Pabianice
36. Sieradz
37. Skierniewice
38. Tomaszów
10. Olsztyn 13. Morąg 39. 40. Mrągowo Szczytno
11. Opole U. Brzeg 41. 42. 43. Kluczbork Nysa Racibórz
12. Poznań 15. Kalisz 44. Gniezno 45. Konin 46. Leszno 47. Piła -48. Poznań
13. Rzeszów z siedzibą w Przemyślu 16. 17. Jasło Rzeszów 49. Przeworsk 50. Sanok 51. Tarnobrzeg
14-. Szczecin 52. Płoty 53. Stargard
15. Warszawa 18.-19. Płock Siedlce 54. Mława 55. Moditn.
16. Wrocław
20. Jelenia Góra
56. Otwock
57. Piaseczno w Górze Kalwarii
58. Żyrardów
59. Kłodzko
148
Archiwa wojewódzkie Oddziały terenowe Archiwa powiatowe
60. Lubań
61. Wałbrzych 62^. Wrocław
17. Zielona Góra /Stary Kisielin/
22. Gorzów
63. Sulechów 6-4. Świebodzin 65. Szprotawa
Sieć archiwów kościelnych w Polsce według stanu na rok 1970
Instytucją koordynującą działalność kościelnych archiwów, biblio tek naukowych i muzeów jest Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych przy KatolickimUniwersytecie Lubelskim w Lublinie, ul. NowotkiS. Sieć archiwów kościelnych powiązana jest z organizacją diecezjalną Kościoła, a archiwa - w zasadzie - znajdują się przy siedzibach diecezji:
- ul. "Kościelna l
- ul. Najśw. Marii Panny 54
- ul. Opacka
- Katedra
Białystok Częstochowa Gdańsk - Oliwa Gniezno Gorzów Wielkopolski Katowice Kielce Kraków Lublin Łomża Łódź Olsztyn Opole Pelplin Płock Poznań Przemyśl Siedlce Tarnów
- ul. Drzymały36
- ul. Jordana 39
- ul. Swierczewskiego 23
- ul. Franciszkańska 3
- ul. Zamoj ska 2
- ul. Sadowa3
- ul. Worcella l
- ul. Staszica 5
- ul. Książąt Opolskich 19
- ul. Tumska 4
- ul. Tumska 3
- ul. Ostrów Tumski 2
- ul. Katedralna 20a
- ul. Swierczewskiego60
- ul. Dzierżyńskiego 9
149
Warszawa Włocławek Wrocław
ul. Krakowskie Przedmieście 52 ul. Gdańska 2-4 ul. Kanonia 12
X. DRUK, KSIĄŻKA. BIBLIOTEKI
Druk
Wiktor Hugo w powieści "Notre Dame de Paris" pisał: "...wynalazek sztuki drukarskiej jest największym wydarzeniem historii, matką wszelkichrewolucji. Dał on ludzkości nowy środek wyrażania się dla nowych myśli i idei".
Wynalazek ten nie powstał nagle. Jego ewolucja była długotrwała. Już przed pięciu tysiącami lat znano w Egipcie i w Babilonii stemple drewniane, którymi odbijano poszczególne słowa, ornamenty czy obrazy nawet na tkaninach.
Chińczycy używali takich stempli już w VII w., a w Europie pojawiły się one na przełomie XIII-XIV w. Za pomocą takich stempli wykonywano na przykład karty do gry. Ten rodzaj reprodukcji nazywano ksylografią. Metodą tą postanowiono też powielać teksty wielo-kartowe. Dało to początek "drukowi" książek ksylografieznych, gdzie dla każdej strony księgi trzeba byłorytować odrębną tablicę drewnianą. Książki takie istniały już w początku XV w., ale zachowane pochodzą dopiero z lat 1470-1530. Zachowało się 31 różnych tytułów ksiąg powstałych techniką ksylografie zna. Bardzo wcześnie stosowano taką technikę również w Korei. W 1011 r. "wydrukowano" tam za pomocą 81 258 płyt drewnianych zbiór zadań-nauki buddyzmu, zwany "Tajdjangen".
Jednym z najważniejszych usprawnień druku .są jednak czcionki ruchome. Znano je już dawniej, jeszcze przed Gutenbergiem.Czcionkami ruchomymi, wykonanymi z brązu, wydrukowano w Korei w 1234- r. kodeks prawa koreańskiego "Sanden Remum" , liczący 50 tomów. W Chinach w połowie XI w. wykonywano drukarskie czcionki ruchome z gliny, a w XIV w. z miedzi. Główną zasługą Jana Gensfleischa, zwanego później Gutenbergiem, jestumiejętność połączenia w jedną całość trzechnajważniejszych elementów techniki drukarskiej, mianowicie prasy drukarskiej, czcionki drukarskiej - ruchomej i techniki
151
-redukowania tej czcionki w ten sposób, że była ona -wykonywana z Detalu, odlewana z metalu masowo za pomocą matryc wykonanych r<3wnież z metalu.
Nazwa druk pochodzi z języka niemieckiego. Drucken znaczy u-ciskać, tłoczyć.
Drukowanie składa się z dwu czynności:
l/ ze składania,
2/ z drukowania, czyli z tłoczenia.
Składanie, czyli sporządzanie składu drukarskiego może być wy-Xonane ręcznie lub maszynowo.
Do składu ręcznego używa się czcionki ruchomej. Czcionki układa się w odpowiednich przegrodach tak zwanej kaszty. Kaszty układa się na specjalnej desce wielkości arkusza papieru. Tak sformowaną formę drukarską przekazuje się prasie drukarskiej do wykonania drugiej czynności - drukowania. "Usprawńieniem w zakresie składania przy bardzo dużych nakładach jest stosowanie tzw. stereotypii /stereos - twardy, typos - odcisk/. Usprawnienie to polega na tym, że na zwykły ręczny skład 'drukarski wtłacza się arkusz wilgotnej tektury. W tekturze tej zostaje w ten sposób odbiły negatyw składu. Z takiego negatywu odlewa się metalową płytę i tę zakłada się do maszyny drukującej. Ta metoda nazywa się stereotypią papier ową. Z ostała ona odkrytac około 1830 r. przez Claude Gemaoud*w Paryżu.Dla przyspieszenia czynności sporządzenia składu drukarskiego praca ta -została zmechanizowana za pomocą odpowiedniej maszyny, podobnej do maszyny do pisania. Wśród wielu odmian takiej maszyny zasługują na omówienie trzy:
Linotyp - maszyna powstała około 1884 r. /wynalazca: Mergen-thaler/. Drukarz składający tekst za pomocą klawiszy uwalnia potrzebne matryce czcionek, które układają się w wiersz. W te matryce wlewa się ołów i tak powstaje skład całego wiersza, a matryce czcionek przenośnik układa z powrotem na swoim miejscu /w odpowiednim magazynie maszyny/. Matryce mogą być używane wielokrotnie.
Typograf jest to maszyna oparta na podobnych zasadach działania jak linotyp. Wynaleziona została kilka lat później przez Amerykanów: Roger są i Brighta.
Podstawową niedogodnością obu tych typów maszyn jest to, że odlewają one całe wiersze i w razie powstania błędu choćby z powodu jednej tylko złej litery - trzeba zniszczyć cały wiersz.
Monotyp jest to maszyna wynaleziona przez Amerykanina Tolber-ta Lanstona w 1897 r. Maszyna ta likwiduje niedostatki linotypu
152
i typografu. Urządzenie składa się z dwu maszyn: składającej i odlewającej. Za pomocą klawiszy w szerokiej, przesuwającej się taśmie papierowej maszyny pierwszej wybija się różne kombinacje okra, głych otworków, które odpowiadają określonym znakom. W ten sposób pi*zygotowaną taśmę zakłada się następnie do drugiej maszyny odlewniczej, gdzie gorące powietrze przez dziurki w przesuwającej się taśmie wtłacza do matryc odpowiednich liter ołów. W ten sposób powstają czcionki poszczególnych kiter, które automatycznie układają się następnie w wiersz.
Ogromnym postępem w dziedzinie techniki formowania składów drukarskich jest zastosowanie do tego celu metody fotograficznej. Fotograficzna maszyna składająca działa w ten sposób, że przez u-derzenia w odpowiedni system klawiszy przenosi się przed urządzenie projekcyjne negatywy lub pozytywy liter. Przez ich naświetlenie powstaje film z obrazem litery, który to film może być użyty do druku na tzw. maszynie pospiesznej lub na maszynie zwanej offsetem.
Również druga czynność - tłoczenie, czyli drukowanie zostało drogą rozwoju wynalazczego znacznie usprawnione. W XVI w. drewnianą śrubę prasy Gutenberga zastępuje Dauner /Niemcy/ śrubą metalową. W XIX w. powstaje prasa drukarska z żelaza /Stanhopa -- Anglia/. Obie te maszyny drukują za pomocą płyty naciskającej na papier.
Na początku XIX w. powstaje również tzw. prasa pospieszna. Wynalazca jej jest Konig /1811 r./. Ta wielokrotnie ulepszana maszyna powoduje zwiększenie szybkości i precyzji druku.
W latach i860-1870 wynaleziono w Ameryce /Bullock/ drukarską maszyną rotacyjną, która w ciągu godziny może wykonać 18000 egzemplarzy 32-stronic owe go druku dużego formatu i strony te odpowiednio w tym samym czasie złożyć i zeszyć.
Znawcy przedmiotu przypuszczają, że pierwszy druk wykonany przez Gutenberga należy datować na rok 1445. Miała to być "Księga Sybilli" - utwór poetycki z 1360 r. Z druku tego zachowała się jedna karta. Drukiem, który bezspornie został wykonany przez Gutenberga, jest tzw. "Biblia czterdziestodwuwierszowa". Powstała ona w latach 1452-1456, "Biblia" została uznana za jedno z najpiękniejszych dzieł sztuki drukarskiej. Wydano ją w 2 tomach o łącznej objętości około 640kart. Wysokość nakładu /sprawa sporna/ miała wynosić 150 egzemplarzy drukowanych na papierze i 35 egzemplarzy drukowanych na pergaminie. Z tego zachowały się 44 egzemplarze, w tym jeden w Polsce /w Seminarium Duchownym w Pelplinie/.
Sztuka drukarska zaczęła się szybko rozprzestrzeniać,najpierw
153
róin.ych. miastach. Niemiec, potem w Italii. W Polsce pierwszym grodkiem sztuki drukarskiej był Kraków, a pierwszym drukarzem ^iałający-m w Krakowie - Kasper Straube, który wydał kalendarz ścienny na rok 1474.
We Wrocławiu pierwszą drukarnię założył Kasper Eylan, głogo-^�ianini kanonik wrocławski. W 1475 r. drukuje on statuty synodalne, ^ nich zaś tekst polski, który jest pierwszym polskim drukiem w historii drukarstwa /modlitwy: Ojcze Nasz, Zdrowaś Maria i Wierzę \t Boga/ . Drukarnia Eylana działała we Wrocławiu do 1480 r.
Okres drukarstwa od czasu wynalazku druku do 1500 r., a więc ^o czasu o stateczne go ukształtowania się książki jako formy zewnętrznej , nazywamy okresem inkunabułów, a książki tego okresu - inkunabułami /od łacińskiego słowa incunabula - kołyska/.
Książka
Na początku istnienia i r.ozwoju książki drukowanej jej format i powierzchnia karty były ogromne. Stąd też pierwotnie nazwa tej for my dzieła pisarskiego brzmi księga, a słowo książka jest zdrobnieniem tego podstawowego wyrażenia.
Wyraz księga - książka wywodzi się z pierwowzoru starosłowiańskiego "kniga" - co oznacza pismo, literę. W polskim nazewnictwie używano pierwotnie wyrazu knięga, potem w XIII w. księga.
Historia książki jest tak dawna, jak dawne jest pismo. Bardzo różnorodny jest materiał pisarski, na którym pisano książki. Były to więc tabliczki lub bryły geometryczne z gliny wypalonej, używano też tabliczek drewnianych powlekanych woskiem. Materiałem pochodzenia roślinnego był papirus. Pisano również na skórze, płótnie, pergaminie, wreszcie na papierze - jedynym dziś materiale pisarskim. Rzadziej stosowanym materiałem pisarskim były płytki bambusu i jedwab /w Chinach/ , oraz liście palmowe /w Indiach./ . Materiałem pisarskim była również kora brzozy, lipy i innych dr zew. Również zewnętrzna forma książki ulegała wielokrotnie zasadniczym zmianom, Ponieważ książka zawiera tekst obszerniejszych rozmiarów, trzeba umieszczać go na odpowiednio dużej powierzchni w ten sposób, aby Jego ciągłość została zachowana. Najprostszym sposobem jest doklejanie kolejnych, kart księgi jedna obok drugiej, w długą taśmę,przechowywaną w formie zwiniętej - stąd najstarsza forma książki nosi nazwę zwoju /po łacinie volumen, od volere - zwijać/. Przy c żyta-fcłu trzymano zwój oburącz rozwijając go prawą ręką, a część przeczytaną zwijając lewą. Dl i ochrony przed zniszczeniem wkładano
ISA
zwoje do pokrowców z pergaminu, a następnie do specjalnych fute-rałów, które sporządzano często w formie naczynia glinianego /taki futerał nazywał się po łacinie cista lub capsa/. Książki w tej postaci sporządzano z różnych materiałów /skóra, papirus, płótno, pergamin itp./. Najstarszy zachowany zwój pochodzi z III w. p.n "e.
Inną zewnętrzną formą książki był tzw. kodeks. Tutaj zamiast sklejania kart z tekstem jedna obok drugiej kładziono karty jedna na drugiej. Już dawniej wiązano w ten sposób tabliczki woskowe w tzw. poliptychy. Nazwa tej formy książki pochodzi od łacińskiego słowacaudex -drewniany klocek. Kodeks miał nad zwojem jeszcze tę wyższość., że można było zapisać kartę obustronnie. Celem ochrony kodeksu przed zniszczeniem zaopatrywanego w oprawę. Do oprawy używano dwu desek, które na grzbiecie łączono pergaminem lub skórą /stąd wyrażenie, że książkę czyta się "od deski do deski"/. Bardziej cenne księgi oprawiano w kość, skórę, jedwab, złotą lub srebrną blachę. Za najstarszą księgę egipską uważa się tzw. papirus Prissa, zachowany w Bibliotece Narodowej w Paryżu, pochodzący z lat 2200 - 2000 p.n.e. Również dawne są tabliczki z Nippur datowane na 2100 r. p.n.e., zawierające sumeryjską wersję potopu.
Powielania książki odbywało się przez jej wielokrotne przepisywanie. W starożytności robili to specjalnie wyszkoleni niewolnicy. W średniowieczu praca nad książką i jej powielaniem skupiała się w klasztorach. Rękopisy średniowieczne uzyskiwały często bardzo wysoki poziom artystyczny, zwłaszcza jeżeli chodzi o pismo i ornamenty-
Rola książki rosła w miarę rozwoju sieci uniwersytetów. Powstała wtedy potrzeba szerszego powielenia książki dla celów dydaktycznych. Tę pracę wykonywali, począwszy od XII w., zawodowi kopiści. Sredniowiec zna europe j ska książka rękopiśmienna była w swych początkach pod silnym wpływem książki arabskiej. Odbijało się to zwłaszcza w motywach dekoracyjnych, ale również na treści książki /astronomia, medycyna, poezja/.
Osobny nurt w dziejach książki rękopiśmiennej stanowią książki pisane głagolicą i cyrylicą i rozpowszechniane na Półwyspie Bałkańskim. Początek temu typowi książki dali w IX w. Cyryl i Metody.
Do Polski książki rękopiśmienne zaczęły napływać zapewne już w X w. Wymagała tego akcja chrystianizacyjna oraz organizacja administracji stabilizującego się państwa polskiego. W XI w. fakt istnienia w Polsce książki rękopiśmiennej jest już potwierdzony dowodnie. Tak np. w 1027 r. ks, Mechtylda Szwabska ofiarowała Mieszkowi n księgę liturgiczną "Ordo Romanorum", a sporządzony w
155
-zątkach XII w. /1110 r./ opis skarbca katedry krakowskiej wyli-
j 52 tomy różnej treści. Książki te były zapewne w tej bibliotece \ w Xl w. W XII w. Polska może wykazać się również rodzimą pro-Likcją książki rękopiśmiennej. Powstaje "Kronika" Galia Anonima, -rażana za pierwszą książkę powstałą w Polsce. Za pierwszą księ-' napisaną przez autora Polaka uważa się "Kronikę" Wincentego tLdłubka, a za pierwszą księgę napisaną całkowicie po polsku - "Kazania Świętokrzyskie" z XIV w.
Ośrodkami powstawania polskie j książki rękopiśmienniczej były klasztory w Międzyrzeczu, Tyńcu, na Sw. Krzyżu oraz szkoły ka-tedralne.
Wiek XIII przynosi nowe księgi, wśród których na szczególne przypomnienie zasługuje "Księga Henrykowska" , zawierająca pierwsze po polsku napisane zdanie. Ważny dla języka polskiego był również "Psałterz Floriański" powstały w Kłodzku. Na przełomie XIV-XV w. powstają już księgi rękopiśmienne pisane w całości w języku polskim.
Coraz większe zapotrzebowanie na księgi powodowało, że ich ręczne przepisywanie już nie wystarczało. Szybciej od księgi rękopiśmiennej powielana była księga ksylografie zna. W tym celu wycinano, najczęściej w desce lipowej, negatywy zarówno tekstu, jak i ilustracji. Pozwalało to na powielanie tekstu praktycznie w dowolnej liczbie egzemplarzy, ale przygotowanie drzeworytu poszczególne j karty było bardzo czaso- i pracochłonne. W ten sposób powstawała książka drzeworytowa, zwana też książką blokową lub ksylografie zna. Do tego czasu zachowały się 33 tytuły ksiscżek powielonych tą techniką, w tym w Polsce 2 tytuły /gramatyka języka łacińskiego oraz traktat o śmierci "Ar s Moriendi"/.
Prawdziwą rewolucję w dziejach rozwoju i rozpowszechnienia książki spowodowało wynalezienie druku oraz zastosowanie taniego papieru jako materiału drukarskiego. Za pierwszą książkę drukowaną uchodzi "Biblia czterdziestodwuwierszowa" Gutenberga wydana w latach 1455-1456 w Moguncji.
Książka drukowana krojem czcionek oraz kształtem liter i znaków pisarskich upodabnia sią do księgi rękopiśmiennej. Pierwodruki, które ukazały sią do 1500 r., nazywa się inkunabułami. Od XVI w. książka, drukowana zACfcyna dopracowywać się własnych cech zewnętrznych i zrywa z podobieństwem do księgi rękopiśmiennej. Zaczyna sią różnicowanie formatów książek.
W Polsce pierwsze druki zaczęły ukazywać siew Krakowie wiatach 1473-1474- w oficynie Straubego. W wydanych we Wrocławiu sy-aodalnych statutach z 1475r. po raz pierwszy pojawił się w druku
156
tekst polski, zaś pierwszą książką napisaną w całości r>o drukowany w Krakowie w 1513 r. modlitewnik Biernat "Raj duszny". Kraków jest również miejscem powstania książek drukowanych alfabetem cyrylickim. Powstały on w oficynie Szymona Fioła.
Druk umożliwił również popularyzację w Polsce dzieł! nowskiego, postępowych książek Prycza Modrzewskiego i -,
Ze względu na polemikę społeczną i religijną oraz córa zapotrzebowanie na książkę zaczyna się w XVII w. szerzv'* cja książki popularnej, taniej, ale wydanej niedbale /na z pierze/. W XVIII w. dzięki rozwojowi techniki drukarskiel / �**' reorypi, litografii/ następuje dalszy rozwój książki.
Wiek XIX wprowadził do druku daleko posuniętą mechaniz Wprowadzono nowe maszyny drukarskie /linotyp, monotyp rotacyjna/. Wszystko to powoduje coraz szybszą i bardziej masi produkcję książki, ale wraz z tym pojawia się tendencja do obniż jakości produkcji. Ogromne znaczenie dla powielenia tekstu ksi miało zastosowanie dla tego celu fotografii, a następnie techniki m krofilmowej. Taśma mikrofilmowa i tzw. mikrokarta stają się coraz powszechniejszą formą książki drukowanej.
Biblioteki
Biblioteki naukowe stanowią najważniejszy warsztat pracy naukowej każdego badacza, a więc również i historyka. Poniższe zestawienie powinno poinformować czytelnika o najważniejszych bibliotekach naukowych w Polsce i w ogólnych zarysach o wielkości ich a sobów. Pełny wykaz bibliotek naukowych w Polsce daje praca: A.ł czyńska i H. Wiącek, Informator o bibliotekach w Polskie j Rzec?: pospolitej Ludowej, wydana przez Stowarzyszenie Bibliotekar; Polskich, oraz corocznie wydawane Informatory Nauki Polski
1. Biblioteka Narodowa. Warszawa- Ochota, ul. Hankiewi<
Biblioteka Narodowa jest centralną biblioteką państwową. J sób wynosi ponad 2 min woluminów, w tej liczbie około 77 ' druków i około 9 000 rękopisów. , ef
Zaczątkiem tej biblioteki była Biblioteka Załuskich, **^ połp^ Andrzej Załuskiudostępnił w 174-7 r. do użytku publicznego ku rzeczypospolitej szlacheckiej wywieziono zasoby bibn< � ' ^e. cej wówczas około 300 OOOtomów, do Petersburga i wł3cz,on<^ sarskiej biblioteki publicznej. Po odzyskaniu niepodległ� � ^ r. część zasobu Biblioteki Załuskich rewindykowano.
157
�v czasie powstania warszawskiegow 1944 r. .Twojnie światowej Biblioteka Narodowa w 1954 r. otrzy-tatut i stała się centralną biblioteką państwową i placów-po głównych zadań tej biblioteki należy: lżenie, opracowywanie i udostępnianie dokumentów i za-ennictwa polskiego, bieżącej produkcji piśmiennie ze j i
ctwa obcego.
owadzenie urzędowej rejestracji polskiej produkcji wydaw-
jordynac ja działalności bibliotek w Polsce, opieka oraz >nie kadr bibliotekarskich. Rozwijanie bibliotekoznawstwa, nauki o książce i pokrewnych
ioteka otrzymuje egzemplarz obowiązkowy wszystkich pols-,ich wydawnictw i płyt gramofonowych.
2 Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, ul. Szewska 37
Biblioteka powstała w 1817 r. we Lwowie. Posiada zbiory o charakterze ogólnonarodowym. Szczególnie wartościowy jest zbiór rę-opisów z zakresu pamiętnikarstwa polskiego. W zbiorze starodruków większość stanowią druki z okresu polskiego Odrodzenia i Oświe cenią. Bogaty zbiór ekslibrisów, zbiór wydawnictw emigracyjnych i wydawnictw dotyczących polskie go ruchu robotniczego.
Biblioteka posiada około 420 000 książek i czasopism oraz około 00 jednostek zbiorów specjalnych, w tym ponad 75000 starodruków i dokumentów.
Biblioteka "Uniwersytecka w Warszawie, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28
wstała w 1817 r. jako centralna biblioteka Królestwa Polskie-
rzez jakiś czas kierownikiem jej był Joachim Lelewel/. Do niej
no zbiory biblioteczne bibliotek klasztornych sekularyzowa-
tonów. Upadła po powstaniach 1830i 1863 r. W 1871 r. stała >lioteką uniwersytetu rosyjskiego w Warszawie, a od!9l5r.
ytetu polskiego. Posiada około l 500 000 książek /w tympo-0 czasopism/ oraz około 90 000 jednostek zbiorów specjał-
iejska Biblioteka Publiczna im. Raczyńskich w Poznaniu, 2 pl. Wolności 19
in& w 1829 r. Spłonęła w czasie ostatniej wojny.Urato-sdynie rękopisy. W 1949 r. nazwano ją Miejską Biblioteką
158
iłn. Raczyńskicłi. Przeniesiono do niej uratowane szrz i, biblioteki. Biblioteka kompletuje księgozbiór zewszystki łi ^avHe wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem nauk-społecznych tycznych. Posiada około 600 000 książek i czasopism oraz * 30 000 jednostek zbiorów specjalnych.
5. Bibliotekat Jagiellońska, Kraków, ul. Mickiewicza 22 Biblioteka posiada ponad 2 000 000 tomów, z tego 3/4. m'i bibliotekach zakładowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. ZŁ pisów liczy około 12000 jednostek, starodruków ponad 90 OOC go zbiór ma charakter ogólnonaukowy z przewagą nauk human; nych ora z matematyczno-przyrodniczych. Za pośrednictwem nictw własnych/"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", "Przybyć graniczne Biblioteki Jagiellońskiej"/ informuje o rozwoju swoich * zbiorów.
Wszystkie przedstawione biblioteki odegrały ogromną rolę w c się rozbiorów Polski. Można powiedzieć, że w poszczególnych żabo rach spełniały one rolę bibliotek centralnych.Oprócz nichw okresi rozbiorów było jeszcze wiele bibliotek, które utworzyły polskie koła emigracyjne. Były to:
1. Biblioteka Polska w Paryżu, założona w 1838 r. przez J.U. Niemcewicza. Miała ona charakter polskiej biblioteki narodowej.
2. Biblioteka Wersalska, założona w 184-1 r. przez Antoniego Ostrów skiego.
3. Biblioteka przy Szkole Polskiej w Battignoles.
Te dwie ostatnie biblioteki w 1855 r. połączono w jedną, a jej zbiory przewieziono w 1921 r. do Polski i włączono do zbiorov blioteki Narodowej.
4. Polskie Muzeum Narodowe z Biblioteką w Raperswil /Są caria/ , założone w 1870 r. przez Władysława Platera. Przez
c za s bibliotekarzem był tu Stefan Żeromski. Zbiory tej bibliotel włączono również po pierwszej -wojnie światowe j do Bibliotek, dowej.
Inne biblioteki naukowe w Polsce /wybór/
Wrocław ~ jQ
1. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, ul. Szajnoc
oraz św. Jadwigi 3-4- łona***
Przedwojenna biblioteka uniwersytecka we Wrocławi ,ostftł*
czasie oblężenia miasta. Ocalała Biblioteka Miejska, ktć
przekazana Uniwersytetowi. Księgozbiór Biblioteki l
159
10 000 rękopisów. Biblioteka koordynuje działał -$0 " i bibliotek naukowych - zakładowych, liczących ponad
Biblioteka specjalizuje się w gromadzeniu silesiaków,
* v Łużyc, literatury niemcoznawczej i czechoznaw-dotyczący �
r k& publiczna m. Stołecznego Warszawy, ul. Koszyko-
!� nC
i Została w 1907 r. dzięki fundacji rodziny Kierbedziów. owstania warszawskiego poniosła ciężkie straty. Jest biblioteką oświatową dla Warszawy. Zbiory jej liczą około ów w tym ponad 11 000 starodruków i ponad 3 OOOrękopi-.gozbiór ma w zasadzie charakter uniwersalny. i Biblioteka Sejmowa, ul. Wiejska 6
egozbiór poświęcony sprawom polityki, prawa i ekonomii.
i wydawnictwa parlamentarne i urzędowe polskie i obce o-ydawnictwa organizacji międzynarodowych. Księgozbiór liczy iKoło 16 000 woluminów.
i. Biblioteka Zakładu Historii Partii przyKC PZPR, ul. Gór-'nośląskal8-20
Księgozbiór liczy ponad 100 000 woluminów. Biblioteka gromadzi wydawnictwa z zakresu historii polskiego! międzynarodowego ruchu robotniczego. Kraków
.. Biblioteka PAN, ul. Sławków ska 17
iwna Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności, reaktywowana Zbiory wynoszą około 400 000 tomów, w tym 139inkunabu-', ponad 12 000 starodrukowi ponad 7 OOOrękopisów. Jest to bitka v za sadzie humanistyczna, ze szczególnym uwzględnieniem �ii, historii literatury, językoznawstwa, sztuki, archeologii i ^znawstwa.
Uoteka Czartoryskich - Muzeum Narodowe, św. Marka 17 ska Biblioteka Publiczna, ul. Franciszkańska l ) liczą l 300000 woluminów. Księgozbiór zawiera dzie-aistorii, literaturoznawstwa oraz opracowańdotyczą-
160
Poznań
1. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, ul. Mielżyńskiego27-29
Zbiory liczą około 250 000 woluminów, w tym 20000 starodruków Zgromadzono tu wszystkie wydawnictwa P.T.P.N. od początku jego ' istnienia. Zbiory mają niezwykłą wagę dla badaczy dziejów regional, nych Wielkopol ski.
2. Biblioteka Główna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ul. Ratajczaka 38-40
Powstała pod koniec XIX w. jako biblioteka niemieckiego uniwersytetu. Od 1918 r. jest biblioteką uniwersytecką uniwersytetu polskiego. Księgozbiór liczy około l 200000 woluminów. Ma on charakter ogólnonaukowy z przewagą pozycji filologiczno-historycznych. Specjalizacja z zakresu piśmiennictwa niemcoznawczego, zachodnio-słowiańskiego i regionalnego.
3. Biblioteka PAN w Kórniku /Zamek/
Stanowi ona fundację Działyńskich. Przekazana została w 1924. T. na własność narodu przez Władysława Zamojskiego. Po ostatniej wojnie staje sią własnością PAN. Księgozbiór liczy ponad 150000woluminów. Zbiory dotyczą historii Polski i piśmiennictwa polskiego. Są tu cenne materiały do historii Wielkiej Emigracji. Duże znaczenie ma też zbiór starodruków /około 25000/. Co 5 lat ukazuje się "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej".
Lublin
1. Biblioteka Główna "Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej ul. Nowotki.9
Biblioteka liczy około 4-00 000 woluminów. Kierunek kompletowania : nauki humani sty c zne i matemary c zno - pr żyr odnic ze.
2. Biblioteka "Uniwersytecka KU L, ul. Chopina 27 Biblioteka liczy ponad 470 000 woluminów. Księgozbiór ma charakter ogólnonaukowy, ze szczególnym uwzględnieniem religioznawstwa i filozofii chrześcijańskiej.
3. Wojewódzka! Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińs-kiego. ul. Narutowicza 4
Zbiór liczy około 3SO 000 woluminów. Księgozbiór w swej przewadze rna charakter humanistyczny.
Tor-uri
1. Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika, ul. Wysoka 16
Utworzona w 1923 r, z połączenia czterech mnie j szych bibliotek. Liczy ponad 37O000woluminów. Gromadzi się tu opracowania z zakresu sztuki i nauk humanistycznych, a ponadto opracowania dotyczące Kopernika, Pomorza i Torunia.
161
2. Biblioteka Główna Uniwersytetu im. M. Kopernika, ul. Chopina 12-18
Biblioteka liczy ponad 650 000 woluminów. Księgozbiór przysto-0*rany iest ^� dyscyplin reprezentowanych na Uniwersytecie; ponad-
jawiera druki regionalne dotyczące Pomór za, Warmii i Mazur.
Katowice
1. Biblioteka Śląska, ul. Francuska 12
Księgozbiór liczy około 500 000 woluminów, w tym około 25000 tarodruków. Księgozbiór ma charakter ogólnonaukowy, zeszcze-.anyro. uwzględnieniem silesiaków.
Bydgoszcz
1. Miejska Biblioteka Publiczna, Stary Rynek 24
Księgozbiór liczy ponad pół miliona tomów. Ma on charakter ogólnonaukowy, ze szczególnym uwzględnieniem wydawnictw dotyczących województwa bydgoskiego. Wśród zbiorów zasługuje na uwagę Biblioteka Bernardyńska oraz kolekcja Adama Grzymały-Siedleckiego.
.Bibliografia
Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965.
Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław 1971, Ossolineum.
Gry c z J., Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1957.
Informator Nauki Polskiej 1971 - Biblioteki, s. 292-314..
Kuglin J., Poligrafia książki, Wrocław 1968.
Starnawski J., War s ztat bibliografie zny historyka literatury
polskiej. RozdzialX: Biblioteki polskie jako war s ztat historyka
literatury polskiej, Warszawa 1957, s. 234-261.

XL MUZEALNICTWO
Muzealnictwo i muzeologia obejmują całokształt zagadnień organizacyjnych i technicznych związanych z muzeami /wyraz muzeum, pochodzi od greckiego słowa museion - miej see poświęcone sztuce i nauce/, jako instytucjami gromadzącymi i przechowującymi zbiory z różnych dziedzin. Zabytki jako wytwory określonych dziedzin obrazuj ą historyczny rozwój poszczególnych działów działalności człowieka.
Powstawanie i rozwój wszelkich zbiorów muzealnych oraz ich charakter ma zawsze związek z przeszłością polityczno-społeczną i gos-podarczo-kulturalną danego narodu. Dlatego aktualny stan muzealnictwa, a zwłaszcza zakres zasobów muzeów, ich rozmieszczenie oraz charakter - zagadnienia istotne dla historyka, który musi wzbogacać swój warsztat badawczy .analizą zabytków kultury materialnej - stają się zrozumiałe, jeżeli bada się dzieje tych zasobów muzealnych.
Istotne źródła historyczne dotyczące epoki nowożytnej stanowią eksponaty muzealne związane z rozwojem gospodarczym, z rozwojem techniki, rzemiosła, budownictwa, wojskowości, kultury ludowe j itd. Powinny one być coraz częściej brane pod uwagę w badaniach naukowych historyków. Materialne przekazy wszelkiej działalności człowieka stanowią oryginalny i autentyczny materiał dla badacza. Górują nad źródłami pisanymi, ponieważ poglądowo demonstrują w oryginalnej formie różne wycinki działalności ludzi z epok minionych. Historyk ma dzięki nim możnośćfi niemal osobistego przeżywania badanych faktów i zjawisk. Może zatem głębiej i bardziej autentycznie odtwarzać przeszłość niż badacz pozbawiony ich. Jak wśród różnych kategorii przekazów źródłowych, tak też i wśród eksponatów materialnych często zdarzają się niewątpliwe falsyfikaty, co nakazuje historykowi uwzględniać wszelkie daleko idące kryteria ich oceny pod względem autentyczności. Wymaga to od niego dużego specjalistycznego znawstwa, zwłaszcza z zakresu historii sztuki. Znajomość dziejów poszczególnych eksponatów i określonych'zbiórów orientuje
it*3
w ich zakresie i przynajmniej -w ogólnie pofątej ich wartości poznawczej.
Dzieje muzealnictwa powszechnego
Najdawniejsze świadome zbieractwo i kolekcjonerstwo różnych zabytków sztuki sięga czasów starożytnych. Kolekcje te zawierały obok cennych przedmiotów artystycznych i innych zabytków kultury materialnej również księgozbiory. Taki charakter miało w starożytności słynne muzeum aleksandryjskie, pergamońskie czy konstantynopolitańskie. Zupełnie inną specyfiką reprezentują muzea nowożytne, które zaczęły powstawać w epoce Renesansu, Na przestrzeni XVI i XVII w, różne zbiory prywatne królów i magnatów włoskich, francuskich i innych, a także pierwsze muzea publiczne zawierały zbiory bardzo różnorodne. Za najwcześniejsze europejskie muzeum publiczne uznać należy Muzeum Kapitblińskie, założone w 1471 r. przez papieża Sykstusa I w.oparciu o zbiory papieskie, które odtąd stały się powszechnie dostępne. W rzędzie najstarszych muzeów nowożytnych znajduje się w dalszym ciągu założone w 1753 r. British Museum, posiadające cenne zabytki, rękopisy, okazy przyrodnicze i bibliotekę.
Nowa epoka w dziejach muzealnictwa powszechnego zaczęła się od burżuazyjnej rewolucji- francuskiej z końcem XVIII w., która przez stworzenie nowego systemu prawnego zagwarantowała rozwój muzeów w pełni dostępnych najszerszym kręgom publiczności, zwłaszcza ludziom nauki. Ze zbiorów królów francuskich i skonfiskowanych kolekcji prywatnych utworzono w następstwie zwycięstwa rewolucji największe na świecie obok British Museum francuskie Muzeum Luwru w rezydencji władców "Francji.
Od końca XVIII w. przyjął sią zwyczaj tworzenia instytucji muzealnych o ściśle specjalistycznym charakterze zbiorów, jako że zaczęto odtąd dostrzegać poważne naukowe funkcje tych placówek. W 1798 r. zorganizowano w Paryżu Muzeum Przemysłowe /Conser-vatoir des Arts et Metiers/ ..
Świadomy ruch organizowania różnych muzeów rozwinął się nadzwyczaj silnie na przestrzeni XIX w. Powstały wówczas dziesiątki czołowych instytucji, zwłaszcza we Włoszech, Francji, Niemczech, Anglii, Holandii, Rosji i w innych krajach /najwięcej w Niemczech ive Francji, które odtąd utrzymują pod tym względem przewodnictwo w ś*lecie/, O ile zbić y muzealne wielu krajów zawierają obok
164
zabytków związanych z ich historią również eksponaty dotyczące innych obszarów świata /zwłaszcza antyki/, o tyle muzea włoskie mają prawie wyłącznie dzieła sztuki włoskiej, począwszy od staro, rzymskich czasów. Zasoby muzeów włoskich powstawały głównie ^ oparciu o dawne zbiory książęce, zwłaszcza medyce j skie, bądź o kolekcje prywatne. Wiele z nich powstało dla celów dydaktycznych przy włoskich akademiach sztuki, zlokalizowanych w wielu miastach tego kraju. Powołano też liczne muzea lokalne i diecezjalne. Do najważniejszych włoskich instytucji muzealnych należy zaliczyć galerię Uffiziów we Florencji /zbiory medycejskie/, kompleks muzeów watykańskich, Muzeum Narodowe w Neapolu i muzea akademii sztuk.
Zbiory miejscowe przeważają również w Hiszpanii, która posła-da swoje największe muzeum Prado w Madrycie /największa galeria malarstwa hiszpańskiego/, Muzeum Narodowe w Valladolid, Kataloń-skie w Barcelonie i inne mniejsze.
We Francji poza Luwrem największe muzea skupiają się w Paryżu, z których najważniejsza jest galeria sztuki współczesnej w Pałacu Luksemburskim. Do innych ważniejszych należy zaliczyć muzeum średniowiecza francuskiego w Cłuny i wiele muzeów prowincjonalnych /z różnorodnymi zbiorami/, prezentujących głównie przeszłość poszczególnych regionów.
Podobnie w Anglii najwięcej wielkich instytucji muzealnych skupia się w Londynie /poza British Museum znajduje się tam National Galery, Muzeum Techniczne i inne/, chociaż i tu bardzo interesujące zbiory posiadają miasta prowincjonalne /zwłaszcza Cambridge, Liverpool, Oxford, Dublin i in./.
Największym państwowym muzeum w Holandii jest Rijksmuseum /malarstwo holenderskie/, a w Belgii - muzeum królewskie w Brukseli i Antwerpii.
W Niemczech muzea państwowe powstawały w XVIII w,, głównie w opariu o zbiory cesarskie i książęce. Najciekawsze zlokalizowane są w Berlinie /cały kompleks tego typu instytucji/ oraz w stolicach poszczególnych prowincji. Z tych ostatnich na szczególną uwagę zasługują drezdeńska galeria Zwingeru /założona przez obu pola-kich królów z dynastii saskiej/, bogate bawarskie Muzeum Narodowe w Monachium i hamburskie muzeum sztuki.
Do najważniejszych muzeów austriackich należy zaliczyć wiede^ ską Galerię Belwederu, Austriackie Muzeum Etnograficzni, Muzeum Historii Naturalnej i Muzeum Techniczne /wszystkie w Wiedniu/-
Spośród czeskich największe znaczenie posiadają zbioryi tva
165
�jjradczanach, Muzeum Narodowe w Pradze i Muzeum-'Etnograficzne y Pradze /ważne dla badacza polskiego ze wzglądu na liczne zwią-zlci sztuki czeskiej z polską/.
Muszą wzbudzać uwagą nowocześnie urządzone zbiory krajów skandynawskich, zawierające sporo obrazów malarzy zachodnioeuropejskich, militariów, zabytków przemysłu artystycznego, kostiumów itd, /zwłaszcza w muzeach narodowych w Kopenhadze i w Sztokholmie/.
Światowe znaczenie posiadają również muzea radzieckie, zorganizowane w oparciu o bogate zbiory carskie i magnackie. Najważniejsze znajdują się, w Moskwie i Leningradzie. Spośród moskiewskich nie sposób pominąć Państwowego Muzeum Sztuki /jedna z największych na świecie kolekcja gipsowa/ , Muzeum Nowej Sztuki Zachodniej, Galerii Tretiakowskiej /zabytki sztuki rosyjskiej od XII w. do czasów ostatnich/ , Muzeum Rewolucji Październikowej i Muzeum Sztuki Wschodniej /dwa ostatnie zorganizowano po 194-5 r./. Najważniejszym muzeurnw Lenigradzie jest Ermitaż w Pałacu Zimowym z bogatymi zabytkami sztuki wschodniej i zachodnioeuropejskiej.
Specyficzny charakter posiadają muzea amerykańskie /zakładane później niż europejskie/, w których przeważają eksponaty kultury materialnej europejskiej /wykupywane w Europie/ a nie amerykańskiej. Zasługują one na szczególną uwagę dlatego, że obok ruchomych zabytków sztuki posiadają niespotykane w innych krajach, kompleksowe, ciekawsze budowle europejskie /pałace, krużganki klasztorne, dziedzińce zamków itd./ lub ich wnętrza. Do najciekawszych instytucji muzealnych amerykańskich należy zaliczyć Muzeum Sztuki w Filadelfii, Muzeum Sztuki w Nowym Jorku i liczne muzea instytutów sztuki w większych miastach Ameryki.
Muzealnictwo polskie
W Polsce ruch muzealny, zorganizowany w XIX w., poprzedziły wielkie akcje kolekcjonerstwa zabytków sztuki przedsiębrane przez panujących i możnych, które to zasoby stały się później podstawą do organizowania licznych muzeów. W średniowieczu zbiory cenniejsze kolekcjonowały tylko ważniejsze instytucje kościelne /katedry, znaczniejsze klasztory/, z których wiele dotrwało do naszych czasów, stanowiąc obecnie najczęściej zasoby diecezjalne. Najciekawszą średniowieczną kolekcją kościeloą jest skarbiec katedry krakowskiej.
166
Świadome kolekcjonerstwo różnych zbiorów sztuki wśród królów polskich rozpoczęli obaj ostatni Jagiellonowie: Zygmunt Stary i Zygmunt August. Obaj zasłynęli głównie z kolekcjonerstwa wspa. niałych zbiorów tkanin, m.in. arrasów kupowanych bądź zamawianych specjalnie u artystów niderlandzkich. Przedstawiają one najczęściej sceny biblijne, krajobrazy,a nawet herby Polski. W 1571 r. król Zygmunt August nadał kolekcji tkanin charakter zbioru pu_ blicznego. W czasie ostatniej wojny arrasy wywieziono z Wawelu do Kanady w celu ich ochrony przed Niemcami. Obecnie ponownie znajdują się w swej macierzystej instytucji /ocalało 136 na kilkaset skolekcjonowanych przez królów polskich/. Obaj ostatni Jagiellonowie zbierali też obrazy i klejnoty. Większe niż oni kolekcje obrazów, rzeźb i innych przedmiotów sztuki stworzyli Walezowie /koniec XVI - pierwsza połowa XVII w./, a zwłaszcza Zygmunt III i Władysław IV. Ich kolekcje obejmowały wiele cennych obrazów i rzeźb wielkich mistrzów, nawet antycznych. Jan Kazimierz zakupił kilka obrazów holenderskich /m.in. Rembrandta/, ale słynny był przede wszystkim jego ciekawy zbiór bogato rzeźbionych zegarów.
Akcję kolekcjonerską prowadzili od początku XVII w. również znaczniejsi polscy magnaci. Na uwagę zasługują bogate zbiory -- głównie obrazów malarzy włoskich - kanclerza Jerzego Ossolińskiego, marszałka Zygmunta Myszkowskiego, Rafała Leszczyńskiego, książąt Radziwiłłów /zwłaszcza Bogusława/. W sumie XVI-i XVII-wieczne polskie kolekcjonerstwo królewsko-magnackie zapewniło polskim zbiorom poważną pozycję wśród zbiorów europejskich.
Te wspaniałe zbiory poniosły wielkie straty podczas kataklizmu "potopu" szwedzkiego w połowie XVII w. Wiele zabytków bezpowrotnie zaginęło, wiele uległo rozproszeniu /sporo wywieziono za granicę, zwłaszcza do Francji/. Po "potopie" chlubnie kontynuował kolekcjonerskie tradycje swych poprzedników król Jan Sobies-ki /jego galeria obrazów osiągnęła liczbę 241 pozycji/. Czasy saskie podobnie jak lata wojny ze Szwecją ponownie bardzo poważnie uszczupliły zbiory polskie. Wiele zabytków wywieziono wtedy do Drezna, wiele innymi drogami /np. wskutek licznych ożeaków córek królewskich z obcymi książętami, zwłaszcza niemieckimi/ dostało się na obce dwory.
Jeszcze bardziej niż w XVI i XVII w. rozwinął się ruch kolekcjonerski w Polsce w okresie Oświecenie. Obok wielkiego mecenasów stwa nad zabytkami sztuki, a także świadomego kolekcjoners-twaJcróla Stanisława Poniatowskiego mnożyła się liczba kolekcjonerów wśród magnatów. Król stworzył ogromny zbiór obrazów


167
/2300 sztuk/ malarzy holenderskich, francuskich, włoskich, polskich i innych. Liczne były także jego zbiory rzeźb, monet, medali, rycin, a także eksponaty przyrodnicze. Wybitnymi zbieraczami różnych zabytków sztuki spośród magnaterii byli w okresie Oświecenia: Michał Radziwiłł /ciekawe antyki/, Mniszchowie w Wiśnio-wcu na Wołyniu /najbogatsze zbiory pośród polskich kolekcji magnackich i królewskich/, książę Stanisław Poniatowski, bratanek króla, Czartoryscy /obecnie zbiory ich znajdują się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie/. Wszystkie polskie zbiory okresu Oświecenia pod względem zasobu znacznie przewyższały kolekcje XVI- i XVIl-wieczne. Lokowane one były w pałacach miejskich bądź w rezydencjach wiejskich, należących do poszczególnych rodzin. Nieznaczny tylko jednak ich odsetek stał się w XIX i XX w. podstawą powstających muzeów. Zabory, a później dwie wielkie wojny światowe spowodowały albo zupełne zaginięcie, albo rozproszenie wielu arcycennych pozycji po całym wprost świecie, gdzie w wielu wypadkach pozostają one do dnia dzisiejszego.
Ważnym etapem w dziejach polskiego muzealnictwa stała się dopiero druga połowa XIX w., a ściślej jego ostatnie 25-lecie, kiedy to zaczynały powstawać pierwsze zbiory i muzea publiczne. Na tyn; odcinku panował u nas wcześniej zupełny zastój, Iktóry spowodowany był warunkami zaborczymi.
Na początku XIX w. w Puławach udostępnili społeczeństwu swe zbiory Czartoryscy. W 1862 r. powstało w Warszawie następne muzeum publiczne, tj. Muzeum Sztuk Pięknych, przekształcone w 1916 r. w Muzeum Narodowe. W wyniku konsekwentnej, ożywionej działalności wielu wybitnych Polaków oraz różnych instytucji i stowarzyszeń od połowy XIX w. organizowano wystawy różnych polskich pamiątek przeszłości,-obrazujących rozwój naszego państwa i narodu. W ostatniej ćwierci XIX w. mimo licznych, restrykcji ze strony administracji państw zaborczych powstawały nowe muzea. Żywa była zwłaszcza koncepcja tworzenia różnych muzeów specjalistycznych, l tak w 1887 r. powstało w Warszawie Muzeum Ornitologiczne Branickich, włączone później do Państwowego Muzeum Zoologicznego. W Krakowie w 1868 r. powstało społeczne Muzeum Przemysłowo-Rzemieślnicze /włączone po 194-5 r. do Muzeum Narodowego w Krakowie/. W Warszawie z kolei w 1875 r. powstało społeczne Muzeum Przemysłu i Rolnictwa /zbiory spłonęły w 1939 r./ i o podobnym charakterze Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej /l891 r./, którego zbiory również zostały zniszczone w czasie ostatniej wojny.
168
W drugiej połowie XIX w. kilka placówek muzealnych, jak: Muzeum Fizjograficzne j Muzeum Archeologiczne, muzeum historycz-no-artystyczne pod nazwą Muzeum Narodowego /od 1883 r./ miała krakowska Polska Akademia Umiejętności. Muzeum Narodowe było aż do ostatniej wojny największą instytucją muzealną pod względem zasobu zabytków polskiej kultury artystycznej, które wpływały z wszystkich niemal zakątków ziem polskich i od Polaków zza granicy. Społeczeństwo polskie zaboru pruskiego i rosyjskiego, które nie żyło w tak liberalnych warunkach jak galicyjskie, traktowało to muzeum jako skarbnicę pamiątek narodowych. Nazwa jego była więc w odczuciu całego narodu w pełni adekwatna do charakteru posiadanego zasobu. Zbiory tego muzeum, obok obrazów oraz rzeźb polskich od czasów średniowiecza aż po wiek XX, zawierały również inne pozycje polskiej sztuki artystycznej, jak: ryciny, militaria, numizmatyka itd. W 1911 r, powstało w Krakowie społeczne Muzem Etnografii Polskiej.
Pierwsze muzea poznańskie rodziły się z inspiracji Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk /założonego w 1857 r./. W 1875 r. jako pierwsze zorganizowano Muzeum Starożytności Krajowych, a w 1887 r. Muzeum Archeologii Przedhistorycznej, oba złączone w latach 1920-1923 w Muzeum Wielkopolskie /po 1945 r. stało się ono podstawą Muzeum Narodowego w Poznaniu/.
W XIX w. powstawały również liczne muzea prywatne, organizowane przez magnatów w oparciu o już posiadane zbiory. W Wielkopolsce powstały trzy cenne muzea prywatne. Działyńscy w latach 1840-1850 utworzyli w swej rezydencji w Kórniku muzeum o-raz dużą bibliotekę i placówkę dendrologie zna /obecnie jest to ośrodek podległy PAN/. Edward Raczyński założył w Rogalinie ciekawą galerię portretów rodzinnych i zbrojownię /zaginęła podczas ostatniej wojny/. Obecnie muzeum rogalińskie stanowi oddział Muzeum Nar.odowego w Poznaniu. Z kolei w wielkopolskim Gołuchowie umieszczono w 1880 r. liczne i ciekawe zbiory pochodzące z Hotelu Lambert w Paryżu /obecnie oddział Muzeum' Narodowego w Poznaniu/.
Drugim wielkim ośrodkiem muzeów prywatnych w XIX i na po<-czątku XX w. stała się Warszawa. Krasińscy, Przeździeccy, Zamojscy, Branicc\r, Potoccy i inni utworzyli tu wielkie muzea-bibli�-teki, których zasoby miały bardzo różnorodny charakter /obrazy, ryciny, rękopisy iluminowane, numizmaty itp. /. Ocalały tylko resztki tych zasobów /obecnie znajdują się w Warszawskim Muzeum Narodowym/.
169
Kilka ciekawych, prywatnych muzeów magnackich "powstało poza granicami ziem polskich. W Rzymie cenną kolekcję różnych anty-fców zorganizował największy ich zbieracz Michał Tyszkiewicz, w Wiedniu muzeum archeologiczne i galerię obrazów utworzył Karol Lanckoroński. W Raperswilu, w Szwajcarii, w oparciu o liczne pamiątki obrazujące dzieje walki niepodległościowej polscy emigranci polityczni zorganizowali Polskie Muzeum Narodowe /1870 r./, ty 1928 r. zbiory raperswilskie przewieziono do Warszawy. Z kolei w 1903 r. zorganizowano Muzeum Adama Mickiewicza przy bibliotece polskiej w Paryżu /istnieje do dziś/.
W ostatnim 25-leciu XIX w. zaczęły też powstawać pierwsze muzea regionalne, z zamiarem obrazowania przeszłości, kultury, folkloru i przyrody danego regionu. Taki charakter miało i nadal ma Muzeum Tatrzańskie, zorganizowane w 1889 r. w Zakopanem. Liczne tego typu muzea tworzono zwłaszcza po 1908 r. w związku z utworzeniem w tym roku Sekcji Muzealnej przy Polskim Towarzystwie Krajoznawczym.
W historii polskiego muzealnictwa przełomową datą stał się rok 1914, ponieważ odbył się wtedy w Krakowie pierwszy zjazd przedstawicieli wszystkich muzeów polskich, na którym zorganizowano Związek Muzeów Polskich. Zrobiono więc pierwszy ważny krok w celu skoordynowania wszelkich poczynań, które szły w kierunku rozwoju sieci muzeów na ziemiach polskich, zwłaszcza że po zakończonej w 1918 r. wojnie powstały wraz z odzyskaniem niepodległości sprzyjające warunki dla ich realizacji. Już w 1916 r. Muzeum Sztuk Pięknych w Warszawie przekształcono w Muzeum Narodowe. Po wojnie nad uszczuplonymi zasobami muzeów roztoczyło opiekę Ministerstwo Kultury i Sztuki. W 1928 r. wydano pierwszy akt państwowy w sprawie dzieł sztuki, tj. ustawę o ich ochronie przez państwo. Instytucją koordynującą działalność muzeów stał się Związek Muzeów w Polsce /reaktywowany w 1921 r. /. Muzea v okresie wojennym stanowiły jednak faktyczną własność różnych instytucji, miast i osób prywatnych. Państwo sprawowało tylko formalną opiekę nad ich zasobami. Państwowymi były trzy wielkie muzea centralne, powstałe w międzywojennym dwudziestoleciu: Państwowe Muzeum Archeologiczne /1920/, Państwowe Muzeum Zoologiczne /1919/ i Muzeum Wojska /1920/ - wszystkie w Warszawie, oraz kilka placówek mniejszych, jak: Muzeum Komunikacji, Muzeum Poczt i Telegrafów, Muzeum Higieny - również wszystkie w Warszawie. Charakter muzeum społecznego miało powstałe w 1933 r. Muzeum Przemysłu i Techniki. Zbiory wszystkich

170
wymienionych muzeów ukształtowano w wyniku komasacji wielu dotąd rozproszonych zabytków kultury materialnej.
Na początku lat dwudziestych XX w. na Wawelu zorganizowano zbiory sztuki jako własność państwa. W rzędzie ważniejszych instytucji muzealnych tego okresu należy widzieć zorganizowane w latach 1920-1923 Muzeum Wielkopolskie i założone w 192? r. Muzeum Śląskie w Katowicach /zniszczone niemal doszczętnie w czasie ostatniej wojny/. Powstawać też zaczęły społeczne muzea - pa. miątki po wielkich Polakach /np. Muzeum Chopina w Żelazowej Woli/, które lokalizowano w ich rodzinnych miejscowościach.
Nowy etap w muzealnictwie polskim rozpoczął się w latach 193S -1939. W 1935 r. wydano ustawę o nadzorze państwa nad wszystkimi muzeami, nadto utworzono Radę Muzealną, która skupiała na j-lepszych muzeologów z całego kraju.
Ogromne straty poniosło nasze muzealnictwo w okresie ostatniej wojny światowej. Okupanci hitlerowscy prowadzili świadomą akcję niszczenia polskiego dorobku kulturalnego. Zaginęło wiele cennych zabytków sztuki europejskiej i polskiej /według rejestrów strat zanotowanych w dokumentach Muzeum Narodowego w Warszawie straciliśmy samych tylko obrazów różnych malarzy europejskich 2774, a polskich aż 10738/. Wiele kolekcji i muzeów przestało w ogóle istnieć, a wiele zostało dotkliwie uszczuplonych.
Po wojnie naczelną władzą muzealną stała się utworzona w 194-5 r. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków przy Ministerstwie Kultury i Sztuki /od 1951 r. Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków/, który to organ przede wszystkim podjął zabezpieczenie zbiorów uratowanych oraz akcję rewindykacyjną zabytków wjnviezionych podczae wojny. Centralną placówką muzealną stało się Muzeum Narodowe w Warszawie, upaństwowione 7 maja 1945 r. Nazwę Muzeum Narodowe nadano także kompleksowi muzeów histo-ryczno-artystycznych w Krakowie oraz Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu, a ostatnio również Muzeum Śląskiemu we Wrocławiu i Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie. Wszystkie muzea narodowe mają charakter placówek ogólnopolskich, wyższych hierarchicznie od wszystkich pozostałych. Nuzeum Narodowe w Warszawie i Muzeum Narodowe w Poznaniu posiadają obok cennych zbiorów z wszystkich dziedzin polskiej kultury materialnej dawnej i współczesnej również ciekawe zestawy europejskie /głównie malarstwa/, natomiast Muzeum Narodowe w Krakowie eksponuje prawie wyłącznie sztukę polską.
Prowadzenie jednolitej państwowej polityki muzealnej stało się

171
ozliw'e dopiero po upaństwowieniu znacznej większości muzeów w ig50 r. /poza muzeami korporacji wyznaniowych oraz częścią lokalnych, zwłaszcza pozostających pod opieką PTTK/. Zreorganizowano sieć placówek w ten sposób, że muzeom ulokowanym w najważniejszych ośrodkach życia kulturalnego nadano charakter muzeów o-j^ggowych, które - podlegając bezpośrednio muzeom narodowym -. do dziś sprawują opieką nad muzeami niższych szczebli, tj. regionalnymi i lokalnymi. Wszystkie muzea zorganizowane w tej sieci są wielodziałowe, gdyż ich zbiory są różnorodne /historyczno - artystyczne, archeologiczne, etnograficzne itd./. Obok muzeów tego typu powstawały i nadal powstają liczne muzea specjalne szczebla centralnego /np. Państwowe Muzeum Archeologiczne, Muzeum Geologiczne, Zoologiczne/ czy hierarchicznie niższego /np. różnych stowarzyszeń czy poszczególnych branż wytwórczości przemysłowej , wielkich zakładów produkcyjnych/.
Zakłada sią nadal muzea poświęcone wielkim osobistościom czy nieraz bardzo wąskim wycinkom kultury materialnej /np. filuminis-tyczne/. Stale powiększa sią liczba muzeów obrazujących martyrologią narodu polskiego i innych narodów na ziemiach polskich w czasie drugiej wojny światowej.
Warsztat badawczy historyka nie może w wielu wypadkach pominąć również specyficznych zbiorów muzeów korporacji religijnych, spośród których w Polsce największe znaczenie posiadają muzea diecezjalne kościoła katolickiego, obejmujące cenne pod wzglądem poznawczym dzieła sztuki kościelnej. Oczywiście mają one z racji wieku pochodzenia bez porównania większą wartość dla me-diewisty. W wyniku ostatniej wojny kilka tego typów muzeów praktycznie istnieć przestało /np. przede wszystkim Muzeum Diecezjalne w Warszawie i Muzeum Diecezjalne w Gnieźnie/. Większych strat nie poniosły jedynie muzea diecezjalne w Krakowie, Poznaniu i Kielcach.
Działalność wszystkich typów muzeów w Polsce reguluje pod względem prawnym ustawa o ochronie dóbr kultury i muzeów z 15 lutego 1962 r., chociaż różne muzea specjalne w dalszym ciągu podlegają pod względem administracyjnym swoim zwierzchnim władzom resortowym.
Bibliografia
Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne /od 1959 r./, wyd. KUL. Deutsche Kunst und Denkmalpflege /od 1942 r., Berlin/. Informator nauki polskiej, -ocznik.
172
-Kwartalnik Historii Kultury Materialnej /od 1953 r./. Kwartalnik Muzealny /do 1948 r. Pamiętnik Muzealny/. Les Monuments Historiques de la France /od 1955 r., Paryż/. Lorenz s., Muzea i zbiory w Polsce, Warszawa 1956. Museums and Monuments /od 1958 r., wyd. "UNESCO/. Muzealnictwo, praca zbiorowa, Kraków 1947. Ochrona zabytków /od 1948 r./.
Pamiatniki Kultury /od I960 r., Moskwa-Leningrad/. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie /od 1938 r./.
XII. PRASOZNAWSTWO
Prasa właściwa, tj. drukowana, sprowadza się do druków periodycznych, mających cechy: aktualności treści, regularnej czę-stotliwośj^i ciągłości wydań, uniwersalności treści /dotyczy przede wszystglm pism codziennych/, powszechności, dostępności szerokim kręgom czytelników, mechanicznej formy powielenia, kolektywnego przygotowania redakcyjnego, stałości tytułu i miejsca ukazywania się. Niektóre spośród tych cech odnoszą się oczywiście dopiero do prasy ostatnich okresów historycznych. Do XVIII, a nawet do połowy XIX w. trudno na przykład w dziejach prasy o stały tytuł i miejsce ukazywania się czy wreszcie o kolektywność redak cji.
Inne środki komunikowania aktualnej treści /poza prasą właściwą/, tj. dzienniki radiowo-telewizyjne, kroniki, reportaże filmowe itp., różnią się od periodycznej prasy drukowanej zasadniczą odmiennością ich technicznej realizacji /za pośrednictwem obrazu i dźwięku/ oraz inną formą percepcji ich treści przez odbiorców.
Spośród wszystkich środków masowego przekazu informacji czołową pozycję zajmują periodyczne druki prasowe, które w odróżnieniu od radiofonii, telewizji i filmu posiadają bogatą i długą tradycję. Najpoważniejsze znaczenie w badaniach historyka odgrywa zwłaszcza dziennik /poranny, popołudniowy, wieczorny/, który odznacza się swoistą uniwersalnością treści jako nastawiony przede wszystkim na dostarczanie materiałów bieżących, zwłaszcza informacji o faktach i zdarzeniach polityczno-gospodarczych oraz różnych innych wiadomości z życia codziennego. Czasopisma: pół-tygodniki, tygodniki, dekadówki, dwutygodniki, miesięczniki,kwartalniki /kontrowersyjne są zdania co do zaliczania do pism prasowych półroczników i roczników/ nastawione są na publikowanie materiałów specjalnych o wyraźnie określonym kierunku, jaki wynika z ogólnego charakteru danego czasopisma. W ściślejszym znaczeniu słowo "prasa" oznacza zespół periodyków kształtujących i informujących opinię publiczną w zakresie wydarzeń aktualnych
174-
/poprzez serwis wiadomości i zespół materiałów publicystycznych/ .
Prasoznawstwo jest nowo wykształconą nauką społeczną zajmującą się badaniem całokształtu zagadnień związanych z najróżno-rodniejszymi formami i funkcjami wszystkich środków informacji masowej, tzn. prasy właściwej, radia, telewizji i informacyjnej części działalności filmowej - kronik i reportaży filmowych. W naszym kraju uzyskuje ono dopiero w ostatnich latach pełne prawo o-bywatelstwa wśród nauk społecznych. Nauka ta obejmuje dwa zasadnicze działy: historię środków masowej informacji oraz ich teorię. Historia prasy jest po pierwsze samodzielną dyscypliną i sa-modzielnym działem w prasoznawstwie, po drugie zaś przez historyków traktowana jest jako nauka pomocnicza wobec historii ogólne j.-Historia prasy w obrębie prasoznawstwa zajmuje się ewolucyjnym rozwojem instytucji prasowo-wydawniczych /także radiowych i telewizyjnych/ na przestrzeni dziejów, charakteryzuje twórców prasy oraz bada treść prasy. Prasa jako instytucja polityczna stanowi niewątpliwie ważne źródło, zwłaszcza dla poznania różnych aspektów dziejów epok nowożytnych. Jest to bogata dokumentacja codziennego życia mieszkańców określonych terytoriów w różnych okresach przeszłości, która zawiera rejestrację spraw zarówno drobnych, ważnych w życiu poszczególnych ludzi /kronika bieżąca, dyżury szpitali, aptek w danej miejscowości itd./, jak również wydarzenia natury ogólniejszej, interesujące całą społeczność kraju, a nawet świata /np. ważne wydarzenia międzynarodowe/.
Dla poznania myśli społeczno-politycznej czasów nowożytnych i współczesnych historyk powinien uwzględniać nie tylko samą treść czasopiśmiennictwa, ale również mechanizm i metody działania różnych środków informacji, które pozwalają rozumieć warunki, w jakich powstawały różne treści prasowe. W ramach celów badawczych i metodologicznych historii prasy muszą się znaleźć różne czynniki określające ostateczny profil i treść ideową pism prasowych, jak organizacja pracy zespołów redakcyjnych, stan opinii publicznej, wpływy z zewnątrz, tj. spoza redakcji i kół związanych z określonymi organami. Do uproszczeń przy analizie treści prasy prowadr: nielicżenię się ze środkami językowymi prasy, gatunkami dziennikarskimi czy szatą graficzną, wreszcie z zagadnieniem częstotliwości ukazywania się określonych periodyków, która już czasem sama wyjaśnia wiele interesujących badacza spraw, jak: zainteresowania i potrzeby opinii publicznej w zakresie tematyki zgodnie z profilem danego czasopisma, możliwości finansowe redakcji itd.
175
Od doboru i poziomu tych. różnych elementów zależała i nadal zalety rola prasy w życiu społecznym. Tak więc główne zainteresowania historyka muszą budzić pojęte kompleksowo dzieje prasy wraz z elementami teorii środków informacji masowej, a zwłaszcza strona techniczno-organizacyjna i socjologiczna prasy,'której znajomość okazuje się nieodzowna dla właściwej krytyki pism periodycznych jako źródeł historycznych.
Dzieje badań prasoznawczych
Pierwsze naukowe badania nad prasą drukowaną rozpoczęły się dopiero w początkach XIX w. Na szeroką skalę rozwinęły się one wówczas w Niemczech, Francji i Stanach Zjednoczonych. Nie były one jednak prowadzone w ramach autonomicznej dyscypliny praso-znawstwa, ale raczej jako studia pomocnicze w badaniach historycznych, prawnych i socjologicznych. Znaczne ożywienie badań nad prasą w końcu XIX i na początku XX w., głównie z historycznego, prawnego i socjologicznego punktu widzenia, wiązało się z powstaniem szkolnictwa dziennikarskiego. Pierwsze wykłady na temat prasy /"Zeitungswissenschaft"/ wygłoszone zostały na Uniwersytecie Wrocławskim w 1806 r. Pierwsza katedra dziennikarstwa została utworzona w 1903 r. na "Uniwersytecie w Zurichu, a w 1916 r. powołany został przez prof. Karola Biichera pierwszy europejski "Institut fur Zeitungskunde" na Uniwersytecie w Lipsku. W Stanach Zjednoczonych twórcą nowoczesnego szkolnictwa dziennikarskiego był Józef Pulitzer /założył Wyższą Szkołę Dziennikarską w Columbia University w Nowym Jorku w 1912 r./, fundator przydzielanej do dziś nagrody dziennikarskiej na terenie obu Ameryk. W latach międzywojennych rozwinęło się wyższe szkolnictwo dziennikarskie również we Francji, Włoszech, Anglii^ ZSRR, na Węgrzech, w Chinach i Japonii. Spowodowało to uwzględnianie w badaniach nad środkami masowej informacji /w tym okresie pojawiła się również radiofonia/ głównie zagadnień warsztatowych związanych z praktyką zawodu dziennikarskiego. Dopiero po drugiej wojnie światowej liczne światowe ośrodki dziennikarskie i instytuty prasoznawcze zaczęły w badaniach nad środkami przekazu informacji /po ostatniej wojnie zaczęła się rozwijać telewizja/ uwzględniać nie tylko sam organizm prasy jako instytucji oraz jej technologię, ale również różne podstawowe zagadnienia prasoznawstwa jako nauki, a więc historię myśli społecznej w prasie, socjologię prasy, problemy prawne i ekonomikę prasy,jej historię,psychosocjolpgię itp.

176
W Polsce próby naukowego zapisu prasy zapoczątkowano w po_ czątkach XIX w. Łączą się one z nazwiskami F. Bentkowskiego A. Chłędowskiego i J. S. Bandtkiego, który pierwszy wskazał na "Merkuriusza Polskiego" z 1661 r. Od około połowy XIX w. zacz&-ły się pojawiać pierwsze rozprawy na temat naukowej, bardzo wszechstronnej oceny prasy, łącznie z próbami określenia jej fuok cji społecznych. Czasopismami interesowali się szeroko K.Szajno-cha i K. Estreicher, którzypierwsi zwrócili m.in. uwagę na zagadnienia ekonomiki prasy. [Nowoczesne metody badań prasoznaw-czych są przede wszystkim dziełem S. Czarnowskiego, historyka z wykształcenia, a dziennikarza-wydawcy z zawodu. Jest on autorem pierwszego sumiennego, polskiego studium o prasie polskiej i powszechnej pt. "Literatura periodyczna! jej rozwój" /Kraków 1895/, w którym zamieścił podstawowe wiadomości na temat dziennikarstwa, jak organizacja pracy dziennikarskiej, technika i administracja prasy, korekta itd. Cenną pracą na temat terminologii i definicji prau -nych prasy była praca P. Chmielówskiego pt. "Dziennikarstwo i dziennikarstwo polskie" /1896/. Przed pierwszą wojną światową i w latach międzywojennych znacznie posunęli naukową działalność prasoznawczą S. Jarkowski, W. Trzebiński i J. Wasowski. Wiele ich prac zachowało wartość do dnia dzisiejszego. Największą ich zasługa było stworzenie organizacyjnych możliwości rozwoju pra-soznawstwa przez założenie Wyższej Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie i Towarzystwa Wiedzy o Prasie /1938 r./.
W Polsce Ludowej szkolnictwo dziennikarskie reaktywowano w r. 1947 powołaniem Wyższej Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie. W r. 1946 powołano też Instytut Prasoznawczy /istniał do 1949 r./. W latach 1945- 1948 istniał również Wydział Dziennikarski przy Wyższej Szkole Administracji Publicznej w Łodzi, nadto w 1946 r. zorganizowano również studia dziennikarskie przy Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Krakowie. Od 1959 r. działa dwuletnie podyplomowe studium /obecnie wydział/ dziennikarskie przy Uniwersytecie Warszawskim. W 1956 r. powstał, istniejący do dziś, Krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW Prasa. Badaniami wyłącznie historyczno-prasowymi zajmuje się Pracownia Historii Cza-sopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. PAN, zorganizowana z inicjatywy pioniera polskich badań z zakresu społecznych funkcji prasy, H. Jabłońskiego. Obecnie polska myśl prasoznawczą może się poszczycić dość oryginalnymi koncepcjami, zwłaszcza na odcinku metodologii badań historyczno-prasowych i socjologii prasy.
177 Dzieje prasy
po wymiany informacji i przekazywania myśli dążyła ludzkość od pczątku swego istnienia. Celom tym służyław czasach zamierzchłych rft<łycJa przekazywana z ust do ust przez jedno pokolenie drugiemu, jfiele krajów starożytnych doskonaliło formy przekazywania informa-H Mirykształcając m.in. instytucję zebrań ludności na wielkich pla-ach publicznych, która utrzymała się również w okresie średniowie-�ja. Z tych odległych czasów znane są również różne typy listów /np. "acta senatus" , "acta diurna populi Romani", średniowieczne "scrip-ta mercatorum" / , za pomocą których informowano się przeważnie o ^jważniejszych sprawach ekonomicznych i politycznych. Istnieją da-ne( że na terenie dzisiejszej Korei Południowej już przed naszą erą znane było codzienne pismo urzędowe, a Chiny posługiwały się pismami informacyjnymi w okresie średniowiecza. Socjologowie prasy stwierdzają, że brak jej w Europie w okresie średniowiecza nie był spowodowany niedorozwojem technicznym, a więc brakiem narzędzi drukarskich i taniego papieru, ale nieistniejącymi jeszcze wtedy intensywnymi potrzebami społecznymi w zakresie informacji o wydarzeniach bieżących. Bodźcem, który rodził jakikolwiek organ prasowy , było faktyczne zapotrzebowanie na niego określonej większej lub mniejszej zbiorowości odbiorców. Społeczeństwo średniowieczne aż do XVI w. nie odczuwało szerszej potrzeby.wymiany myśli, co wiązało się z wąską jeszcze do tego czasu wymianą gospodarczą. Zjawisko pewnego rodzaju izolacjonizmu poszczególnych grup ludzi średniowiecza skończyło się wraz z końcem tej epoki. Od XVI w. rozwijała się w wielkich monarchiach absolutnych Europy zachodniej /Anglia, Francja, Hiszpania/ produkcja przemysłowa i handel jako konsekwencja vielkich odgryć geograficznych i wynalazczości technicznej /turbina wodna, czcionki drukarskie, tani papier, nowożytny system pocztowy/. Te gruntowne przeobrażenia zrodziły pilne potrzeby szybkiego i częstego informowania się. Wprawdzie wynalazku druku jeszcze niemal przez 200 lat nie wykorzystywano jako środka umożliwiającego syste-"Batyczną wymianę myśli, jednak szerokie potrzeby społeczne w tym **fcresie doprowadziły już pod koniec średniowiecza do powstania i lovszechniejszego używania tzw. gazet pisanych.
Prawzorem pierwszych gazet pisanych i drukowanych był list,któ-ty w końcowym okresie średniowiecza był nie tylko łącznikiem między Przedstawicielami patrycjatu miejskiego, ludźmi wykształconymi, dy-Somatami, dostojnikami kościelnymi, informującymi się w interesują-cych ich sprawach osobistyc h. Stopniowo list obok czysto prywatnego
178
charakteru zyskał przez dopisywanie różnych nowin polityczriycv kulturalnych, religijno-obyczajowych i gospodarczych rolę środj/ społecznej wymiany informacji. Pierwsze tego typu gazety pisane pojawiły się na zachodzie Europy, najwcześniej we Włoszech / ^ Wenecji powstał w XVI w. specjalny cech "pisarzy nowości"/ , tępnie we Francji, Anglii i Niemczech, gdzie najstarsze gazety sane znane są z 14-20 r. Od początku XVI w. rozpowszechniły Sjo one w krajach środkowoeuropejskich, m.in. w Polsce. Pisma te wykształciły charakterystyczny, odmienny od gazet drukowanych profil tematyczny, styl językowy i układ graficzny. Często pojawia. ły się one tylko w jednym egzemplarzu na zamówienie określonego odbiorcy. Redagowaniem gazet pisanych trudnili się liczni wyksztaŁ ceni korespondenci /duchowni i świeccy/, którzy najczęściej swą działalność traktowali jako zarobkowe zajęcie dodatkowe. W końcu XVI w. zaczęli się już pojawiać korespondenci zawodowi, rekruta, jacy się głównie z niezamożnej szlachty. Niektórzy spośród nich utrzymywali rozbudowane biura, które zatrudniały po kilka osób do redagowania, kopiowania i kolportażu. Wiele spośród tych gazet ukazywało się w miarę-systematycznie /jeden lub więcej razy w określonych dniach tygodnia/. Przeważnie posiadały tytuł, powtarzany z numeru na numer. Zawierały po jednym lub większej i-lości artykułów, zaopatrzonych w nagłówki"składające się z nazw miejscowości i dat pochodzenia informacji. W porównaniu z pismami drukowanymi wykazywały mniejszy obiektywizm, górowały jednak nad nimi zakresem tematycznym, dociekliwością, barwnością podania i często poufnym charakterem informacji.
Do cieszących się największym powodzeniem w całej Europie należały ręcznie pisane gazety, wydawane przez dom handlowy Fuggerów w Augsburgu. Egzemplarze słynnych "Fuggerzeitungen" z lat 1568-1605 znaleziono zgrupowane w kilku wielkich tomach w Bibliotece Narodowej w Wiedniu. Obfitują one głównie w wiadomości gospodarcze i polityczne z terenu całej Europy. Fuggerowie zatrudniali licznych korespondentów i nowelantów /pisarzy i kopistów/ w wielu ważnych centrach życia ekonomicznego. W Polsce wzorował się na nich bogaty dom Bonerów, który wydawał "scripts mercatorum".
Na zachodzie Europy w XVIII w. gazety pisane zostały stopniowo wyparte przez periodyki drukowane, gdy tymczasem w Polsce na ten właśnie okres przypadł ich najbujniejszy rozwój /zwłaszcza w latach 1730-1792/. To, -że rozwijająca się również liczebnie w tym okresie prasa drukowana nie zdołała jednak w naszym kraju
179
^płynąć na ograniczenie gazet pisanych,tyło wynikiem "bardzo słabych, w porównaniu z krajami Europy zachodniej możliwości ekono-jniczno-technicznych w zakresie drukarstwa i produkcji taniego papieru,
Zachodnioeuropejskie czasopiśmiennictwo drukowane sięga początkami drugiej połowy XV w. Ten przedprasowy jeszcze etap czasopiśmiennictwa wyznaczały różne druki okolicznościowe, które pojawiały się w związku z różnymi wydarzeniami ekonomiczno-politycznymi, jak: wojny, ważne wydarzenia dworskie, klęski żywiołowe i różne kataklizmy, odkrycia geograficzne itd. Ukazywały się one w objętości kilku stron małego formatu /rzadko zdobione ilustracjami/ , pod różnymi nazwami w różnych krajach. W Polsce o-kreślano je najczęściej "Novinami" , "Relacjami" , "Opisami" i "Historiami" , we Włoszech "Awlsi", "Nova" , w Niemczech "New Zeitunge". Sporządzano je podobnie jak gazety pisane dla określonych odbiorców /spośród dwór ów panujących, patrycjatu, magnate-rii, dostojników kościelnych itd./. Te jednorazowe lub efemeryczne pisma drukowane nie posiadały treści złożonej, nie odznaczały się periodycznością ani powszechnością odbioru. Historycy prasy określają pisma ulotne prymitywem prasowym, ponieważ pozacecha-mi informacyjności i aktualności treści /na co wskazują tytuły :"Nc viny" ,. "Avizy" itp./ były pozbawione określonej periodyczności i szerokiego adresu czytelniczego. Niektóre zamieszczały różne dopiski redakcyjne, np. "co się potem będzie działo, oznajmi się". Ich wydawcami byli najczęściej drukarze i księgarze.
Pierwszy tego typu druk ukazał się w 1470 r. w Bolonii /wierszem opisuje turniej rycerski/. Najwcześniejsza niemiecka relacja drukowana pochodzi z 1482 r. z Augsburga, który był ważnym ośrodkiem produkcji pierwszych efemeryd prasowych.
Pierwszy polski druk informacyjny ukazał się prawdopodobnie w 1513 r. w języku niemieckim /"New Zeittung auff Litten und von Moscowitter"/. Omawia on oblężenie Smoleńska i Połocka przez Wasyla ni w wojnie z Polską. W XVI w. wiele polskich pism ulotnych drukowano w Niemczech po niemiecku /zwłaszcza w Norymberdze/. Za sprawą dworu polskiego przygotowywały one społeczeństwo niemieckie do walki z Moskwą. Z 1550 r. pochodzi pierwsza "Nowina" w języku polskim, przedstawiająca informacje z Konstantynopola .
Polskie pisma ulotne wzorem innych krajów drukowane były w różnych miastach, także prowincjonalnych, a rozprowadzano je między magnaterią, dostojr ikami kościelnymi, dworskimi i zarządami więks zych mia st.
180
Od końca XV i początku XVI w. pojawiały się w różnych krajach zachodniej Europy, a także i w Polsce różne druki propagandowe /np. niemieckie druki publicystyczne i liczne broszury w o-kresie wojny chłopskiej i reformacji; w Polsce różne paszkwile i pisma satyryczne- sowizdrzalskie w formie gawęd i dialogów/ .które pełniły funkcje polityczne, nadto wyrażały krytyką rządów kleru i możnowładztwa. Pisma te określały zasadniczy profil społecz-no-polityczny wielu późniejszych pism periodycznych.
W obawie przed nadmiernym szerzeniem się niepożądanych idei postępowych stosunkowo wcześnie stworzono rozbudowany system ograniczeń prasowych. Cenzurę prewencyjną powołano do -życia najwcześniej w Niemczech /dekretem arcybiskupa mogunckiego w I486 r./. W Anglii najwyższą instancją kontroli druków była od 1637 r. Izba Gwiaździsta. Odmienną formą nadzoru poszczególnych panujących i hierarchii kościelnych nad treścią ideową pism prasowych były tzw. monopole prasowe nadawane od czasów reformacji osobom zaufanym. Od tego też okresu aż po dzień dzisiejszy rozgrywa się walka między wolnością prasy a jej kontrolą.
Wzrost liczby drukarń w bogatych krajach zachodnioeuropejskich po wynalezieniu druku, zwiększająca się również produkcja taniego papieru, a przede wszystkim rozwój regularnych linii pocztowych w ramach rodzącego się systemu nowożytnej poczty w XVI w. sprzyjały powstawaniu i rozwojowi pierwszych stałych periodyków drukowanych, wypierających stopniowo gazety pisane. Pierwsze urządzenia pocztowe dla szerszego rozpowszechniania pism informacyjnych wprowadzono dopiero w XV w. na dworze cesarskim w Wiedniu. Specjalny przywilej cesarza Maksymiliana I /1459-1519/ organizowania jednolitej poczty dla całych Niemiec o-trzymał Franz von Taxis, którego rodzina rozwinęła w następnych dziesięcioleciach system regularnych linii łączących wszystkie ważniejsze miasta ówczesnej Europy. Rozstawnymi końmi przebywali kurierzy pocztowi około 160 km dziennie. Zaprowadzenie stałych kursów tygodniowych i stworzenie pierwszych szlaków międzynarodowych posiadało przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju prasy, ponieważ umożliwiało jej przejście z wydawnictw doraźnych, efemerycznych na periodyczne. Umożliwiało dopływ świeżego tworzywa prasy, tj. materiałów aktualnych. Ukazanie się pierwszych periodyków w Europie na przełomie XVI i XVII w. zbiegło się z u-kończeniem przebudowy poczt według zasad nowożytnych. Poczty najwcześniejszymi agencjami informacyjnymi, poczmistrze mo-
nopolizowali w swym ręku służbę informacyjną. W Niemczech na
181
rzykład na mocy zarządzenia Ferdynanda II z 1628 r. prawo wygrania czasopism tygodniowych we Frankfurcie nad Menem miały tylko osoby upoważnione do tego przez kierownika tamtejszej pocz-w> Początki polskiej poczty łączą się z osobą Zygmunta Augusta, vtory w 1558 r. doprowadził do zorganizowania stałej linii pocztowej między Krakowem a Księstwem Bari, skąd pochodziła Bona. ufłasną pocztą posługiwały sią znaczniejsze rody magnackie i domy jjandlowo-finansowe /np. Fuggerowie, a w Polsce Bonerowie/.
Ojcem nowożytnej prasy periodycznej jest Michael von Aitzig, który jako pierwszy od 1583 r. zaczął systematycznie wydawać /dwa razy do roku/ relacje ciągłe /"Relatio Historica"/, dające przegląd ważniejszych wydarzeń, początkowo niemieckich, później ogólnoeuropejskich. Jego liczni naśladowcy wydawali relacje ciągłe w odstępach rocznych /zwłaszcza Konrada Lauterbacha frankfurckie roczniki "Historicae Relationis Complendum", od 1591 r./. Pojawiły się też w Niemczech od końca XVI w., specjalne relacje targowe, tzw. "Messerelationes". Z I597r. dochowało się 12 numerów miesięcznika "Rorschacher Monatschrift" /wydawany w miejscowości Rorschach na terenie dzisiejszej Szwajcarii/, który obfitował w wiadomości gospodarczo-polityczne z całego świata. Wszystkie te pisma stanowiły ostatni doniosły etap przed pojawieniem się na początku XVII w. w wielu krajach "Europy licznych,bardziej regularnie ukazujących się tygodników, które były typowym gatunkiem pism prasowych tego wieku. Tygodniowa częstotliwość ich ukazywania się związana była przede wszystkim z tygodniowymi kursami kurierów pocztowych łączących ważniejsze miejscowości.
Pierwszy tygodnik pt. "Niewe Tijdinghe" ukazał się w 1605 r. v Antwerpii. W Niemczech najpóźniej w 1609 r. zaczęły się ukazywać dwa tygodniki, tj. strasburskie "Relation" i "Aviso Relatio Oder Zeitung" , których najstarsze zachowane egzemplarze pochodzą z tego właśnie roku, co nie oznacza, że nie ukazywały się one już wcześniej. W 1618 r. pojawił się w Amsterdamie tygodnik "Courante". W Anglii tygodniowa prasa periodyczna ukazała się w 1621 r. /"The Welke news from Itale, Germany" , w 1625 r. zaczął si^ ukazywać "Mercurius Brittanicus". We Francji od 1611 r. wychodził w rocznych odstępach "La Mercure Francois", wydawany Przez J . Richera /obfitujący w liczne wiadomości o Polsce/ , a w 1631 r. pojawił się periodyk tygodniowy "La Gazette" /od 1632 r. Pod nazwą "Gazette de France"/, wydawany przez związanego z królem lekarza Teofrasta Renaudota. Tygodnik ten zawierał stałe rubryki poświęcone niemal wszystkim obszarom geopolitycznym ówczesnego świata.
182
W Polsce pierwsze efemeryczne pismo tygodniowe ukazywało się przez kilka tygodni roku 1619 w Gdańsku. Był to jednak perio" dyk w języku niemieckim - "Wochentliche Zeitung aus mehrerlei Orten", wydawany przez Andrzeja Hilnfelda. W tym samym mieście wydawano zapewne krótko w 1656 r. inne czasopismo tygodniowe którego jeden tylko numer dochował się do naszych czasów /w języku niemieckim/. Istnieją przypuszczenia, że periodyk ten wydawano również w wersji polskiej.
Za pierwszy polski periodyk uważa się "Merkuriusza Polskiego Ordynacyjnego, Dzieło Wszystkiego Świata w Sobie Zamykającego dla Informacji Pospolitej", który zaczął się ukazywać z dniem 3 stycznia l66l r. w Krakowie, później wychodził w Warszawie. Powołany został jako organ stronnictwa francuskiego kierowanego przez króla Jana Kazimierza. Redagowany był przez sekretarza królewskiego Włocha H. Pinocciego i drukarza oraz księgarza ].A. Gorczyna. W świetle ostatnich badań było to typowe dla tego okresu czasopismo urzędowo-dworskie, oddane przez króla marszałkowi nadwornemu koronnemu Ł. Opalińskiemu, który jego redakcję powierzył H. Pinocciemu. Ogółem od 3 stycznia do 17 lipca 1661 r. /wtedy wraz z przegraną stronnictwa francuskiego pismo przestało się ukazywać/ ukazało się 4.1 numerów "Merkuriusza Polskiego". Stanowi on pierwszorzędne źródło dla historyka, ponieważ zamieszczał wiele oryginalnych informacji z bezpośrednich źródeł, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Wiele materiału dotyczy krajów mało znanych w tym okresie z innych źródeł, jak: Hiszpanii, Portugalii i Holandii. W licznych wypadkach przedrukowywano przekazy współczesnych czasopism zagranicznych. W wydaniach nadzwyczajnych /tzw. "ekstraordynaryjnych"/ "Merkuriusz" zamieścił sporo dokładnych kopii różnych układów politycznych, wojskowo--handlowych, listów panujących itp. Istnieją przypuszczenia, że "Merkuriusz Polski" ukazywał się również w równoległej edycji włoskiej, ponieważ w Bibliotece Watykańskiej znaleziono dwa numery "Merkuriusza" z l66l r. w języku włoskim.
Współcześnie z naszym "Merkuriuszem" w Europie ukazywały się: "Europaischer Mercurius" /od l66l r. w Królewcu/, "Gazette de France" /od 1631 r./, "Mercurius Brittanicus" /od 1625 r./, wiedeńska "Ordinari Zeitunf" i wiele innych.
Za pierwszy europejski dziennik uważano lipski "Neu-einflauf-fende Nachricht von Kriegs- und Welt-Handelt" , który wychodził * latach l660-1670. Ostatnio w wielkim zbiorze prasy niemieckiej * Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie znaleziono wcześniejszą �^
183
niego o 10 lat gazetę " Einkommende Zeitungen", która ukazywała sią sześć razy w tygodniu. Wydawcą obu lipskich dzienników był drukarz Thimotheus Ritsch. Najwcześniejsze dzienniki innych krajów pochodzą dopiero z XVIII w. /np.angielski "The Daily Courant" od 1702 r., pierwsze francuskie pismo codzienne "Le Journal de Paris" dopiero od 1719 r./.
Uderzająco dużą liczbę pism periodycznych, jakie pojawiły się w końcu pierwszej połowy XVI w., należy wiązać z ówczesną europejską rzeczywistością polityczną. Toczyła się wtedy wielka wojna 30-letnia, w którą zaangażowane były wszystkie ważniejsze państwa europejskie. Po pokoju westfalskim w okres świetności wchodziła zwycięska Francja Ludwika XIV, wreszcie Niderlandy i Anglia przeżyły pierwsze rewolucje burżuazyjne, które torowały we wszystkich krajach drogę postępowym siłom mieszczaństwa przeciw zakorzeniającym sią stosunkom absolutystycznym. Były to w sumie warunki sprzyjające rozwojowi prasy, z jednej strony instrumentu walki politycznej sił postępu, z drugiej - środka propagandy zasad polityki feudalno-absolutysrycznej. W rezultacie społeczny zasięg prasy rozszerzał się.
W Niemczech w tym okresie powstają pierwsze pisma lokalne /jaknp. "Berliner Zeitung" - 1617-16267, które jednak ze względu na zaostrzoną cenzurę często nie mogły podawać wiadomości miejscowych. Rozpowszechniały się też pisma drukowane i ręcznie pisane o charakterze nielegalnym.
Angielskie druki informacyjno-prasowe zyskały pełną swobodę od początku rewolucji burżuazyjnej. Do tego momentu obowiązywały w tym kraju surowe zakazy publikowania wszelkich informacji na tematy dotyczące Anglii. Wraz z końcem władzy parlamentu skończyła się i w tym kraju rzeczywista wolność prasy. Wprowadzona przez Cromwella cenzura i ograniczenia ilościowe do dwu tylko oficjalnych angielskich wydawnictw prasowych utrzymywały się również po restauracji monarchii. Mimo to w drugiej połowie XVII v. powstawały nowe wydawnictwa, a przede wszystkim różne naukowe pisma specjalistyczne. Po 1688 r. /kiedy parlament uzyskał przewagę nad tronem/ cenzura ponownie osłabła, a po 1695 r. przestały istnieć wszelkie ograniczenia prasowe. Pierwsze angielskie pisma prowincjonalne zaczęły się pojawiać dopiero na przełomie XVII i XVIII w.-
W końcu XVII w. w różnych krajach Europy pojawiły się czasopisma naukowe, co wiązało się z triumfem nauki po rewolucji angielskiej. W okresie rym powstawały liczne akademie nauk
184
i towarzystwa naukowo - liter ackie. Czasopisma tego informacje z zakresu ówczesnych stosunków ekonomiezno-społecz, nych, religijno-obyczajowych, nadto poświęcały wiele uwagi różnym innym popularnym dyscyplinom, jak: filozofia, przyroda, medycyna czy literatura. W czasopismach specjalistycznych tej epoki zaczęto już wprowadzać przyjęte później gatunki dziennikarskie, jak recenzje i sprawozdania z książek naukowo-literackich, polemikę, felieton, ilustrację /np. w Monatsgesprache von Christiana Thomasiusa, wyd. w 1688 r., czy w Le Journal des Savants, od 1665 r./.
W Polsce po zamknięciu "Merkuriusza" zaczęto wydawać nieregularnie następne pismo "Nowiny" dopiero od 1683 r. Przywilej królewski na ich prowadzenie zyskał w 1696 r. sekretarz króla -- Włoch Jerzy Aleksander Priami. Od tego też roku wydawał on ponadto "Awizy Krakowskie" oraz "Wiadomości Różne Cudzoziemskie" /nieregularne tygodniki, które wychodziły do 1705 r. /. Tytuły pism Priamiego poświadczają informacyjny charakter ich artykułów. W 1698 r. Priami wydał trzy numery półliteracko-naukowego czasopisma /miesięcznik/ w języku łacińskim pt. "Mercurius Poloni-cus", który na marginesie tematyki naukowej podawał również ważniejsze informacje polityczne i gospodarcze.
Czasopiśmiennictwo polskie nie osiągnęło zadowalającego stopnia rozwoju w okresie saskim. Poważniejszą pozycją na początku tej epoki była "Poczta Królewiecka", którą w latach 1718-1720 wydawał w Królewcu drukarz narodowości polskiej, Jan Dawid Zen-ker. Tygodnik ten, aczkolwiek pisany był czystą polszczyzną, co wyróżniało go wśród druków pełnych makaronizmów z terenów ziem polskich, jednak naw.et w zestawieniu z XVII-wiecznym. "Merkuriuszem Polskim" reprezentował niezwykle niski poziom informacyjny. Brak w nim późniejszych informacji polityczno-gospodarczych z polskiego punktu widzenia. Szczupłość i zróżnicowanie informacyjnego serwisu ze względu na określony adres odbiorców można zresztą odnieść do przeważającej części pism prasowych pierwszej połowy XVII w. Powodu należy m.in. szukać w charakterze ówczesnych źródeł informacji prasowej, które prawie wyłącznie stanowiły gazety innych krajów, bowiem zaczynano dopiero w bardzo sporadycznych wypadkach tworzyć instytucje korespondentów prasowych, "Poczta Królewiecka" czerpała materiał przede wszystkim z trzech gazet niemieckich: "Konigliche Preussische Fama", "Hamburger Correspondenz" i "Wiener Zeitung" .
Specyficzny charakter posiadała wychodząca w 1718 r.
185
"polnische Bibliothek", która w języku niemieckim omawiała zagadnienia współżycia ludności polskiej i niemieckiej. "Polnische Bibliothek" zamieszczała nawet naukowe opracowania z zakresu historii Polski.
Pierwszym czasopismem o charakter ze wyłącznie naukowym, jakie wychodziło na ziemiach polskich, było toruńskie "Das Gelehrte Preussen" 11722-1725/.
Od początku XVIII w. na podstawie przywileju królewskiego wyłączną pieczą nad prasą w Rzeczypospolitej sprawował zakon pijarów. Od 1729 r. wydawali pijarzy w Warszawie ciągle zmieniające nazwę "Nowiny" /na "Kurier Polski" , "Gazetą Polską" , "Kurier Codzienny"/ z serwisem krajowym oraz "Relata Referro" z informacjami zagranicznymi. Redaktorem obu pism był słynny geograf, Jan Naumański. W 1734 r. pijarzy wydawali ''Wiadomości Uprzywilejowane z Cudzych Krajów" , a w latach 1736-1737 "Merkuriusza Historycznego i. Politycznego" . Pisma te reprezentowały stosunkowo niski poziom, zawierały przeważnie kroniki z życia szlachty i pseudonaukowe rozprawy.- Od 174-0 r. monopol na wydawanie prasy przeszedł na jezuitów. Pijarzy mogli odtąd publikować wyłącznie pisma w językach obcych /np. "Journal de Varsovie" , "Ein Wochen-blatt" w latach 1756-1762/. ]ezuici kontynuując edycję "Nowin" doprowadzili do największego upadku polską prasę infoizmacyjną. O-kresem znacznego ożywienia ruchu wydawniczo-prasowego były la-f. bezpośrednio poprzedzające czasy stanisławowskie. Na rok 1753 przypadł początek pracy dziennikarskiej Mitzlera de Koloff, który był jednym z pionierów nowożytnych form pracy-naukowe j i jednym z pierwszych rzeczników szerokiej popularyzacji osiągnięć nauki. W oparciu o zbiory biblioteczne Załuskich wydawał onw latach 1753-1755 naukowe pismo "Warschauer Bibliothek" /od 1755 r. "Acta Litteraria" /.
Niezwykle ważny etap w rozwoju prasy polskiej wyznaczały czasy Oświecenia. W czasopiśmiennictwie zachodnioeuropejskim istotne przeobrażenia zachodziły już od początku XVIII w. Przyjmowały się. wówczas nowe cechy i funkcje prasy, które w formach zaczątkowych pojawiały się w niektórych krajach już w wieku poprzednim. Pełne prawo obywatelskie zyskała wtedy obok informacji publicystyka, jako najodpowiedniejsza forma wyrażania opinii publicznej. "Komentarzom publicystycznym, które wyrażały żywą interpretację wydarzeń z określeniem stanowiska autora, a nie tylko suchą Ich relację, służyły powszechnie od początku XVIII w. zakładane w zachodniej Europie czasopisma tzw. moralno-obyczajowe. Ten
186
nowy rodzaj prasy najwcześniej pojawił się w Anglii,gdzie tą drogą propagowano ideologię rozwijającego się po rewolucji kapitali2. mu brytyjskiego. Pierwsze angielskie czasopismo moralno- obyć za-jowe, "The Christian Hero", założono już w 1701 r., a następne bardziej znane, to przede wszystkim "The Tatler" /od 1709 r./ "The Spectator" /od 1711 r./, "The Gardian" /od 1713 r./.
Pierwsze tego rodzaju tygodniki niemieckie zaczęły licznie powstawać w drugim dziesięcioleciu XVIII w. Już na przestrzeni tego tylko dziesięciolecia wychodziło w tym kraju około 500 czasopism, spośród których najliczniej reprezentowane były pisma obyczaj ów o-moralne i literacko-naukowe. Obejmowały one tematykę bardzo szeroką, a wiele z nich służyło rozwojowi świadomości rodzącej się burżuazji niemieckiej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w. zaczęło się różnicować pod względem tematycznym rygorystycznie do tego okresu kontrolowane przez rząd czasopiśmiennictwo rosyjskie, które legitymuje się o około 100 lat starszą metryką pochodzenia pierwszych periodyków drukowanych /pierwsze rosyjskie gazety pisane pochodzą z początku XVII w. - tzw. "Kuranty" i "Stołby", a najwcześniejsze drukowane to założone w 1702 r. przez Piotra I, "Wiedomosti"/. W Rosji zaczęły wówczas powstawać czasopisma naukowo-literackie, prowincjonalne, a także satyryczne, które podjęły publicystykę na tematy społeczne /np. tygodnik "Wsiąkają Wsiaczyna" od 1769 r./.
Od około połowy XVIII w. rodzi się w Europie zachodniej /głównie w Niemczech/ prasa dla określonych środowisk i grup społecznych, na przykład kobieca /zgodnie z hasłami Oświecenia propagowała emancypację kobiet/, młodzieżowa, chłopska, wyznaniowa. Przeobrażenia gospodarcze doprowadziły do wykształcenia się również specjalnych czasopism ogłoszeniowych. Zapoczątkowała je jeszcze w poprzednim stuleciu Francja /1634/ i Anglia /1649/, a od lat dwudziestych XVIII w. stały się one powszechne w Niemczech. W Polsce zaczęto je wydawać w latach 1762- 1763 oraz 1778-1779 /ogółem w drugiej połowie XVIII w. ukazywało się 7 pism tego typu: L- w Warszawie, 3 we Lwowie/. Czasopisma te w żadnym kraju nie ograniczały się do tematyki handlowo-gospodarczej, ale sięgały <ł� zagadnień politycznych, literacko-naukowych, demograficznych/informacje o zgonach, urodzinach, zawieranych małżeństwach itd./ czy moralistyki i obyczajowości mieszczańskiej.
Od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII w. w prasie pozacodziennej zaczęły dominować problemy ściśle polityczne >v
187
dotąd preferowanych tematów obyczajowo-kulturalnych, społecznych itd. Powstawały czasopisma historyczno-polityczne o-raz historyczne. Fakt ten wiązał się z umocnieniem się ekonomicz-jjym mieszczaństwa oraz z ogólnym klimatem politycznym ówczesne-, go świata /wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki północnej, sytuacja przedrewolucyjna we Francji/. Wybitną rolę Informacyjną o charakterze międzynarodowym spełniała, wydawana tr języku francuskim, prasa holenderska / z przeznaczeniem na eksport/. Najgłębiej jednak wdrożoną w życie swojego kraju była informacyjna prasa brytyjska /wśródnajwybitniejszych pism zwłaszcza "Gazetter" - 1735-1797, "The Times" - od 1788 r./ i niemiecka /zwłaszcza wydawana przez Wielanda "Neue Teutsche" - od 1773 r. czy "Deutsche Merkur" Lessinga/.
Rozwój niezwykle zróżnicowanych pod względem treści osiem-nastowiecznych pism prasowych doprowadził do wytworzenia nowych lub utwierdzenia już znanych gatunków dziennikarskich /którymi wyrażano publikacje publicystyczne/. Wykształcały się przede wszystkim: felieton, satyra, opor/iadania, nowela prasowa, recenzja, notka biograficzna i dialog. Zróżnicowanie treści zmusiło również do podziału pracy ludzi prasy. W Niemczech, Niderlandach, Anglii i częściowo we Francji zaczęły powstawać od połowy XVIII w. zespoły redakcyjne oraz koła współpracowników redakcji spośród u-czonych, literatów, duchownych itd. Od początku XVHI w. posługiwano się powszechniej korespondentami prasowymi. W większości wypadków ciągle jeszcze jedna osoba pisała i zarazem wydawała. Technika druku w zasadzie nie zmieniła się od momentu powstania. Znaczne zmiany nastąpiły w samej strukturze wewnętrznej pism. Tworzyły się w nich określone stałe rubryki ze względu na temat, formę lub miejscowości, których poszczególne informacje dotyczy-
>�
Duża poczytność /np. "The Spectator" w 1711 r. osiągnął liczbę 3 tysięcy egzemplarzy/ i wzrost znaczenia prasy w ciągu wieku XVIII /krąg czytelniczy objął szersze rzesze oświeconego społeczeństwa/ wywoływały zaniepokojenie rządów, czego wyrazem były różne ograniczenia prasowe /np. przez podatki prasowe, które w Anglii wprowadzono już w 1712 r./ lub zamykanie bardziej postępowych pism /zamknięto np. pismo "Spectator"/. Jednakże różne obostrzenia rządowe nie zdołały zahamować ani jakościowego, ani ilościowego rozwoju prasy /w samym np. Londynie wychodziło pod koniec XVIII w. ponad 50 czasopism, a w 1731 r. wydawano, w tym mieście tylko 19 tytułów .
188
Milowym kamieniem w dziejach prasy wszystkich krajów stała się burżuazyjna rewolucja francuska. Wytyczyła ona drogę wolności prasy dla wielu krajów. Sformułowane wtedy myśli na ten temat pojawiły się w liberalnych konstytucjach burżuazyjnych. W okresie rewolucji prasa francuska wielu krajów europejskich zaczęła służyć coraz szerszym kręgom społeczeństwa, co uwidoczniło się już w samych tytułach ówczesnej prasy /zwłaszcza francuskiej/, -*� których często pojawiało się słowo "peuple" lub "nation" , "volk" , "naród". Sytuacja ta wiązała się z dojściem do głosu stanu mieszczańskiego /nie liczyło się jeszcze wtedy chłopstwo, dlatego pod tymi określeniami nie rozumiano tej warstwy/. W okresie rewolucji od lipca 1789 do lipca 1790 r. ukazywało się we Francji około 300 nowych pism prą s owych. Na ich łamach krystalizowały się trzy zasadnie ze kierunki: broniący ideałów monarchii absolutnej, monarchii konstytucyjnej oraz republiki. Najważniejszymi organami roja-listów były: "L' Ami du Roi" , "La Feuille du Jour" , żyrondystów "Le Patriotę Francais" /wyd. Brissot/. Organem różnych polemizujących ze sobą ugrupowań-i klubów rewolucyjnych był wydawany przez Camila Desmoulinsa "Revolutions de France et de Brabant", a w czasie walki z Robespierem "Le vieux Cordelier". W okresie republiki największą popularnością wśród ludu Paryża cieszyły się wydawane przez Marata "L'Ami de Peuple" i "Le Publiciste Pari-sien", a także "La Pere Ihichesne" Jacquesa Heberta. W 1795 r. uchwalono we Francji nową konstytucję proklamującą wolność prasy W tym samym roku powstało w tym kraju wiele czasopism nawołujących do restauracji monarchii. Przekreślenie dzieła rewolucji spowodowało również zahamowanie dalszego dynamicznego rozwoju prasy francuskiej. Tuż przed przewrotem napoleońskim, w 1799 r., ogranie żono liczbę informacyjnych pism politycznych do 70, a w o-kresierządów Napoleona liczba ta spadła do 13 tytułów. Mimo wszystko nie dało się zahamować dalszego rozwoju wielu nowych elementów, dotyczących zwłaszcza strony techniczno-organizacyjnej prasy, które ukształtowały się w czasie rewolucji francuskiej, poważnie zmieniając oblicze czasopiśmiennictwa niemal we wszystkich krajach. W dobie rewolucji zaczęto we Francji używać telegrafu, zmieniono również szatę graficzną, posługiwano się siecią licznych korespondentów krajowych i zagranicznych, wreszcie wzorem nieśmiałych jeszcze przedsięwzięć angielskiego "Timesa" zaczęto powszechnie stosować ulepszenia w dziedzinie drukarstwa.
W Polsce grunt pod publicystykę w duchu idei Oświecenia przygotował w dużej mierze Mitzler de "Kolof. Pierwsze próby reform
189
ospodarczych skłoniły go do ich popierania i propagowania w nowo -jożonym w języku polskim czasopiśmie "Nowe Wiadomości Ekono-.jiicZTie i Uczone albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych" /wychodiło w latach 1758-1767/. Pismo to odzwierciedlając narastanie w Polsce pierwszych elemen->0^r układu kapitalistycznego propagowało przede wszystkim ekono-^ią, filozofię, medycynę i fizykę. Na uwagę zasługują wychodzące v okresie bezpośrednio przedstanisławowskim: w języku francuskim "Journal Litteraire de Pologne" oraz "Patriota Polski". Epokę Oświecenia bezpośrednio poprzedził "Mały Monitor", który pod mecenatem księcia A. Czartoryskiego ukazał się w 1763 r. W 1765 r. wyszedł pierwszy numer "Dużego Monitora". Jego pojawienie się oznaczało zapowiedź prawdziwego przełomu w dalszym rozwoju nie tylko czasopiśmiennictwa, ale również całej kultury polskiej. Pismo to było najpoważniejszym narzędziem propagandy obozu królewskiego. Niejednokrotnie na jego łamach poruszano kwestię chłopską, propagując oczynszowanie, broniono tolerancji religijnej, głoszono pochwałę ustrojowych idei Monteskiusza, propagowano postępowy w tym okrese system gospodarki kapitalistycznej.
"Monitor" najbardziej spośród wszystkich tygodników okresu Oświecenia wzorował się na esejowatej i swobodnej, naturalnej gawędzie dydaktyczno-oby c za j owego angielskiego "Spektatora".Jego redaktorami i wydawcami byli: F. Bohomolec, I. Krasicki,Mitzler de Koloff, a stałymi współpracownikami sam król, J. Albetrandi, S. Konar ski, J. Wybicki, A. Naruszewicz. jBohomolec i Krasicki zamieszczali utwory będące rozwiniętą anegdotą, opowiadania, po-wiastki filozoficzne czy pamfiery, przyjęte przez publicystów Kuźnicy Kołłątajowskiej /zwłaszcza przez E. Jezierskiego/. Te gatunki to zalążki właściwego XIX-wiecznego felietonu Prusa, Lama czy Sienkiewicza. W bardziej umiarkowanym tonie przemawiał zbliżony do "Monitora" tygodnik "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" /1769--1777/. Był oficjalnym organem stronnictwa królewskiego, a ściślej obiadów czwartkowych. Redagował go najpierw Albetrandi, następnie A. Naruszewicz, a współpracowali z nim przede wszystkim najwybitniejsi ówcześni pisarze, tj. Krasicki, Kniaźnin, Węgierski i Zabłocki.
Szeroko pojęte interesy mieszczaństwa reprezentował "Dziennik Handlowy" , założony w 1776 r. , w którym pisał znany polski jakobin, ks. Meier. Poważną rolę w krzewieniu nauki i fizjokra-lyzmu na gruncie polskim odegrał założony przez znanego ekonomia tę Piotra Switkowskiego "Pamiętnik Polityczny i Historyczny"
190
/1782 r./. Skrajnie konserwatywny charakter posiadała informacyjna "Gazeta Warszawska" /ukazywała się dwa razy w tygodniu/, redagowana od momentu założenia w 1774. r. do końca ukazywania się, t j. do 1793 r. , przez jezuitę Stefana Łuksinę. W roku założę-nią pisma uzyskał on monopol od króla na wyłączne wydawanie w Polsce pism informacyjnych. Monopol ten w stopniu dużym zahamował rozwój polskiej prasy tego typu. Oczywiście, że ważniejszą przeszkodą w jej rozwoju był wąski jeszcze wówczas rynek czytelniczy, ograniczający się do kilku większych miast. W każdym bądź razie dopiero w 1791 r. pojawia sią związana z obozem konstytucji i stronnictwem patriotycznym informacyjna "Gazeta Narodowa i Obca" /wychodziła do 1792 r. /, której jednym z redaktorów był J. U. Niemcewicz. W 1792 r. pojawiła się następna gazeta informacyjna "Korespondent Warszawski" /do 1793 r. red. K. Malinowski/. Obie te gazety odpowiadały radykalnemu kierunkowi Kuźnicy TCołłą-tajowskiej. Zasadniczy swój profil polityczny ukształtowały na podstawie masowych w okresie Sejmu 4--letniego publicystycznych pism ulotnych w formie odezw, paszkwili i satyr. Mimo więc monopolu Łuskiny w prasie przedinsurekcyjnej rozgrywała się wielka batalia o pozyskanie opinii publicznej, toczona właściwie między trzema odłamami ówczesnego polskiego dziennikarstwa, które odpowiadały trzem kierunkom politycznym. Najważniejszy spośród nich to radykalny odłam Kuźnicy, od 1791 r. pozostający bez własnego organu prasowego. Łuskina starał się kształtować szlachecką opinię publiczną odpowiednim doborem materiałów, niemal wyłącznie tłumaczonych z prasy obcej. Bardzo rzadko zamieszczał własne artykuły. Dość często natomiast wtrącał swoje uwagi do tekstów tłumaczonych. Konsekwentnie przemilczał różne informacje cieszące ludzi, którym bliskie były wszelkie idee postępowe. Stosował więc bierną walkę z postępowymi prądami ówczesnej epoki, dając czytelnikom do zrozumienia, że informacje te są niegodne i niewarte głębszego zainteresowania /nie zamieścił np. żadnych wiadomości z obrad Sejmu nad konstytucją 3 maja/. W tej wielkiej walce politycznej zrozumiała jest przegrana wydawców "Gazety Narodowej i Obcej" oraz "Korespondenta Warszawskiego" , którą w latach 1792--1793 ponieśli w tarciach z targowiczanami. W ten sposób utwierdził się monopol Łuksiny.
Polska prasa postępowa odrodziła się podczas powstania kościuszkowskiego. W tym okresie wyzwoliła się ona spod nadzoru targowic zań /zwłaszcza od następcy Łuksiny - T. Włodka, który otrzymał monopol na prasę informacyjną od Targowicy i króla
191
�natychmiast po śmierci Łuskiny/. Szereg czasopism kształtowało w 1794- r. radykalną opinię publiczną w duchu jakobińskim, antykró-lewskim i antytargowickim. Duże zasługi w rozwoju prasy jakobińskiej położył ks. Meier, który w połowie 1794- r. zaczął z inicjatywy Kołłątaja wydawać tygodnik pt. "Gazeta Obywatelska i Patriotyczna" , która będąc nieoficjalnym organem jakobińskim nawoływała do uaktywnienia walki patriotyczno-powstańczej. Od połowy września ks. Meier wydawał w miejsce zamkniętej w końcu czerwca "Gazety Obywatelskiej i Patriotycznej" "Dziennik Powstania Narodu" ,który przemawiał w bardziej umiarkowanym tonie niż poprzednie pismo. Charakter informacyjny miał oficjalny organ Rady Najwyższej Narodowej "Gazeta Rządowa" /redagowana przez postępowego ks. F. Dmochowskiego/. Podawała ona oficjalne zarządzenia władz powstańczych. Podobną rolę spełniała "Gazeta Wolna Warszawska" . Wszystkie postępowe czasopisma upadły w następstwie klęski powstania .
Na tle bujnego rozwoju produkcji literackiej w Polsce w końcu XVIII w. uderza dość uboga produkcja gazet informacyjnych. Pisma tego typu zaczęły się ukazywać dopiero w latach 1791-1792 /mimo przywileju Łuskiny/. Na przestrzeni długiego okresu czasu, tj.od roku ukazywania się "merkuriusza Polskiego" /l66l/ do początków czasów Stanisław sów skich /17947 wychodziło w Polsce w sumie o-koło 40 czasopism; w trzydziestoleciu 1764-1794- ponad 80, w tym około 70 nowo założonych pism. Szczytowy jednak punkt tego nasilenia zauważa się dopiero w latach 1791-1794. Z lat 1780-1793 tylko 9 gazet i czasopism można uznać za pisma; o zasięgu ogólnokrajowym: "Monitor" /w nakładzie około 500 egzemplarzy/, "Gazeta Warszawska" /od 500 do 1700 egzemplarzy/, "Pamiętnik Historyczny i Polityczny" /około 500 egzemplarzy/ , "Magazyn Warszawski" /również około 500 egzemplarzy/ , "Polak Patriota" i "Dziennik Handlowy" /oba po około 500 egzemplarzy/, "Gazette de Varsovie" /ok. 300 egz./, "Korespondent Warszawski" potem "Korespondent Krajowy i Zagraniczny" /około 2 tyś. egz./, "Gazeta Narodowa i Obca" /również ok. 2 tyś. egz./.
Porównanie tych wskaźników z. jednorazowymi nakładami ówcz< nej prasy angielskiej wskazuje, że gazety polskie nie przedstawia ły się pod tym względem wcale ubogo. Znany np. "Morning Chronicle" ukazywał się w 1790 r. w nakładzie 800 egz. dziennie, a " Times" w latach 1793-1794 w nakładzie 4000 egz. Chłonność rynku czytelniczego w Polsce w końcu XVIII w. była ograniczona. W* obliczeń J. Łojka, nie był on w stanie przyjmować większy
192
� nakładów prasy informacyjnej niż około 1000-1500 egz. "Gazety Warszawskiej" czy 500-600 egz. "Pamiętnika Historycznego i Politycznego". Warszawa była producentem i konsumentem niemal całej prasy polskiej /tylko 20% wysyłano na prowincję/. W końcu XVIII w. tylko okoio 2-3% ogólnej liczby ludności Rzeczypospolitej zdolnej było do percepcji prasy. Wtedy jeszcze wzrost ilościowy i jakościowy produkcji dziennikarskiej nie oznaczał wzrostu czytelnictwa .
W końcu XVIII w., tuż po rewolucji francuskiej, w wielu państwach wzmógł się nacisk czynników państwowych na prasę w- celu podporządkowania informacji drukowanych siłom rządzącym. Ostrą walkę z wolnością prasy zapoczątkował francuski Dyrektoriat,a kontynuował ją Napoleon i jego następcy. Zaostrzenie cenzury prewencyjnej i subwencjonowanie prasy /pozostawiono tylko oficjalne organy dworu na czele z "Le Moniteur"/, która była na usługach rządu, pociągały za sobą szereg przywilejów dla jednych pism, o-bostrzenie dla innych. Wiele druków francuskich z okresu ponapo-leońskiego ukazywało się nieperiodycznie,ażeby uniknąć kontroli cenzury /np. walczące z absolutyzmem burbońskim "La Conserva-teur" - 1818-1820, "La Minerve Francaise"/. Intensywna walka o wolność prasy toczyła się od początku XIX w. w Anglii i Niemczech. Zaostrzony kurs antyprasowy przypadł w Europie na lata I8l8-l8l9 /specjalnie w krajach Związku Niemieckiego i Austrii/. Narastający w końcu lat dwudziestych XIX w. konflikt społecz-no-polityczny burżuazji z siłami feudalno-absolutystycznymi doprowadził do poważnych przeobrażeń w czasopiśmiennictwie, które wielokrotnie spotęgowały się w latach trzydziestych i czterdziestych tego wieku. W wielu krajach utrwalała się prasa postępowa. We francuskiej prasie momentem przełomowym była rewolucja lipcowa 1830 r. Wielu organów prasowych dla prowadzenia swej polityki potrzebowała burżuazja. W krajach o rozwijającej się wtedy gospodarce kapitalistycznej mnożyły się pisma, o ideologii postępowej, które docierały do robotników. We Francji grupa radykalnych /jak np. Thiers, Mignet, Ledru-Rollin, Lois Blanc i inni/ dziennikarzy załoiyła w latach trzydziestych i czterdziestych kilka pism informacyjnych, z których wyróżnić należy dzienniki: "Le National", "La Rćforme", "La Siecle", "LaPresse", "La Revolution" , ponieważ stały się one trybuną opozycyjnej średniej burżuazji. Domagano się w nich radykalnych reform ekonomicznych w interesie klasy robotniczej, jak likwidacji bezrobocia i prawa do pracy. Z pismami tymi współpracowali znani myśliciele i literaci, m.in.
193
Hugo, Constant, Balzac, Dumas. Dzięki zamieszczaniu ciekawych felietonów i fragmentów powieści, niskiej cenie /kapitalistyczną koncepcję prasy, a więc jej taniość postulował i zrealizował wydawca Emil Girardin/ oraz rewolucji na odcinku źródeł informacji prasowej /powstała pierwsza agencja informacyjna Havas/ liczne druki uzyskiwały olbrzymie nakłady /np. "Le Siacie" w 1837 r. zdobyła aż 70 000 abonentów/.
W Anglii rozwój postępowej prasy burżuazyjno-robotniczej stał w związku z rozwijającym się ruchem czartystowskim. Wielką popularność zyskał wręcz rewolucyjny, postulujący podstawowe zasady socjalizmu "The Guardian" /ukazywał się w latach 1830-1835/.Powstawały polityczne pisną lokalne, spośród których największy rozgłos zyskał "Northen Star" /1837-1852/. Za najpoważniejszy angielski dziennik o znaczeniu międzynarodowym należy w tym okresie uważać wychodzący od 1785 r. "Times" /oficjalny organ rządowy/. Wielka Brytania, zajmująca wówczas przodującą rolę w świecie, dysponowała niezmiernie liczną siecią korespondentów w różnych jego punktach, co zapewniało "Timesowi" rozbudowany serwis informacji światowych, zarazem stale zwiększając zakres jego czytelników .
Okres Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego /lata 1807-1831 / stanowił trudny etap w rozwoju prasy polskiej. Emigracja legionowa wydawała w 1797 r. niedrukowane pismo "Dekada/1 , redagowane przez poetę C. Godebskiego. Czasy Księstwa Warszawskiego cechuje słaby rozwój czasopiśmiennictwa, które wzorem napoleońskiej Francji miało charakter oficjalne-urzędowy. Produkcja i konsumpcja prasy nadal skupiała się niemal wyłącznie w Warszawie. W mieście 1ym ukazywały się: "Gazeta Warszawska" , "Gazeta Rządowa", "Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego", "Gazette de Varsovie" /w języku francuskim/. Z nielicznych druków pozawarszawskich liczyły się tylko "Gazeta Poznańska" , "Gazeta Krakowska" i "Gazeta Lwowska". W tzw. konstytucyjnym okresie 1815-1831 znacznie zwiększyła się społeczna rola prasy. Znaczna ilość pism postępowych urabiała opinię społeczeństwa w kierunku radyk&lizacji jego poglądów oraz walki o wolność. Postępową trybunę określonych grup społecznych stanowiły zwłaszcza "Gazeta Codzienna Narodowa i Obca" /organ kaliszan/ i "Dekada Polska" /organ organizacji spiskowej Towarzystwa Braci Polaków/, którą m.in. redagował Wiktor Heltman. Obie postępowe gazety zostały za swój radykalizm zamknięte, już po kilku latach u-kazywania się. Ze wzgl< du na zaostrzoną cenzurę już po Tcilku
194
miesiącach 1822 r. przestał się ukazywać postępowy "Dziennik Nadwiślański", którego jednym z redaktorów był Tadeusz Krępo-wiecki.
Przejawem dziennikarstwa zawodowego w Królestwie Kongresowym można uznać cykl wydawnictw Brunona Kicińskiego, który tylko w latach 1818-1823 wydawał 7 różnych gazet tego typu. W 1821 r. Kiciński założył dziennik kupców i powstającej burżuazji pt. "Kurier Warszawski". Pismo to, zachowując tradycjonalną postawę, ukazywało się aż do 1939 r., w związku z czym nazywano go często polskim "Timesem". Zawarte w nim ogłoszenia w niektórych okresach zajmowały 40 stron objętości. Burzliwy rozwój prasy zawodowej zaczął się dopiero po 1864- r.
Ożywienie postępowej działalności publicystycznej w końcu lat dwudziestych spowodowało ponowne odrodzenie się prasy postępowej bezpośrednio przed powstaniem listopadowym. Zaliczyć do niej można głównie "Gazetę Polską", w której artykuły swe zamieszczał czołowy publicysta powstania listopadowego M. Mochnacki.
Prasa przedlistopadowa w minimalnym jeszcze stopniu odzwierciedlała problemy nurtujące społeczeństwo polskie. Łamy gazet poświęcano sprawom na ogół drugorzędnym., natomiast najżywotniejsze z tematów pomijano milczeniem. Oczywiście niemały wpływ na ten stan miało ustawodawstwo prasowe Królestwa Polskiego. Dopiero prasa z okresu powstania 1830 r. udostępniła swe łamy żywotnej i aktualnej tematyce interesującej zdecydowaną większość postępowego społeczeństwa. Prasowej działalności publicystycznej udzielali się zmuszeni dotąd do milczenia rzecznicy postępowych programów społeczno-powstańczych, jak wspomniany M.Mochnacki /następnie przeszedł do obozu konserwatysto-^/, T. Krępowie-cki, J. Olrych-Szaniecki i inni. Krytykowali oni niezgodną z wolą narodu politykę wodzów powstania na łamach organów Towarzystwa Patriotycznego "Nowej Polski" i "Dziennika Krajowego". Duża swoboda tej prasy została nieco zahamowana, na skutek zabiegów konserwatystów w końcowym stadium władzy Rządu Narodowego. Do głosu doszły wtedy pisma obozu zachowawczej oligarchii: "Polak Sumienny" i "Kurier Polski".
Na uwagę zasługują pewne przeobrażenia natury techniczno-organizacyjnej i typologicznej w polskiej prasie przedlistopadowej. Stanowiły one zapowiedź zjawiska powszechności tych zmian w o-kresie następnym. W latach pokongresowych poza powszechnie jeszcze występującą identycznością redaktora z wydawcą, coraz częściej zaczęły się pojawiać kolegia redakcyjne, które w bardzo
195
sporadycznych wypadkach występowały już w końcu XVIII w. /np. w lwowskim "Dzienniku Patriotycznych Polityków" z końca XVIII w. , czy w wileńskich "Wiadomościach Brukowych" z początku XIX w. /. Redaktor główny pracował najwięcej spośród członków rodzących się kolektywów, wykonując nawet korektę. Tempo przekazywania wiadomości drukowanych w stosunku do daty wydarzeń nie było wielkie/np. wypadki warszawskie w "Gazecie Lwowskiej" z 1812 r. były relacjonowane po 7-8 dniach, paryskie po 26 dniach/. Nawet przy ówczesnym braku środków szybkiej łączności /kolei, telegrafu/ określić je trzeba jako bardzo powolne. Ówczesne środki komunikacji, z których korzystała prasa, to pośpieszne dyliżanse pocztowe. Regularniej zamieszczano na łamach ówczesnych polskich gazet niektóre już dawno przyjęte w Europie zachodniej formy dziennikarskie. Upowszechnił się felieton, którego wzory czerpano przeważnie z prasy francuskiej. Stałym elementem dzienników od 1815 r. były kroniki bieżące, w których wyrażano lakonicznie ujęte ciekawostki niepolityczne.
-Poważne znaczenie odgrywała prasa w okresie wielkich europejskich ruchów rewolucyjnych w latach 1830-1846. W przygotowaniu rewolucji lutowej we Francji istotną rolę odegrała postępowa prasa tego kraju, a zwłaszcza opozycyjne "Le National" i "La Reformę". Rewolucja 1848 r. przyniosła francuskiej prasie pełną wolność, co ożywiło ją nie tylko w stolicy, ale i na prowincji. Powstało wiele nowych pism ó profilu postępowo-radykalnym, jak np."Le Repre'sentant du Peuple" Proudona, "L'Ami du Peuple" Raspaila i inne. W dobie H Cesarstwa ponownie oparto francuską politykę prasową na systemie kontroli i represji.
Istotną rolę w propagowaniu haseł postępowych europejskiej Wiosny Ludów odegrały niemieckie "National Zeitung" /a zwłaszcza redagowana przez Karola Marksa "Neue Rheinische Zeitung"/ oraz włoski dziennik "Risorgimento". Na przełomie połowy XIX w. w wyniku wzrostu liczby pism prasowych w związku ze zwiększenieir się ich funkcji spoleczno-politycznych dokonywały się dalsze przeobrażenia typologiczne. Wzrastała liczba fachowych pism naukowych Następowały zmiany w szacie graficznej i stabilizowały się różne stałe działy, rubryki, tytuły itd. Rozwinęła się ilustracja prasowa. Wreszcie powstał nowy typ wydawnictw prasowych - magazyn.
Polska prasa postępowa rozwinęła się niezmiernie w okresie Wiosny Ludów. Opierała się ona na głębokich tradycjach radykalnej prasy z okresu powstania, listopadowego, jak również na licznych pismach politycznych k< ł emigracji polskiej z lat trzydziestych i
196
czterdziestych XIX w. Wśród masy gazet emigracyjnych tego o-kresu można wyodrębnić grupę pism ściśle politycznych i osobną grupę pism literackich. Czołowe organy prasowe obozu reakcji e-migracyjnej to "Trzeci Maj" /Paryż, lata 1832-1848 / i "Wiadomości Historyczne i Literackie" /Paryż, lata 1832-1848/. Grupę postępowych pism Towarzystwa Demokratycznego Polskiego tworzyły w latach 1832-1833 liczne druki, tzw. kryptograficzne /"Pielgrzym Polski" - red. E. Januszkiewicz, przyjaciel A. Mickiewicza, "Feniks", "T.D.P.", "Czas" i inne/, które maskowały jeszcze swój periodyczny charakter. Jawna prasa emigracyjna pojawiła się dopiero w latach następnych, kiedy emigracja zdołała się już politycznie zorganizować. Sprawę polską propagowały również postępowe pisma francuskie, belgijskie i innych krajów, w których występowały większe skupiska Polaków /na uwagę zasługuje np. belgijskie "La Voix du Peuple", z którym żywo współpracował m.in. Lelewel/. W okresie późniejszym oficjalnym organem T.D.P. stał się założony w r. 1837 "Demokrata Polski" /ukazywał się do 1863 r. we Francji, następnie w Anglii/. Jego redaktorami byli ideowi przywódcy Towarzystwa - Wojciech Darasz i Stanisław Worcell. Radykalne poglądy przeciwko obozowi C zartory skich głosiły jeszcze inne sympatyzujące z T.D.P. pisma, jak: "Tygodnik Emigracji Polskiej", 1833-1838, "Postęp", zmienione później na "Północ" /redaktorem był postępowy dziennikarz okresu powstania listopadowego - Jan Czynski/, satyryczne pismo "Pszonka" i inne.
Obóz reakcji emigracyjnej, T. D. P. i Gromady Ludu Polskiego posiadały swoje odpowiedniki organizacyjno-spiskowe, a także organy prasowe w kraju.
W ogólnej ocenie^prasy emigracyjnej należy podkreślić niezwykle polemiczny ton jej treści, który był konsekwencją ostrej walki wewnętrznej prowadzonej przez różne obozy.
Pismem stronnictw ugody polskiej w Rosji był "Tygodnik Petersburski" /1830-1858/, od 1859 r. -"Kraj".
W rozwoju czasopiśmiennictwa krajowego po 1831 r. można wyróżnić trzy ogólne kierunki, reprezentowane przez: l/ pisma konserwatywne, związane z obozem reakcji, 2f pisma o charakterze liberalnym, które reprezentowały umiarkowane ugrupowania szla-checko-burżuazyjne, 3/ pisma odzwierciedlające radykalną ideologię społeczno-polityczną. Większość czasopism miała charakter pism literacko-naukowych i społecznych, poważną część stanowiły pisma typowo ekonomiczne, zwłaszcza handlowe i rolnicze.
Do okresu Wiosny Ludów najsłabiej było rozwinięte cza-
197
sopiśmiennictwo w zaborze austriackim, gdzie poważniejsze znaczenie miała jedynie informacyjna "Gazeta Lwowska" i "Tygodnik Rolno-Przemysłowy". 'W Królestwie Polskim bez przeszkód ukazywały się periodyki ugodowe wobec zaborcy. Na uwagę zasługują niektóre liberalne czasopisma literacko-naukowe, zwłaszcza "Magazyn Powszechny", "Tygodnik Petersburski" i "Jutrzenka".
Poważnym wydarzeniem w rozwoju, czasopiśmiennictwa literacko-społeczne go Królestwa stało się założenie przez E. Dembowskiego pisma o charakterze rewolucyjno-demokratycznym, jakim był "Przegląd Naukowy". W zaborze pruskim grupy postępowych działaczy demokratycznych, skupionych zwłaszcza wokół poznańskiego Związku Plebejuszy, rozwinęły swą działalność na łamach "Dziennika Domowego", "Roku", "Tygodnika Literackiego". Czasopisma te miały charakter pism liter acko-społeczno-naukowych, a zarazem ekonomie zno - polity c znych.
Szczególną pozycję w latach czterdziestych XIX w. zajmował prow'adzony przez Dembowskiego organ rewolucji krakowskiej 1846 r., tj. "Dziennik Rządowy Rzeczypospolitej Polskiej".
Rok 1848 stanowił przełom w warunkach administracyjno-poli-tycznych rozwoju prasy w zaborze pruskim i austriackim. Najpoważniejszym osiągnięciem polskiej Wiosny Ludów była formalna wolność prasy na skutek zniesienia cenzury pruskiej oraz austriackiej w marcu 1848 r. Obok licznych dziennikowi tygodników ukazała się spora liczba ulotek i broszur politycznych. Po 1848 r. poważna liczba pism prasowych w Galicji i Prusach zwale załametternichows-ką biurokrację i pruski szowinizm. Równocześnie wiele głosiło program nadziei na autonomię Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Galicji. Ideologię taką wyznawały zwłaszcza następujące pisma: krakowskie - "Jutrzenka" , "Gazeta Krakowska", "Dziennik Polityczny" , "Orzeł Biały" i inne, lwowskie - "Kurier Lwowski", "Gazeta Narodowa" , "Gazeta Lwowska", a w zaborze pruskim - "Wielkopolanin" , "Dziennik Polski" /współzałożycielem jego był Karol Libełt/ oraz "Wiarus".
Pismami skrajnie reakcyjnymi, które reprezentowały interesy kleru i możnowładztwa, były galicyjskie dzienniki: "Polska" /organ Towarzystwa Ziemiańskiego w Galicji/ i organ ugodowej konserwy krakowskiej "Czas" oraz poznański "Krzyż a Miecz". Pisma te zajmowały czołowe pozycje w prasie tych zaborów po 1848 r., tj. po zwycięstwie reakcji nad siłami rewolucyjnymi.
Czasopiśmiennictwo postępowe ożywiło się niezwykle od okresu Wiosny Ludów przede wszystkim na terenie Galicji.Hasła równości
198
społeczno-ekonomicznej i oświaty dla ludu wysuwały krakowskie pisma ludowe: "Krakus", "Wieśniak", "Prawda", "Szkoła Ludu", lwowskie: "Przyjaciel Ludu" , "Nowiny Polityczne dla Ludu" czy wielkopolskie: "Goniec", "Gazeta Polska" i "Wiarus".
Redaktorzy tych pism, najczęściej księża, przeważnie posługiwali się religią i etyką chrześcijańską jako ważnym środkiem argumentacji. Trudno w nich szukać rozsądnych myśli o likwidacji feudaliz-mu; wtedy propagowano jeszcze raczej idee braterstwa dworu i chaty chłopskiej. Odmienny profil polityczny posiadał lwowski "Postęp", w którym Leon Rzewuski propagował ideologię socjalizmu utopijnego, czy krakowski "Przegląd" /propagował zasady T.D.P./. Otwartym organem galicyjskich ugrupowań lewicowych był "Dziennik Stanisławowski" /redagowany prze z emisariusza emigracyjnego W. Heltmana/. Prasa w pełni polityczna pojawiła siew Galicji dopiero po 1866 r.
Prasa śląska, pomorska i mazurska, choć daleka od radykalizmu społecznego, a nawet często głosząca poglądy reakcyjne, przyczyniła się do szerzenia oświaty i kultury polskiej na tych ziemiach. Wydawana w zamian za ugodowość legalnie, przeciwstawiała się naporowi germanizacji. Problematykę społeczno-narodową eksponowano w niej szczególnie w okresie Wiosny Ludów. Z prasy śląskiej godne uwagi są: oleski "Telegraf Górnośląski", "Dziennik Górnośląski" /założony przez Lompę i Szafranka", "Tygodnik "Cieszyński" P. Stelmacha czy "Gazeta Wiejska dla Górnego Śląska". Na Pomorzu pierwsze polskie pismo polityczne ukazało się w 184S r. pod nazwą "Szkółka Narodowa", zmienioną następnie na "Szkołę Narodową" /wydawał ją w Chełmnie]. Gółkowski/. Zalecało ono jedynie parlamentarny system walki zprusactwem. Dla ludu Pomorza Gdańskiego wydawano "Biedaczka", "Gospodarza" i inne. Ne terenie Prus Wschodnich ludność mazurską organizował do walki z polityką germanizacyjną pastor Gustaw Gizewiusz, który w 1842 r. zaczął wy dawać w Ełku pismo "Przyjaciel LuduLecki" /do 184-5 r./. Poziom informacyjny gazet mazurskich, pomorskich oraz śląskich w okresie Wiosny Ludów znacznie ustępował pod tym względem prasie politycznej Wielkopolski i Galicji. Brak w niej było aż do doby "Kul-turkampiu" aktualiów politycznych w szerszym znaczeniu. Na treść składały się, poza sprawami obrony języka polskiego, porady rolnicze i problemy religijne. Niemniej prasa ta stanowi interesujące źródło dla ustalania charakteru i zakresu wrzenia rewolucyjnego o-raz akcji niepodległościowej Polaków ziem zaboru pruskiego. Administracja pruska, pragnąc po zyskać tę ludność dla sprawy niemiec-
199
klej, wydawała równocześnie z ukazującą się prasą polską różne pisma antypolskie, zarówno w języku polskim, jak i niemieckiip. /tzw. "gazinówki" na Mazurach; zapoczątkował je "Przyjaciel Ludu" , wydawany w latach 1848-1850 przez nauczyciela J. Dudka/. Rozwijająca się tego typu prasa w latach następnych, a jednocześnie ukazujące sią różne zarządzenia ograniczające wolność druków polskich, doprowadziły do stopniowej ich likwidacji w końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych.
Ogromnej wagi wydarzeniem w dziejach polskiej prasy było wydawanie pod kierownictwem A. Mickiewicza w 1849 r. w Paryżu "La Tribune des Peuples" - pisma, które propagowało ideę wolności w całej Europie.
Mimo upadku rewolucji w latach 184-6-184S i krótkotrwałej swobody druków w zaborze pruskim i austriackim, w okresie poprzedzającym powstanie styczniowe środki informacji prasowejirozwijały się w sposób dość ożywiony na całym obszarze ziem polskich pod wpływem postępu ekonomiczne go związanego z gruntującym się systemem kapitalistyc znym.
Na terenie Królestwa Polskie go imponująco rozwinęła się fachowa prasa ekonomiczno-techniczna, jak "Tygodnik rolniczo-technologiczny" /1841-1860/, "Gazeta rolnicza, przemysłowa i handlowa" /1850-1860/, "Rocznik Gospodarstwa Krajowego" /1842-1864/ pro-pagujący �czynszowanie chłopów /wydawał go A. Zamóyski/. Prasa codzienna w rodzaju "Gazety Warszawskiej" czy "Kuriera Warszawskiego" była w swej treści powściągliwa i lakoniczna, opierała się głównie na przedrukach z prasy zagranicznej, zwłaszcza reakcyjnej prasy pruskiej i austriackiej. Władze carskie wydawały w poszczególnych guberniach "Dzienniki urzędowe".
Od chwili zniesienia granicy celne j między Królestwem a Rosją, centrum życia umysłowego kraju stała się Warszawa. Spowodowało to ożywienie działalności prasowej. W 1851 r. zaczęło się ukazywać nowe pismo codzienne "Dziennik Warszawski" /wyd. H. Rzewuski/, które w dalszym ciągu opierało się na wyciągach z prasy obcej. Wysokim poziomem technicznym wybijał się wychodzący od 1859 r. literacki "Tygodnik Ilustrowany". Z redakcją tego pisma współpracowali najwybitniejsi owcze śnie pisarze/Kraszewski, Korzeniows-ki, Kondratowiczi Ujejski/. W tym samym roku "GazetaCodzienna" stała się oficjalnym organem burżuazji /nabył ją na własność warszaw ski bankier Kronenberg/. Redagował ją niezwykle interesująco J. Kraszewski, w związku z czym osiągnęła ona dość wysokie nakłady /około 7500 abonentów; w l86l r. zmieniła tytułna "Gazetę Polską"/.
200
W i860 r. wychodziło pod redakcją J. Kraszewskiego poważne, rzeczowe pismo "Przegląd Europejski". Charakter pisma ludowego miał ukazujący się do 1861 r. "Kmiotek" /red. Jan Gregorowicz/ , który propagował zasady pracy organicznej i zgody chłopstwa ze szlachtą. W zaborze pruskim i austriackim rozpowszechnianie pism prasowych mogło się odbywać jedynie za pośrednictwem urzędów pocztowych, które otrzymywały urzędowe spisy pism dozwolonych do kolportażu. W Wielkopolsce w latach 1850-1853 wychodziło nielegalnie codzienne pismo "Goniec Polski", które propagowało hasła pracy organicznej. Liberalny charakter posiadał założony w 1859 r. przez Hipolita Cegielskiego "Dziennik Poznański". Na wpół postępowe było pismo pomorskie z tego okresu pod nazwą "Nadwiślanin" /ukazywał się w Chełmnie/. Na Śląsku wychodził klerykalno-ludowy "Poradnik dla Ludu Górnośląskiego". Na terenie Galicji postępowa prasa polska niemal zupełnie przestała istnieć. Wychodził reakcyjny "Czas" i liberalna "Gazeta Lwowska" oraz szereg pism ludowych, jak "Przyjaciel Ludu" - od 1848 r., "Dzwonek" - od 1859 do 1874 r. i inne, w których zalecano solidaryzm społeczny. W 1862 r. J. Lam wydawał we Lwowie kilka pism satyryczno-politycznych, jak: "Kometa", "Krzykacz", "Bąk", które jednak były kolejno likwidowane przez władze austriackie.
W okresie poprzedzającym wybuch powstania 1863 r. nastąpiło silne ożywienie działalności prasowej wśród polskiej emigracji.Na przestrzeni lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX stulecia wy-bijaty się głównie trzy czasopisma, które reprezentowały trzy zasadnicze ugrupowania polityczne emigracji, tj. "Demokrata Polski" - organ T.D.P., założony w Poitiers w 1837 r. , "Przegląd Rzeczy Polskich" - organ T.D.P., założony w Paryżu w 1857 r. , wreszcie organ Hotelu Lambert - "Wiadomości Polskie". Na uwagę zasługuje jeszcze pismo "Polska" /ukazywało się w Brukseli od marca 1863 r. do stycznia 1864 r./, które było związane z założoną w Belgii organizacją "Sojusz Polski Wszelkich Wyznań". Nawiązywano w nim do demokratycznych tendencji Wielkiej Emigracji.
Prasę powstańczą z 1863 r. poprzedziły liczne tajne pisma podziemne. W latach 1861-1864 ukazało się według badań E. Kozłows-kiego 65 tytułów gazet związanych z ruchem powstańczym. Do naszych czastów dotrwały oczywiście uszczuplone komplety czasopisn z tego okresu. Prasa często świadomie nie podawała rzetelnej in formacji, ponieważ wiadomości autentyczne mogły nieraz wywrzeć wręczę niekorzystny skutek dla losów powstania. W dziejach tej prasy należy wyróżnić dwa okresy: pierwszy to lata 1861-1862,
201
zwany przedpowstaniowym, kiedy pisma zajmowały sią agitacją polityczną, drugi obejmujący lata 1863-1864-, kiedy prasa powstańcza podtrzymywała ducha walki. Pierwszym tajnym pismem prawego skrzydła czerwonych i millenerów była "Strażnica", założona w l86l r. przez braci Frankówskich. Pismo zalecało zachowawczy program zmiany pańszczyzny na czynsz. W programie politycznym głosiło ideę walki zbrojnej z caratem, co na przykład charakteryzuje fragment jednego z jego artykułów: "Bić się nam trzeba i nie oglądać się na to, co mocarstwa obce na jakimś kongresie o nowych granicach i przyszłym rządzie postanowią". Nielegalnymi organami lewicy czerwonych były "Ruch" i "Pobudka" /ukazywały się tylko w 1862 r./ oraz efemerydy z 1861 r. "Głos" i "Szczerbiec". Do stycznia 1864- r. ukazywał się "Głos Kapłana Polskiego" /red. ks. Karol Mika s ze w ski/, pismo wydawane przez kler katolicki związany z ruchem rewolucyjnym czerwonych. Poza Królestwem silny ośrodek politycznej prasy powstańczej wytworzył się jedynie w Galicji, np. krakowskie "Ruch", "Bicz", "Ojczyzna", czy lwowskie pismo "Prawda", popierające zdecydowanie powstanie.
Okres powstania styczniowego zamknął ostatni etap rozwoju prasy szlacheckiej w Polsce. Lata następne zapoczątkowały nową epokę prasy kapitalistycznej. W ciągu ostatnich dziesięcioleci polskiej prasy szlacheckiej, licząc głównie od upadku powstania listopadowego, pojawiło się w jej rozwoju wiele, nowych form i elementów, które rozwinięte zostały dopiero przez prasę burżuazyjną i proletariacką po 1864 r. Walki narodowo-wyzwoleńcze i europejskie przewroty rewolucyjne lat 1830-1848 wszędzie, a więc i na ziemiach polskich wpływały na rozwój prasy pod względem ilościowym i ideologicznym. Rozwoju pism postępowych nie zdołała osłabić cenzura /prawo prasowe było różne w poszczególnych zaborach, ponieważ zależne było od systemów prawnych trzech państw zaborczych/ ani przed, ani po Wiośnie Ludów, mimo że dokonywała ona wielkich szkód, powodując usuwanie całych artykułów,zniekształcanie treści, likwidację pism itd. Nie mógł nie torować drogi dalszemu rozwojowi piśmiennictwa trend ekonomiczny, który powodował rodzenie się nowych ośrodków wydawniczo-prasowych także poza miastami stołecznymi poszczególnych zaborów. Wprawdzie jeszcze nawet w końcu tego okresu, tj. w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, prasa nie odbijała rzetelnie rzeczywistości,jednak w stosunku do okresu poprzedniego, mimo obostrzeń, była mniej powierzchowna w przemycaniu problematyki narodowej i społecznej . Periodyki poświt cały więcej miejsca życiu kulturalnemu
202
i gospodarczemu aniżeli sprawom politycznym, ponieważ było to uwarunkowane sytuacją polityczną, zwłaszcza po Wiośnie Ludów. Pisma jedynie pod pretekstem rozważań literacko-gospodarczych i zawodowych dostarczały czytelnikom informacji politycznych. Pojawiły się nowe /bądź upowszechniły znane przed 1830 r./ formy dziennikarskie, jak: artykuł wstępny /wyrażał stanowisko redakcji wobec ważnych wydarzeń/, reportaż-sprawozdanie, felieton /mistrzowskie utwory na tematy społeczno-polityczne i literackie zamieszczali zwłaszcza Sienkiewicz i Lam/, drobne ogłoszenia ekonomiczne /giełdowe, targowe i inne/, urzędowe, meteorologiczne,hotelowe /ruch przyjezdnych/ i nekrologi. Dziennikarstwo i publicystyka stają się w tym okresie płatne. Redakcje tworzyły stałe zespoły kilku redaktorów. Skończyła się również przewaga kleru w prasie, do której trafiają w tym czasie ludzie z klasy mieszczańskiej, zdegradowanej szlachty i zawodowej inteligencji.
Kręgi odbiorców prasy w pierwszej połowie XIX w. zaczęły się stale powiększać, obejmując już nie tylko bardziej oświecone społeczeństwo, ale coraz szersze grupy burżuazji, przedstawicieli zawodów wolnych, mas robotniczych i częściowo chłopstwa. Różne potrzeby tak szerokich rzesz czytelników warunkowały rozwój typologiczny prasy. Powstawały w ten sposób dzienniki ogólnoinformacyj-ne, polityczne, pisma ekonomiczne, zawodowe, naukowo-literackie, magazyny ilustrowane itp. Imponujący rozwój ilościowy prasy był również możliwy dzięki udoskonaleniom techniki. Proces produkcji gazet przyspieszyło stosowanie parowych maszyn drukarskich i udos konalenia poligraficzne. Od doby Wiosny Ludów zaczęto używać na ziemiach polskich telegrafu. Wśród polskiej emigracji powstawały prymitywne agencje informacyjne, które gromadziły wiadomości" o kraju i o wydarzeniach zagranicznych. Były to Biuro Prasowe Hotelu Lambert /w latach czterdziestych/ i Agencja Rządu Narodowego we Francji /1863 r./. Techniczny i organizacyjny rozwój służby informacyjnej w pierwszej połowie XIX w. w Polsce, jak i w całej niemal Europie, zawdzięczał również wiele prasie reakcyjnej z tego okresu, ponieważ dysponowała ona zasobnymi środkami materialnymi, szerszymi kadrami dziennikarskimi, szerszym serwisem wiadomości, udogodnieniami w kolportażu, w opłatach koncesyjnych i pocztowych oraz wielkimi subwencjami.
Rozwój i przeobrażenia prasy polskiej w latach 1864-1918 w dużym stopniu odzwierciedlały zmiany, jakie przeszła w tym okresie prasa europejska. W drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. prasa zyskała wielkie możliwości rozwojowe dzięki dalszemu postępowi na odcinku środków informacji prasowej /w drugiej połowie
203
w. XIX działały cztery agencje światowe/ i techniki produkcji pism /w 1867 r. skonstruowano we Francji nowy typ maszyny rotacyjnej, a w 1884- r. wynaleziono linotyp; wszędzie zaczęto produkować coraz tańszy papier z masy drzewnej/ oraz dzięki ogromnym przeobrażeniom ekonomicznym i polityczno-społecznym. W Europie zachodniej , we Francji i w Anglii ustawodawstwo przywróciło prasie wolność. Zniesiona została cenzura prewencyjna, uciążliwe podatki prasowe itp.' Społeczną rolę i oddziaływanie prasy nie zwiększyło i rozszerzyło proklamowane w tych krajach powszechne prawo wyborcze, powszechne nauczanie, a przede wszystkim liczebny wzrost klasy burżuazyjnej i robotniczej. Prasa zyskiwała stopniowo znamiona dzisiejszych pism periodycznych. Powstawały liczne wydawnictwa działające na zasadach spółek kapitalistycznych.
Prasa w końcu XIX w. stawała się nową gałęzią gospodarki kapitalistycznej. Zmieniał się charakter jej treści. Dzienniki informacyjno-ogłoszeniowe-sensacyjne skutecznie wypierały pisma społeczno-polityczne. W wyniku tych zmian pisma stały się popularne, że można było poważnie obniżyć ich cenę. W ten sposób prasowe pisma reklamowo-sensacyjne zaczęły przynosić poważny dochód ich dyspo nentom. Za przykład tego typu pism może służyć francuski dziennik "Le Petit Journal" , który w 1863 r. został założony przez twórcę nowoczesnej prasy informacyjno-sensacyjnej Moise'a Millanda, bardziej znającego się na obrocie towarowym aniżeli na dziennikarstwie. Popularność gazety zwiększał on przez druk odcinków powieści kryminalnych i romansów. W 1865 r. osiągnął on nakład 300 000 egzemplarzy. Największymi pismami Francji na przełomie XIX i XX w. stały się obok tej inne wielkie gazety informacyjne, jak "Le Petit Parisien", "Le Motin",""Le Journal", "L'Echo de Paris", "Le Figaro". Powstawały poważne magazyny ilustrowane, np. francuski "Excelsior" /1910/, "L'Illustration" /1848/ itd.
Amerykańskie i brytyjskie metody zdobywania mas czytelniczych polegały nie tylko na zamieszczaniu ogłoszeń, ale również na znacznym rozszerzaniu zakresu informacji, wzbogacaniu dziennikarskich form, np. przez zainteresówywanie społeczeństwa ciekawymi wyprawami naukowymi, tematyką zbrodni, a nawet seksu. Dzięki takim metodom powstały w tym okresie "Daily Telegraph" osiągał olbrzymie nakłady rzędu 190 tyś. egz., a poważny i opierający się chwytom typu "gwoździa programu" "Times" zaledwie 70 tyś. egz. Masowo były czytane założone przez Alfreda Harmswortha, znanego magnata prasowego, "Answers Correspondents" /l888r./ - tygodniowy ma-.gazyn interesujących infc rmacji, oraz "Daily Mail" /1896 r./.

20A
Pisma te osiągały na początku XX w. milionowe nakłady, dzięki czemu były bardzo tanie. Były niemal całkowicie informacyjne, choć niezupełnie apolityczne /reprezentowały ideologię burżuazji/. Założony w 1900 r. angielski "Daily Express" wprowadził ważną innowację w postaci bieżącej informacji politycznej zamieszczanej na pierwszej stronie. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. również największe dzienniki Stanów Zjednoczonych /np. sensacyjno-reklamowy "New York World" , założony w 1883 r., przez Pulitzera/ miały charakter informacyjno- sensacyjny.
W wielu krajach w tym okresie zaczęły powstawać gazety fabryczne, które również stały się środkiem reklamy kapitalistycznego V przemysłu. Pierwsza gazeta tego typu ukazała się w 1888 r. w Holandii /"Fabriksboden"/. W 10 lat później zakłady Peugeota wydały pierwsze francuskie pisma fabryczne /obecnie w przodującym kraju kapitalistycznym - Stanach Zjednoczonych istnieje ok. 15 tyś. pism fabrycznych o łącznym nakładzie 300 000 000 egz. /.
W związku z komercjalizacją periodyków informacyjnych, w wielu krajach świata już od początku XX w. postępował proces koncentracji prasy. Największe koncerny, jako przedsiębiorstwa powstawały w Stanach Zjednoczonych, Francji, Wielkiej Brytanii i Japonii. Skupiały one w swych rękacjh najbardziej poczytne organy prasowe. Prasa ideowo-polityczna spychana była przez nie na dalekie pozycje pod względem poczytności, przez co z trudem egzystowała w obliczu trudności finansowych. W takiej sytuacji wolność prasy była często fikcją.
Burzliwy rozwój przeżywała prasa na ziemiach polskich dopiero po 1864- r. Rozwój ten warunkowały przeobrażenia ekonomiczno-społeczne i umysłowe /pozytywizm/ , które wynikały z intensywnie rozwijającego się kapitalizmu po reformie uwłaszczeniowej. Uaktywnienie się polityczne społeczeństwa polskiego w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. spowodowało powstanie szeregu nowych czasopism oraz zmianę oblicza politycznego niektórych dawniej istniejących. Dla młodej burżuazji prasa stała się narzędziem w rozwijaniu jej bazy gospodarczej i realizowaniu jej celów politycznych. Popowstaniowa prasa burżuazyjna stała się charakterystyczną dla porządków kapitalistycznych instytucją społeczną. Redakcje tych pism zyskiwały charakter przedsiębiorstw wielokapita-listycznych. Głównym celem ich działalności stał się zysk, a nie aspiracje polityczno-ideowe. Tak więc i w polskich stosunkach prasowych w drugiej połowie XIX w. zauważyć można podporządkowywanie polityki redakcyjnej interesom ogłoszeniodawców. W takiej
205
sytuacji i polska prasa o ambicjach ideowo-politycznych, tropiona nadto ostrą cenzurą, miała niezwykle trudne warunki społecznego oddziaływania.
Redakcje zaczęły wprowadzać do pism szereg rozmaitych działów, aby zaspokoić wszelkie zainteresowania czytelników, co można odnieść zwłaszcza do tygodników i miesięczników o charakterze społeczno-kulturalnym, jak: "Przegląd Tygodniowy", "Ateneum" i inne. Prowadziły one działy: polityczny, ekonomiczny, naukowy, literacki, artystyczny, recenzji i sprawozdań z książek, informacji o wydarzeniach w świecie, artykuł wstępny, reporterką lokalną itd. Pod koniec XIX w. gazeta przestała być przedmiotem zbytku. Stała się niemal artykułem pierwszej potrzeby.: Krąg odbiorców prasy rozszerzył się z setek na miliony. Wzrosły nakłady, format, objętość, od początku XX w. pojawiły się pierwsze agencje informacyjne /pierwsza krajowa Polska Agencja Telegraficzna powstała w Krakowie w okresie rewolucji 1905-1907 r./, niektóre dzienniki wychodziły nawet dwa razy dziennie. O ile w 1885 r. w zestawieniu z 1850 r. liczba czasopism wzrosła z 96 do 215, to \K 1896 r. wychodziło na ziemiach polskich już 355 pism prasowych, z czego tylko.w samej Galicji 178. Są to liczby imponujące na ówczesne nasze stosunki, choć w porównaniu ze wskaźnikami zachodnioeuropejskimi - bardzo znikome. Gdy u nas u samego schyłku XIX w. wychodziło około 500 czasopism, to w Anglii ok. 30 tyś., w Niemczech - ok. 9 tyś., we Francji 7 tyś., a na terenie Czech blisko 900. "Rozwój czasopiśmiennictwa polskiego w 10-leciu poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej doprowadził do podwojenia liczby pism. W tym samym okresie nastąpił znaczny wzrost nakładów. W okresie wojny rozwój prasy został poważnie zahamowany. Już w kilku pierwszych miesiącach wojny przestało się ukazywać ponad 800 czasopism. Po roku wojny ukazywało się tylko 31% czasopism polskiej prasy sprzed pierwszej wojny światowej.
Wzrostowi ilościowemu polskiej prasy sprzyjał bezpośrednio postęp techniki wydawniczej i drukarskiej, rozwój środków komunikacji i łączności oraz emancypacja zawodu dziennikarskiego, która dokonywała się w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. W 1881 r. powstało w Galicji Koło Literacko-Artystyczne, skupiające pisarzy, dziennikarza i aktorów, a w 1893 r. Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Dziennikarzy Polskich, wreszcie w 1908 r. powstało również w Warszawie Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy Polskich.
W Królestwie Polskim po 1864- r. powstawały gazety i czasopisma określonych grup światopoglądowych. Od 1870 r. znacznej
206
części prasy Królestwa nadawała ton prasa pozytywistów,. którzy nie godząc w carat korzystali ze znacznej swobody mimo ograniczeń cenzury. Czołowym organem pozytywistów stał się założony w 1866 r. przez Adama Wiślickiego "Przegląd Tygodniowy" /ukazywał się do 1905 r./. Bojowy charakter tego pisma określał główny jego publicysta, późniejszy redaktor, twórca teorii polskiego pozytywizmu, Aleksander Swiętochowski. Grupa konserwatywne- ziemiańska Królestwa w r. 1876 przekształciła w swój organ wychodzącą od 1872 r. "Niwę". Pismo to, jak i "Ateneum" było założone przez byłych u-miarkowanych wyznawców pozytywizmu, dla których "Przegląd Tygodniowy" wydał się z czasem zbyt postępowy. Pismem codziennym zbliżonym do "Niwy" było ukazujące się od 1882 r. "Słowo" , redagowane przez H. Sienkiewicza, A. Zaleskiego i M. Godlews-kiego. Zamieszczało ono obfity serwis informacyjny, który dotyczył różnych przejawów życia narodu we wszystkich trzech zaborach. W czasie redaktorstwa Sienkiewicza /do 1887 r./ spełniało ono istotną rolę w rozbudzaniu poczucia godności narodowej.Z chwilą przejścia gazety w 1887 r. w ręce byłego redaktora "Niwy" M.Go-dlewskiego, stała się ona zdecydowanym dziennikiem konserwatystów Królestwa, głosząc przesadne zasady polityki ugodowej i loja-Hzmu wobec zaborcy. W 1905 r. "Słowo" stało się organem konserwy warszawskiej zgrupowanej w Stronnictwie Polityki Realnej. Stronnictwo ugodowe grupowało się też wokół założonego w 1882 r. petersburskiego "Kraju" /wyd. E. Piltz, L. Spasowicz/, które propagowało ścisły sojusz z Rosją. A. Swiętochowski w 1881 r. założył nowy tygodnik "Prawda:", który stał się organem pozytywizmu warszawskiego okresu późniejszego. Do około 1885 r. na jego łamach ukazywały się artykuły, które atakowały socjalizm i ruch robotniczy, natomiast od tej daty ''Prawda" zaczęła drukować publicystykę pionierów myśli marksistowskiej w Polsce, m.in. L.Krzy-wickiego.
Dużą rolę w tworzeniu się głównego stronnictwa burżuazji, które uformowało się wokół powstałej w 1887 r. Ligi Polskiej /w 1893 r. przekształconej w Ligę Narodową/ odegrał założony w 1886 r. "Głos" /tygodnik/. Pismo założone przez J.L. Popławskiego, A. Więckowskiego, M. Brzezińskiego, H. Hłaskę z czasem stało się główną trybuną �nacjonalistycznego stronnictwa endecji /pisywał tu m.in. R. Dmowski/. W 1894-r. administracja carska periodyk ten zlikwidowała.
Spośród dzienników Królestwa dużą poczytnością cieszyła się "Gazeta Polska", od 1859 r. pozostająca w rękach Kronenbergów,
207
którzy jej redakcją powierzyli J .1. Kraszewskiemu. W latach. 1859--1863 nakład gazety wynosił 11 tyś. egz. W 1898 r. "Gazetę Polską" wykupił Gadomski, który zwiększył nakład do 12 tyś. egz. Rozwój ukazującego się ód 1821 r. "Kuriera Warszawskiego" przypadł na okres redaktorstwa Wacława Szymanowskiego /1868-1886/ i Feliksa Fryzego /1868-1877 - wchodził w skład zespołu redakcji/. W 1883 r. z inicjatywy Szymanowskiego oraz sekretarza redakcji T. Czapelskiego pismo zaczęło się ukazywać dwa razy dziennie. Pod koniec XIX w. liczba jego prenumeratorów wzrosła do blisko 30 tysięcy. Najbardziej popularnym pismem codziennym stał się założony w 1877 r. przez Fryzego "Kurier Poranny", który podobnie jak "Kurier Warszawski" w celu zwiększenia popularności wzorował się na brukowej prasie paryskiej. Szymanowski i Fryze byli pierw^ szymi polskimi dziennikarzami, którzy oparli informację na telegraficznym serwisie informacyjnym przesyłanym przez zagraniczne agencje prasowe. Informacyjno-sensacyjny charakter miał również założony w 1865 r. warszawski "Kurier Codzienny", w którym pracował m.in. B. Prus, zamieszczający w nim interesujące felietony. O wiele mniejsze powodzenie miały ukazujące się w Warszawie dwa dalsze dzienniki informacyjne, tj. "Dziennik dla Wszystkich" /od 1882 r./ i "Kurier Polski" /od 1897 r./.
W latach 1905-1907 znacznie zaostrzyła się cenzura, w związku z czym poważnie ucierpiała prasa, zwłaszcza codzienna. Jej dysponenci używali przeróżnych sposobów dla ratownia pism przed likwidacją /np. ciągle zmieniając tytuły/. Przed pierwszą wojną światową powstały pisma codzienne określonych grup politycznych. Z ważniejszych należy wymienić endecką "Gazetę Poranną - Dwa Grosze" oraz organy PPS - frakcji rewolucyjnej, które głosiły tej partii właściwe orientacje niepodległościowe, "Przedświt" i "Widnokręgi".
Gazety codzienne /rzadziej czasopisma/ w dobie popowstaniowej zaczęty się pojawiać również w pozawarszawskich większych ośrodkach miejskich, chociaż jeszcze w latach 1880-1900 około 5/6 produkcji prasowej Królestwa skupiało się w Warszawie. Opóźnienie w rozwoju prasy lokalnej w Królestwie, jak i w Galicji czy zaborze pruskim w dużej mierze wynikało z braku radycji kulturalnych innych miast /poza Warszawą. Krakowem i Lwowem/. Wyjątek stanowiły liczne, nawet mniejsze ośrodki miejskie zaboru pruskiego /up. Bytom, Chełmno, Cieszyn, Leszno Wlp. i inne/. Cechą charakterystyczną rodzącego się czasopiśmiennictwa lokalnego w drugiej połowie XIX w. była jego efemeryczność. Dłużej utrzymały się tylko niektóre gazety łódzkie /"Dziennik Łódzki" - 1884-1892, "Goniec
208
Łódzki" - 1898-19047, lubelskie /"Gazeta Lubelska" - 1898-1903/, czy inne /np. "Gazeta Kielecka" - 1870-1873, "Gazeta Radomska"
- 1893-1896/. Dzienniki lokalne wiele miejsca poświęcały sprawom społeczno-narodowym i gospodarczym.
Nasilająca się po 1905 r. cenzura nie zahamowała rozwoju prasy socjalistycznej na terenie Królestwa, której początki sięgają tu jeszcze lat osiemdziesiątych XIX w. W 1883 r. ukazało się bowiem pierwsze wyraźne antycarskie pismo nielegalne "Proletariat", które otworzyło nowy etap w dziejach nielegalnej prasy socjalistycznej na ziemiach polskich /wzorowało się na emigracyjnej prasie socjalistycznej/. Organ założonej przez L. Waryńskiego partii o tej samej nazwie ukazał się tylko 6-krotnie /w latach 1883-84-/, przy czym ostatni numer został przez policję carską przechwycona i skonfiskowany. Nieoficjalnym organem Związku Robotników Polskich w ciągu 4 miesięcy 1891 r. stał się wychodzący od 1877 r. "Tygodnik Powszechny" /zlikwidowany w 1891 r. przez cenzurę carską/. W latach 1889-1891 jej wydawcą i redaktorem był Wiktor Gomulicki,choć faktycznie prowadził go postępowy publicysta L. Krzywicki, który z grupą działaczy próbował przekształcić pismo w legalny organ socjalistyczny. Nielegalnym pismem Socjaldemokracji /przed zjednoczeniem Socjaldemokracji Królestwa i Litwy/ był wydawany w Warszawie "Kurierek Robotniczy" /red. S. Trusiewicz/. W okresie rewolucji 1905 r, na terenie Królestwa ukazywało się aż 64 pisma socjalistyczne, wśród których największą rolę spełniały "Robotnik" - organ PPS i "Czerwony Sztandar" - organ SDKPiL/dru-kowany w Krakowie, a przemycany na teren Królestwa i Litwy/. W redakcji "Czerwonego Sztandaru" pracowł m.in. F. Dzierżyński, a współpracowali z nim liczni działacze rewolucyjni. W 1905 r. podejmowano również próby wydawania legalnej prasy PPS i SDKPiL. Powołane pisma /"Kurier Codzienny" - PPS-u i "Trybuna Ludowa"
- SDKPiL-u/ szybko zostały przez cenzurę zlikwidowane. Legalnym pismem robotniczym w Królestwie stał się tygodnik "Jedność Robotnicza", który ukazywał się w Warszawie -jako organ PPS -
- frakcji rewolucyjnej dopiero od 1916 r. /l VH/ do 1918 r. /17 XI/.
Do ważniejszych pism ludowych w dobie popowstaniowej zaliczyć można tygodnik ilustrowany "Zorza" /1866-1905/ o charakterze popularnonaukowym i "Gazetę Świąteczną" /1881-1905/ -tygodnik założony przez Konrada Pruszyńskiego. Oba periodyki zajmowały się szerzeniem oświaty i zagadnień moralno-wychowawczych wśród ludu. "Gazeta Świąteczna" podejmowała również problematykę gospodarczo-społeczną, ale interpretowała ją z konserwatywnego punktu
209
�widzenia. Klerykalny i antysemicki charakter miała-wy dawana od 1882 r. "Rola". Gwałtowny rozwój piśmiennictwa przeznaczonego dla ludu nastąpił na terenie Królestwa dopiero w latach. 1905-1914. pisma te wydawały różne ugrupowania polityczne, przeważnie jednak organizacja chłopska - Polski Związek Ludowy. Najbardziej : ostępowym pismem ludowym do okresu pierwszej wojny światowej ył tygodnik "Zaranie" /od 1908 r., red. M. Malinowski/. Podobny charakter miało pismo "Siewba", redagowane w latach 1906-1908 przez chłopa, Jana Kielaka. Zajmowały one radykalne stanowisko w sprawie wywłaszczenia obszarników. W latach 1905-1907 krótkotrwale ukazywało się kilka dalszych pism, jak: "Głos Gromadzki" /6 numerów/, "Życie Gromadzkie" /5 numerów/, "Zagon" /1906--1907/. Narodowa Demokracja i ugrupowania klerykalne podjęły walkę z postępową prasą chłopską, powodując likwidację wielu pism. W 1908 r. zaczęła się ukazywać endecka gazeta dla ludu "Wiadomości Codzienne" , która wiele uwagi poświęcała sprawom kulturalno-oświatowym wsi. Powstały w 1912 r. Związek Chłopski, związany z PPS-frakcją rewolucyjną /Polski Związek Ludowy został rozbity w 1907 r./ zaczął od następnego roku wydawać "Chłopską Sprawę" , która za cel stawiała nawiązanie kontaktów piłsudczyków z młodzieżą wiejską.
Po 1864- r. pojawiły się również w Królestwie tygodniowe pisma ilustrowane, z których w pierwszej kolejności należy wymienić "Tygodnik Ilustrowany" Józefa TJngera i Szymanowskiego, następnie spółki Wolfa, która to pismo znacznie ożywiła, nadając mu charakter interesującego magazynu ilustrowanego. Z innych pism tego typu na uwagę zasługują ""Kłosy" /red. A. Pług/, a specjalnie "Biesiada Literacka" założona przez Gracjana, a redagowana przez Malczewskiego. To ostatnie miało charakter pisma moralno-katolic-kiego i było związane z obozem konserwatywno-ziemiańskim.
Pojawiły się także specjalistyczne pisma dla kobiet , jak "Bluszcz" /w 1865 r./, "Opiekun Domowy" /w 1865 r., od 1872 r. przeszło w ręce umiarkowanych pozytywistów i straciło charakter pisma kobiecego/, "Kronika Rodzinna" /1868-1915/, "Gospodyni Wiejska" /w 1877 r.l czy "Świt" /w 1884-r./. Najczęściej zamieszczano, w nich dział mody, literatury i wiadomości gospodarczych.
Ukazywały się też liczne periodyki ekonomiczno-przemysłowe, np. "Gazeta Handlowa" /od 1864 r. ukazywała się jako dziennik/, "Ekonomista" /w latach 1865-1874 jako miesięcznik, od 1901 r. -- jako kwartalnik/, "Przegląd Techniczny" /1866-1867/, wznowiony w 1875 r., "Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza" /wiatach
210
.siedemdziesiątych, wznowiona w latach 1884-1906/. W 1881 r. 2a_ częły się ukazywać czasopisma: "Gazeta Kolejowa", "Przyroda i Przemysł", "Chemik Polski", od 1903 r. "Przegląd Górniczo-Hut-niczy", w latach 1911-1915 "Przemysł Krajowy" i szereg innych. Pisma te zawierają sporo informacji o różnych dziedzinach życia gospodarczego Królestwa.
Pierwszym pismem traktującym o teorii i praktyce nauczania był w Królestwie "Przegląd Pedagogiczny" /1882-1905/. W warunkach ucisku narodowego inspirował on nauczycieli i pracowników oświaty w zakresie treści wychowawczych i samokształcenia, walczył o spolszczenie szkolnictwa. Propagandę demokratyzacji szkolnictwa podjęło zanim, powstałe w 1906 r. pismo "Nowe Tory" /1906-1914/ które nawiązało kontakt z postępowymi pedagogami galicyjskimi.
Szkolne gazetki powielane pojawiły się na przełomie XIX i XX w. W okresie rewolucji 1905-190? r. nabrały one wyraźnie politycznego profilu, jako pisma nielegalne /np. dwutygodnik "Nas za Myśl", który ukazywał się w 1908 r. w Łodzi/.
Nowoczesnym czasopismem naukowym, które informowało o całokształcie drukowanej polskiej myśli twórczej z zakresu różnych dziedzin był "Przegląd Krytyczny" /1874-1877/.
Rozwój prasy galicyjskiej w drugiej połowie XIX w. przebiegał w zasadniczo odmiennych warunkach politycznych niż te, jakie miała w tym okresie prasa Królestwa., Po upadku powstania 1846 r. szlachta zaboru austriackiego przestała myśleć o odzyskaniu niepodległości. Większość społeczeństwa galicyjskiego po proklamowaniu autonomii zajmowała stanowisko legalizmu wobec monarchii. W związku z tym czołowe miejsce w prasie krakowskiej na dość długi okres zajął dziennik sfer arystokratycznych i kurii biskupiej - "Czas" , którego politycznym kierownikiem był P, Popiel, a po nim M. Mann. "Czasowi" dorównywał profilem ideologicznym zachowawczy miesięcznik "Przegląd Polski" /1866-1914/, który w r. 1869 wydrukował znany artykuł publicystyczny Tekę Stańczyka, od którego przejęło nazwę stronnictwo reakcji galicyjskiej. Od 1869 r. "Czas" musiał konkurować z redagowanym na równie wysokim poziomie dzien-nnikiem liberalno-postępowym "Kraj", założonym z inicjatywy A. Sapiehy. W tym samym roku w związku z autonomią została zniesiona cenzura i system koncesyjny na czasopisma. Za śmiałe polemiki ze stronnictwem Stańczyków i kurią dziennik liberalny "Kraj" został zlikwidowany już w 1874 r.
We Lwowie zaczęła się ukazywać, wznowiona w 1862 r. "Gazeta Narodowa Lwowska", która wprawdzie nie atakowała polityki
211
lojalizimi, ale z punktu, widzenia burżuazyjnej ideologii narodowej obiektywnie dość ustosunkowywała się do zasad socjalizmu. Gazetę tę prowadził Jan Dobrzanski, który zapewnił jej dużą popularność ponieważ kopiując Szymanowskiego, Fryzego i niektórych dziennikarzy kapitalistyczne j prasy innychkrajów dbał o zapewnienie pismu dużej porcji informacji sensacyjnych. W 1869 r. informacyjny monopol "Gazety Narodowej Lwowskiej" przełamał, założony przez Floriana Ziemiałkowskiego, konkurencyjny "Dziennik Polski" ,który propagował sojusz z liberalnymi Niemcami i Węgrami.
W Krakowie postępowi demokraci z T. Romanowiczem i A. As-nykiem na czele założyli w 1882 r. pismo "Reformę" , którego tytuł jeszcze w tym samym roku zmieniono na "Nową Reformę". Odpowiednikiem tego krakowskiego dziennika był założony w 1895 r. dziennik lwowski "Słowo Polskie", które od 1902 r. przejęła endecja /z przerwą w latach 1915-1918 wychodziło do 1934- r./.
W 1895 r. powstało we Lwowie nowe, typowo burżuazyjne pismo polityczne "Przegląd Wszechpolski" /w 1901 r. przeniesiony do Krakowa/, a w 1896 r. w Krakowie "Polak", przeznaczone głównie dla Królestwa. Były to pisma /miesięczniki, a od początku XX w" dwutygodniki/ endecji, poświęcone tematyce bieżącej i teoretycznym zagadnieniom nacjonalistycznej ideologii burżuazyjnej. Na czele redakcji "Przeglądu Wszechpolskiego" stali główni twórcy tej ideologii: R. Dmowski, Z-. Balicki i J.L. Popławski, natomiast "Polaka" redakował Wojnar, a od numeru drugiego - Bernacki. W 1898 r. z inicjatywy Popławskiego i Balickiego założono wybitnie teoretyczny organ endecji "Kwartalnik Naukowo-Polityczny i Społeczny", który ukazał się tylko w dwu pierwszych zeszytach.
Przodującą pozycję w prasie codziennej Galicji na początku XX w. zyskał założony w 1910 r. "Ilustrowany Kurier Codzienny", an-tagonistyczny wobec prasy socjalistycznej, ludowej i endeckiej, natomiast bliski i ideologicznie związany z "Czasem". Szybko zyskał on dużą poczytność, ponieważ był bardzo interesująco redagowany przez uzdolnionego dziennikarza Mariana Dąbrowskiego. Bezpośrednio przed pierwszą wojną światową zyskało na niego wpływ Polskie Stronnictwo Ludowe, a zwłaszcza jego przywódca - J. Sta-pinski.
W drugiej połowie XIX w. na terenie Galicji imponująco rozwinęło się czasopiśmiennictwoludowe i socjalistyczne. Mimo iż najbardziej postępowe spośród nich musiały często bronić się przed cenzurą władz austriackich, jednak miały one w Galicji charakter pism legalnych. W takiej sytu. cji zabór ten stał się od końca XIX w.
212
wygodnym mię j seem działania na Królestwo. PPS, endecja i SDKPiL miały tam swe bazy wydawnicze dla druków o przeznaczeniu ogólnopolskim. Obok wychodzących w dalszym ciągu i omówionych poprzednio czasopism ludowych /ważniejszym spośród nich był "Dzwonek" wychodzący do 1874 r./, po 1866 pojawiły się nowe pisma,jak: "Chata" :i "Nowiny" /1870-1894/. "Włościanin" /1869-1878/, poradnik fachowy dla gospodarzy "Przyjaciel Domowy - pismo zbiorowe dla gospodarzy" /1852-1870 i 1885-1886/ i inne. Wszystkie te pisma były jeszcze narzędziem ideologicznego oddziaływania w duchu konserwatywnym. Ruch ludowy zrodził nowe pisma polityczne pod koniec XIX w. W 1875 r. ks. Stanisław Stojałowski nie dążył do radykalnej zmiany stosunków społecznych. Pragnąc obudzić świadomość polityczną chłopów, dążył do zapobieżenia postępowej agitacji wśród ludu wiejskiego. Tematyka obu pism była bardzo s zer oka, zawierała informacje gospodarcze, oświat owo-kulturalne i bieżące polityczne. Dużą rolę spełniły one w dziedzinie popularyzacji oświaty /m.in. upowszechniły zakładanie kół czytelniczych/. Wbrew zamierzeniom ks. Stojałowskiego, wydawane przez niego pisma znacznie zradykalizowały chłopski ruch ludowy /od 1914- r. stały się pismami endecji/.
Pismem ludowym o w pełni skrystalizowanym programie demokratycznym był wychodzący we Lwowie w latach 1886-1887 "Przegląd Społeczny" /ukazało się 18 numerów/, często konfiskowany za radykalizm. Formalnie pismo podpisywał Stanisław Maniecki, ale faktycznym wydawcą-redaktorem był znany działacz postępowego ruchu ludowego - Bolesław Wysłouch. Z pismem często współpracowali m.in. B. Limanowski i L. Krzywicki. W miejsce tego pisma B. Wysłouch założył we Lwowie w 1889 r. nowe pismo ludowe "Przyjaciel Ludu" /dwutygodnik wychodzący od 1908 do 1939 r. w Krakowie/. Było to na jpoc żytnie j s ze pismo ludowe w Polsce okresu 1895 r. Stronnictwa Ludowego. Współpracowali z nim inni działacze ludowi, jak: ]. Bójko,1 Stapiński i inni, mniej znani. W r. 1910 w wyniku rozłamu w ruchu ludowym na PSL-Lewicę /'ze Stapińskim na czele/ i PSL-"Piast" /J. Bójko/ powstał w Krakowie nowy tygodnik prawego skrzydła pod nazwą "Piast" , o nacjonalistycznym i antysemickim charakterze.
Obok wspomnianego już "Polaka" i przejętych w 1914 r. pism ludowych endecja od początku XX w. znacznie poszerzyła prasową działalność propagandową wśród ludu. W 1902 r. zaczęła wydawać tygodnik "Ojczyznę"/od 1907 do 1914 w Krakowie, wznowiony w latach 1919-1926/, który zawierał chyba najobfitsze informacje o
213
Jarodowej Demokracji /m.in. oficjalne dokumenty Stronnictwa, �nateriały o akcjach wyborczych itd./. Sporo jest w tym piśmie in-ormacji o życiu politycznym i kulturalnym innych zaborów /w tonie intypruskim/. Od 1914- r. zaczęły się pojawiać wyraźne akcenty nacjonalistyczne i antyukraińskie. Z innych periodyków endeckich dla ludu należy wymienić zbliżony do "Ojczyzny" miesięcznik "Nowiny Polskie" /od 1903 r./, miesięcznik przeznaczony dla Litwy "Za Wiarę i Ojczyznę" /ukazał się tylko pierwszy numer w 1904. rj. Lokalny charakter posiadał dwutygodnik "Głos Ziemi Sandomierskiej" /1901-1902/, który zamieszczał materiały popularyzujące hasła i działalność Ligi Narodowej.
Pierwszym legalnym galicyjskim pismem poświęconym wyłącznie sprawom klasy robotniczej była lwowska "Praca" /1&78-1892/. W latach 1890-1899 wychodził we Lwowie dwutygodnik społeczno-poli-tyczny "Robotnik", a oficjalnym organem powstałej w 1892 r. Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej był dwutygodnik "Naprzód", redagowany przez I. Daszyńskiego od 1905 r. Pismo to od 1900 r. przekształciło się w codzienne. Wspólnie z lwowskim "Głosem Robotniczym" /od 1904- r./ prowadziło na swoich łamach ostrą polemikę z ugrupowaniami klas posiadających, za co często spadały na nie konfiskaty artykułów. Ich przeciwwagą był klerykalny "Głos Narodu". To, że pisma te egzystowały jeszcze przed pierwszą wojną światową było wynikiem siły socjaldemokracji galicyjskiej i jej reformistyczne-go raczej programu od początku XX w. Partia ta skłaniała się wtedy w kierunku trialistycznego rozwiązania kwestii polskiej, w oparciu o Austrię. Z dalszych galicyjskich periodyków specjalistycznych wymienić należy jeszcze tygodnik "Prawo Ludu" /1896-1928/, miesięcznik "Przedświt" /1901-1920/ i "Myśl Socjalistyczną".
Rozwój prasy polskiej w zaborze pruskim w drugiej połowie XIX w. i w okresie przed pierwszą wojną światową odbywał się w warunkach nadzwyczaj trudnych, bowiem była to epoka niezwykle intensywnie prowadzonej germanizacji. Wolność prasy krępowały liczne zarządzenia państwowe oraz wysokie opłaty skarbowe stosowane wobec pism wykraczających poza ramy czysto informacyjne.
W Wielkopolsce, w Poznaniu, ukazywał się w dalszym ciągu wychodzący od 1859 r. "Dziennik Poznański", pismo propagujące wówczas zasady pracy organicznej. W 1872 r. założony został "Kurier Poznański" jako dziennik ziemiańsko-konserwatywny. Początkowo pisma te polemizowały ze sobą, po czym w okresie "Kulturkampfu" w zasadzie reprezentowały wspólną linię odpowiadającą sferom ziemiańskim. Pod koniec XIX w. "Dziennik Poznański" propagował
214
'ziemiańskie postawy lojalizmu wobec rządu pruskiego, będąc zarazem organem Koła Polskiego w sejmie Prus. Od momentu przejęcia redakcji "Kuriera Poznańskiego" w 1906 r. przez Mariana Seydę, stał się on oficjalnym pismem wielkopolskiej endecji.
Reprezentantem wielkopolskiej prasy postępowej był protekcyjny wobec rzemiosła "Orędownik" /1871-1939/, przeniesiony w 1880 r. z Chełmna do Poznania "Przyjaciel Ludu", a przede wszystkim ściśle związana z ugrupowaniami socjaldemokratycznymi "Gazeta Ludowa" /1902-1904/, którą m.in. redagował M. Kasprzak.
Na Śląsku czołową pozycję po upadku Wiosny Ludu zajmowała wychodząca od 1848 r. "Gwiazdka Cieszyńska" /w 1851 r. zmieniono tytuł na "TygodnikCieszyński", do 1887 r. redagowana przez wybitnego działacza polskiego Pawła Stalmacha/ oraz przeniesiony z Pomorza w 1869 r. przez znanych obrońców polskości Karola Miarkę iks. Stanisława Radziejowskiego - "Katolik". Od momentu założenia stał się on najbardziej wpływowym pismem na Górnym Śląsku. W latach osiemdziesiątych miał ponad 10 tyś. abonentów, a w latach dziewięćdziesiątych - ponad 20 tyś. Pismo to w okresie "Kulturkampfu" konsekwentnie przeciwstawiało się intensywnemu naporowi germanizacji. Kolejny redaktor Adam Napieralski /od 1889 r./ umocnił podstawy finansowe "Katolika", przekształcając go w silny koncern prasowy. Pod względem ideowym nadał mu jednak profil pisma ugodowego, reprezentującego wówczas politykę Centrum. "Katolik" występował w obronie interesów przede wszystkim rzemieślników, bogatych chłopów i drobnych kupców, Czołową rolę wśród polskich czasopism politycznych ukazujących się na terenie Górnego Śląska od początku lat osiemdziesiątych odgrywała o-bok "Katolika" "Gazeta Górnośląska" założona w Bytomiu w 1874 r. przez księdza Franciszka Przyniczyńskiego, do 1873 r. współredaktora "Katolika". "Gazeta Górnośląska" dość ostro polemizowała z "Katolikiem" o pierwszeństwo w organizowaniu ruchu polskiego. W odróżnieniu od "Katolika" zajmowała ona stanowisko bardziej narodowe i opozycyjne wobec Centrum.
Ożywiony rozwój prasy politycznej na Śląsku aatuje się głównie od końca lat osiemdziesiątych, co było wynikiem znacznego ożywienia polskiego ruchu społeczno-politycznego. Kierowniczą rolę w nowych ośrodkach ruchu polskiego zdobywały zwłaszcza dwa pisma, tj. "Nowiny Raciborskie" /od 1889 r./ i "Gazeta Opolska" /od 1890 r./. Godny uwagi jest wrocławski tygodnik polski dla ludności ewangelickiej "Nowiny Szląskie" /1884-1891/. Powstawały też w tych latach liczne czasopisma efemeryczne o charakterze politycznym,
215
kulturalnym, obyć za j owym bądź kościelno-religijnym. Z "Katolikiem" polemizował Wojciech Korfanty, który do 1910 r. związany był z endecją. W 1901 r. założył on dziennik "Górnoślązak", a następnie "Polak". W 1910 r. odchodząc od endecji związał swą działalność prasową z koncernem Napierałskiego, który w takiej sytuacji przed pierwszą wojną światową zdołał zmonopolizować niemal całą prasą polską na Śląsku.
Socjaldemokracja śląska wydawała od 1891 r. "Gazetę Robotniczą" /do 1901 r. w Berlinie, od 1901 r. w Katowicach/. Propagowała ona ideę socjalistyczną i krytykowała różne formy wyzysku kapitalistycznego. Piętnowała ugodowość i klerykalizm polskiej prasy śląskiej.
Na Pomorzu Gdańskim w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. walkę o prawa ludności polskiej prowadził ukazujący się w Chełmnie od 1850 r. informacyjny "Nadwiślanin", chełmski tygodnik "Przyjaciel Ludu" /w latach 1861-1880 w Chełmnie, następnie w Poznaniu/, dziennik "Gazeta Toruńska" /od 1867 r./ i kilka dalszych jak: pel-pliński "Pielgrzym" /od 1869 r./ i inne. Czołową rolę wśród tych pism zajmowała "Gazeta Toruńska". Przede wszystkim była ona rzecznikiem interesów ekonomicznych, społecznych i politycznych mieszczaństwa. Występowała w obronie praw ludności polskiej do własnej tradycji historycznej, języka, literatury i prasy. Inne pisma, a zwłaszcza zdecydowanie klerykalny "Pielgrzym", na pierwszym miejscu poruszały sprawy wyznaniowe.
Kulminacyjny okres rozwoju politycznej prasy polskiej Pomorza Gdańskiego przypadł na koniec XIX w., kiedy na tym terenie poważnie wzmógł się ruch narodowościowy. Wielki autorytet wśród polskich mas ludowych osiągnęła wtedy, założona w 1894 r. "Gazeta Grudziądzka" , której założycielem był odważny i zdolny dziennikarz Witold Kulerski. Była ona prawdziwym fenomenem wydawniczym,ponieważ w krótkim czasie zdobyła popularność wśród Polaków zaboru pruskiego, osiągając bezpośrednio przed wybuchem pierwszej wojny światowej niezwykłą jak na owe czasy i rekordową wśród polskich czasopism liczbę 130 tyś. abonentów /ukazywały się też liczne mutacje pod innymi tytułami lub osobne pisma związane z "Gazetą Grudziądzką" , jak np. "Sopocka Gazeta Kąpielowa"/. Do momentu wybuchu wojny w 1914- r. gazeta śmiało atakowała pisma niemieckie. Broniąc praw ludności polskiej wprowadzała szeroko elementy ludowości. Podobnie jak "Gazeta Toruńska" demaskowała kombinacje i fałszerstwa Komisji Kolonizacyjnej. Podkreślając swą wierność wobec kościoła katolickiego, starała się rozgraniczać \ narodowe i
216
wj'znaniowe sprawy.W czasie wojny gazeta chcąc w ogóle przetrwać w atmosferze poważnych obostrzeń proklamowanych przez władze, zarzuciła swą dotychczasową linię polityczną. Zaczęła wówczas propagować ideę współpracy z Rzeszą Niemiecką.
Na Warmii i Mazurach polskości broniły zarówno efemeryczne czasopisma, jakie ukazywały się w różnych ośrodkach pod nazwą "Mazur" /koncepcja zainicjowana w 1863 r. przez W. Kętrzyńskiego, a zrealizowana w latach 1883-1884- przez K_. Sembrzyckiego; wznowiono je w okresie plebiscytu w latach 1919-1920/, jak i dłużej ukazujące się pisma polskie. Do nich należy zaliczyć wydawaną w Giżycku przez Marcina Giersza "Gazetę Lecką" /od 1875 r./, założoną przez J. Liszewskiego "Gazetę Olsztyńską" /1886-1939/ i "Gazetę Ludową" /1896-1902/. W dalszym ciągu egzystowała na tym terenie antypolska prasa gadzinowa, spośród której wyróżniał się wychodzący w języku polskim w Królewcu "Pruski Przyjaciel Ludu" /1863-1874-/. Na terenie Pomorza nie ukazywała się polska prasa socjalistyczna; zastępowała ją kolportowana prasa niemiecka. Już od 1876 r. dostarczano na Pomorze Zachodnie mutację "Berliner Freie Presse", drukowaną w Berlinie z nadrukiem "Stettiner Freie Presse". W 1885 r. zaczął się ukazywać "Stettiner Volksbote" /od 1893 r. przeniesiony do Stargardu i przemieniony z tygodnika na dziennik/. Na Pomorzu Gdańskim oraz Warmii i Mazurach prasa socjaldemokratyczna pojawiła się dopiero na początku XX w. /w 1910 r. kolportowano tam "Volkswacht"/,
Prasa postępowa, a zwłaszcza głosząca idee socjalistyczne w drugiej połowie XIX w. rozwijała się bujnie poza ziemiami polskimi w różnych ośrodkach polskiej emigracji politycznej. W Szwajcarii u- końcu lat siedemdziesiątych został powołany ośrodek międzynarodowej emigracji socjalistycznej z Plechanowem na czele. Uczestniczyli w nim również działacze socjalistyczni, uciekinierzy z Królestwa z L. Waryńskim na czele. W 1879 r. założyli oni pierwsze polskie pismo socjalistyczne, miesięcznik "Równość-Egalite". Zespól redakcyjny składał się z osób reprezentujących różne programy polityczno-społeczne /K. Dłuski, S. Dickstein, B. Limanowski, S. Mendelson, W. Piekarski, L. Waryński/. Pismo propagowało idee socialistyczne zgodnie z wytycznymi "Programu brukselskiego". Ukazało się 18 numer ó\v t�.go pisma /w tym 5 podwójnych/. Znany później z oportup.istycznych koncepcji socjalizmu S. Mendelson założył w 1881 r. nowe pismo miesięczne "Przedświt", które od 1884 r. było oficjalnym organem l Proletariatu, a od 1900 r. Związku Za granicznego Socjalistów Polskich i PPS /pismo prowadził wtedy
217
Jodko Narkiewicz/. W latach 1884-1887 ukazało się" w Genewie 30 numerów teoretycznego organu Proletariatu pt. "Walka Klas". Założył go Stanisław Kunicki i Stanisław Mendelson. W latach 1892--1893 ukazały się w Paryżu z kolei cztery numery kwartalnika ekonomie zno-polirycznego "Przegląd Socjalistyczny". Godna uwagi jest również berlińska edycja "Gazety Robotniczej" , która w języku polskim ukazywała się tam w latach 1891-1901. Gazetę tę założył socjalista związany z H Proletariatem, S. Przyby szew ski. Emigracyjnym, żywo redagowanym organem powstałej w 1893 r. SDKP była "Sprawa Robotnicza", której 25 numerów ukazało się w Paryżu w latach 1893-1896. Redaktorem odpowiedzialnym był socjalista francuski L. Menges, po nim U . Thiroux, jednak faktycznie pismo prowadzili: L. Jogiches-Tyszka, Róża Luksemburg, J. Marchlews-ki, A. War ski-Warszaw ski.
Poważną ewolucję ideową przeszła prasa emigracji politycznej w Rosji. W miejsce ugodowego "Kraju" zaczęła od 1909 r. wycho-
; dzić jedyna gazeta codzienna wydawana w języku polskim, tj."Dziennik Petersburski", którego nastawienie było wrogie wobec Rosji,
! za co często następowały konfiskaty artykułów. W czasie pierwszej wojny światowej dużą rolę w dziele zjednoczenia polskiego proletariatu w Rosji /dając obraz poglądów na zagadnienie niepodległoś-
[ ci/ odegrały pisma socjaldemokratyczne: "Nowa Trybuna" ,"Życie"
; i "Promień Poranny".-
W drugiej połowie XIX w. w Ameryce; pojawiła się lewicowa prasa polonijna. Wychodźctwo z Polski do Ameryki zaczęło się na większą skalę w połowie XIX w. Pierwsza gazeta polska /"Echo z Polski"/ w Stanach Zjednoczonych wyszła w 1863 r. z inicjatywy ludzi związanych z powstaniem styczniowym /w Kanadzie w 1904- r./, którzy liczyli na pomoc republiki amerykańskiej. Pierwszym pismem o większym zasięgu czytelniczym był założony w 1870 r. "Orzeł Polski" . Bujny rozwój prasy polonijnej w Ameryce przypadł na lata 1870-1939. W okresie tym wychodziło w Stanach Zjednoczonych ponad 120 czasopism /w części lub w całości po polsku/, w tym 25 dzienników wydawanych przez różne organizacje polonijne. Prasa ta spełniała ogromną rolę w dziedzinie podtrzymywania tradycji ojczystych oraz w zakresie informowania o sytuacji w kraju. Zmniejszenie świeżej emigracji /stara wymierała/ po roku 1930-1939 spowodowało znaczny spadek prasy polonijnej. W ostatnich latach wychodziło tylko 5 dzienników i około 30 tygodników, przy czym wiele z nich w języku angielskim W dobie współczesnej pewną rolę w życiu Amerykanów polskiego pochodzenia odgrywa jeszcze prasa
218
codzienna. Do ważniejszych należą: "Dziennik Chicagowski" - w Chicago, "Dziennik Polski" - w Detroit, "Nowy Świat" - w Nowym Jorku, popularny tygodnik "Orzeł Biały" i lewicowy "Głos Ludu".
Czasopiśmiennictwo w latach 1918-1939
W latach tych nastąpił bujny rozwój komercjalnej prasy informacyjnej. Najbardziej popularne były dzienniki magazynowe, często stroniące od polityki, zamieszczające sporo wiadomości sensacyjnych i materiału ogłoszeniowego. Były one zazwyczaj bogato i ciekawie ilustrowane. Wiele pism zamieszczało nawet zdjęcia pornograficzne. Za przykład takiego typu periodyków magazynowych może służyć założony w 1923 r. w Paryżu dziennik wieczorny "Paris Soir", który zawierał więcej ilustracji niż tekstu. Jego nakład przekroczył l 600 tyś. egz. Identyczny z nim charakter amerykański "Daily News" osiągał w latach trzydziestych nakład półtora miliona. Wynikiem postępującej koncentracji pism w poszczególnych krajach był upadek wielu gazet informacyjnych. Nielicznie pojawiały się w związku z tym nowe pisma informacyjne. Poszczególni potentaci prasowi sprowadzali do zera tak osławioną wolność prasy.
Podobnie przebiegał rozwój polskiej prasy kapitalistycznej w o-kresie międzywojennym. Wysokie nakłady osiągała prasa powierzchowna, tzw. informacyjno-brukowa, która egzystowała z pobudek komercjalnych jej wydawców. Niezwykłe ożywienie życia politycznego powodowało istnienie w Polsce prasy bardzo zróżnicowanej pod względem klasowym. Najlepiej była rozwinięta prasa prawicowa, ponieważ finansowały ją władze państwowe, monopole kapitalistyczne i legalne ugrupowania polityczne. Na rozwój czasopiśmiennictwa wpływały nadto dalsze unowocześnienia w zakresie techniki pracy redakcyjnej, modernizacja przemysłu poligraficznego, a nade wsz\rstko rozwój nowoczesnych źródeł informacji prasowej. W warunkach, jakie zaistniały po odbudowaniu państwowości, można było powołać liczne agencje informacyjne, o których mowa niżej. O-sobne znaczenie miała radiofonia, której początki w naszym kraju sięgają roku 1925, kiedy to zaczęła działać w Warszawie pierwsza próbna radiostacja o mocy 0,5 KW.
Od początku istnienia 11 Rzeczypospolitej rozwój postępowej prasy krępowały oficjalne postanowienia prawne. Formalnie swobody gwarantował prasie art. 105 konstytucji z 1921 r., ale faktycznie już wtedy krępowały swobodę wypowiedzi dziennikarskich dodatkowe
219
postanowienia państwowe. Po przewrocie majowym wolność prasy ograniczał specjalny dekret z 1927 r., a następnie faszystowska konstytucja z 1935 r. i dekret prezydenta RP z 1938 r.
Do momentu przewrotu majowego, jak i po przewrocie dobrze rozwijała się prasa -prawicowa endecji, której głównymi trybunami były: "Warszawski Dziennik Narodowy" , "Gazeta Warszawska" , "Goniec Warszawski", "ABC", a z prowincjonalnej "Kurier Poznański" . Sanacyjna prasa rządowa była środkiem propagandowego działania BBWR, a później OZN. Skupiona ona była w jednym koncernie płk. Miedzińskiego pod nazwą "Prasa Polska". Do najważniejszych pism rządowych należały: informacyjno-polityczne: "Gazeta Polska", "Dzień Dobry" , "Dobry Wieczór" , "Expres Poranny" , organ finan-sjery lewiatańskiej "Kurier Polski", wojskowe pismo "Polska Zbrojna", sensacyjno-bulwarowy "Czerwony Kurier" oraz klerykalno-ra-sistowski "Mały Dziennik". Do prorządowej prasy prowincjonalnej należał przede wszystkim krakowski "Czas" , wileńskie "Słowo" , "Kurier Wileński" , "Dziennik Poznański" , katowicka "Polska Zachodnia" oraz z pozawarszawskich pism informacyjnp-bulwarowych popularny "Ilustrowany Kurier Codzienny" krakowskiego koncernu Dąbrowskiego /osiągał nakłady rzędu 200 tyś. egz./ i łódzkie: "Expres Ilustrowany Wieczorny" oraz "Expres Ilustrowany Poranny" . Wszystkie te pisma przedstawiały różne odcienie ideologii reakcyjnej lub faszystowskiej.
Czołową pozycją wśród prasy lewicowej zajmował centralny organ PPS "Robotnik" /osiągaą nakład 30 tyś. egz./ i krakowski organ tej partii "Naprzód".
Prasę rewolucyjną firmowała KPP i współpracujące z nią radykalne ugrupowania socjalistyczne i chłopskie. W kraju i za granicą wyszło w okresie międzywojennym według badań J. Kowalskiego o-koło 300-400 tytułów legalnej i nielegalnej prasy komunistycznej. Ukazywała się ona w języku polskim, ukraińskim, białoruskim, żydowskim, niemieckim i litewskim. Pierwszym centralnym pismem KPRP, a następnie KPP był "Czerwony Sztandar" , redagowany przez Józefa Ciszewskiegb, następnie przez Salomona Jaszuńskiego /od 19 XII 1918 - 18 l 1919 legalny, następnie aż do maja 1938 r. nielegalny/. Omawiał on wszelką tematykę związaną z codzienną działalnością partii. W latach 1921-1925 ukazywało się pismo poświęcone zagadnieniom ideowo-politycznym pt. "Głos Komunisty". Zagadnieniom teoretycznym ruchu komunistycznego poświęcony był "Nowy Przegląd" /1922-1937 /. Obok artykułów teoretycznych zawierał on dział notatek i d 220
Komunistycznej. Dla chłopstwa działacze komunistyczni �wydawali pismo "Gromadę" /1918-1936/. KC KZMP kolportował wśród młodzieży komunistycznej własne pismo "Towarzysz" /1922-1936/. Socjalistycznym pismem młodzieżowym było ukazujące się od 1933r. jako organ OMTUR, a od 1936 r. Centralnego Wydziału Młodzieży PPS - "Młodzi Idą". Pismo to dość wszechstronnie informowało o sytuacji ekonomicznej młodzieży polskiej.
Spośród pism różnych partii chłopskich czołową pozycję zajmował "Zielony Sztandar" i naczelny organ SCh "Gazeta Chłopska". Prasa chłopska, podobnie jak komunistyczna ukazywała się przeważnie efemerycznie. Najdłużej, bo przez cały okres lat 1918-1931 wychodziły trzy pisma, tj. naczlne "Piast", "Wyzwolenie" i prowincjonalny "Głos Ludu Śląskiego". Spośród dzienników tylko 3 u-kazywały się dłużej niż dwa lata /"Kurier Lwowski", "Goniec Wielkopolski" i "Echo Warszawskie"/.
W okresie Frontu Ludowego postępowi publicyści, działacze lewicy społecznej i postępowi naukowcy wydawali szereg czasopism lewicowych, które w poważnym stopniu wpływały na konsolidację an-tvsanacyjnych sił postępowych. Pisma te walczyły z faszyzacją życia społeczno-polityczne go. Do nich należał "Dziennik Popularny", /1936-1937/, który był nieoficjalnym organem KC KPP /red.przez lewicowych socjalistów M. Barlickiego i S. Dubois/. Propagował on ideę stworzenia Frontu Ludowego /na wzór francuskiego "Front Populaire"/ w celu wspólnej walki chłopów i robotników z faszyzmem, walki opartej o sojusz z ZSRR. Szczególną rolę w upowszechnianiu tych słusznych koncepcji odgrywał "Dziennik Ludowy" , "Przekrój Tygodnia" /warszawskie/, "Wiadomości Robotnicze" /Katowice - 1936/ oraz wiele innych pism na przestrzeni lat 1935--1938, jak: "Czarno na Białem" , "Oblicze dnia" , "Po prostu", "Głos Współczesny", "Miesięcznik Nauczycielski" i inne. Grunt pod tak bujny rozwój tak efemerycznej, ale jakże postępowej prasy w dużym stopniu przygotowały liczne postępowe pisma społeczno-literackie, które z inspiracji różnych działaczy lewicowych pojawiały się na początku lat trzydziestych. Do nich m.in. należała warszawska "Nowa Kultura" i lwowskie "Widnokręgi", "Przegląd Społeczny" oraz "Miesięcznik Literacki",
Osobną grupę stanowiła w okresie międzywojennym bardzo zróżnicowana pod względem politycznym prasa mniejszości narodowych w Polsce. W dalszym ciągu rozwijała się również prasa polska na terenach ziem polskich pozostających poza granicami ówczesnej Polski. Ukazywało się tam wiele pism polskich, o których była już
221
mowa, ponieważ zaczęły się one pojawiać jeszcze w XIX w. bądź jeszcze przed pierwszą wojną światową. Po 1918 r. wychodziło na tych ziemiach wiele nowych pism. W 1928 r. wznowiono na Warmii i Mazurach postępowe czasopismo polskie pod nazwą "Mazur" , Ićtó-re zostało skonfiskowane przez władze niemieckie prze końcem plebiscytu w 1920 r. Na terenie Śląska dużą rolę odgrywały wrocławskie pisma: "Głos Wrocławski" /od 1928 r. jako dodatek "Dziennika Berlińskiego"; ukazało sią około 25 numerów/ i "Młody Polak w Niemczech" /od 1930 r./ oraz opolskie "Nowiny" /1911-1939/.
Prasa polska w latach ostatniej wojny światowej miała specyficzny charakter, ale nie przestała istnieć. Hans Frank w przemówieniu z dnia 31 października 1939 r. powiedział: "cała polska organizacja rozpowszechniania wiadomości musi być zdruzgotana". Na jej miejsce stworzono na terenie Generalnej Guberni antypolskie gazety, jak: "Nowy Kurier Warszawski" , "Goniec Krakowski" , "Fala", "Dziennik Radomski" i liczne późniejsze pisma gadzinowe.
Nazwy wielu pism konspiracyjnych wywodziły się od nazw licznych organizacji podziemnych i wojskowych /np. "Promieniści", "Pobudka" itp./. Podczas całego okresu okupacji ukazało się na zie miach polskich ponad 1100 tytułów różnych gazet i czasopism, z czego - według badań L. Dobroszyckiego - tylko około 230 ukazywało się regularnie ponad 2 lata, a około 90 przez 4 lata. Były to tzw. pisma "bibułowe" na cienkim papierze małego formatu, o skromnej szacie graficznej, najczęściej powielane, a nie drukowane.
Najbardziej rozpowszechnioną formą informacji były biuletyny radiowe. Niemal każda z partii politycznych i organizacji wojsko--wych wydawała swoje pisma centralne i terenowe. Do grupy pism, które ukazywały się przez dłuższy czas, należały druki głównych ośrodków konspiracyjnych. Czołową pozycję zajmował oficjalny organ powstałej w 194-2 r. PPR , dwutygodnik "Trybuna Wolności" /redagowali ją: W. Bieńkowski - "Władek", B. Bierut - "Tomasz", M. Fornalska - "Jasia", Z. Kliszko - "Ludwik", J. Morawski - "Jurek" i inni/. Nakład tego pisma osiągał liczbę do 5000 egz. Zamieszczano w nim różne komunikaty, deklaracje ideowe i teksty publicystyczne. Mutacją "Trybuny Wolności" dla wsi była "Trybuna Chłopska" . KC PPR wydawał też centralne pismo "Przegląd Prasowy"; ukazywały się tu wyciągi z prasy konspiracyjnej innych ugrupowań politycznych. Obwody terenowe PPR wydawały swoje własne organy prasowe, np. "Głos Warszawy" , "Głos Łodzi". Organem GL był "Gwardzista" . Armia Ludowa wydawała poza tym "Wiadomości Radiowe" , "Wojsko Polskie", :a na Lubelszczyźnie - "Żołnierza Lubelszczyzny".
222
Organem KRN było pismo redagowane przez S. Żółkiewskieo pt. "Rada Narodowa".
Prasę polskich socjalistów, a następnie Robotniczej Partii po^ skich Socjalistów tworzyły: "Brygada Wolności", "Robotnik". "2 = gadnienia".
Centralny Komitet Ruchu Ludowego i Bataliony Chłopskie wydawały wiele pism ludowych oznaczonych kryptonimem "Roch" /ok. 1QQ do 150/. Do najważniejszych należały: wychodzący od 1940 r. "Przegląd" /red. J. Niecko, J. Dec, K. Banach i inni/ , z lat 1941. 1944 "Ku Zwycięstwu" , "Przez walkę do zwycięstwa" , "Polska Ludowa", "Żywią i Bronią" , "Przebudowa" , "Orka",, "Prawda Zwycięży" i liczne broszury. Sporo pism "Rocha" ukazywało się w terenie; najwięcej z nich dotyczyło Lubelszczyzny /"Świt Wolności" "Chłopski Znak", "Orle Ciosy"/.
Organem ZWM była "Walka Młodych" /1942-1944/. Liczną i dobrze zorganizowaną prasę posiadała Armia Krajowa i Delegatura Rządu Londyńskiego. Organami centralnymi były: "Biuletyn Informacyjny" oraz: "Wiadomości Polskie", "Rzeczpospolita" i "Insurekcja". Ukazywały się też biuletyny i pisma terenowe AK, jak: "Małopolski Biuletyn Informacyjny", lubelski "Okręgowy Dziennik Radiowy" czv puławska "Twierdza".
Organem centralnym Stronnictwa Narodowego było pismo "Walka", a Stronnictwa Polskiej Demokracji "Głos Demokracji" i "Dziennik Polski".
Prasa podziemna z okresu okupacji spełniała doniosłą rolę w życiu narodu polskiego. Była ona nie tylko ważnym źródłem informacji o wydarzeniach wojenno-politycznych, o życiu w konspiracji, o walce frontowej i cywilnej. Szczególnie ważna jej funkcja polegała na kształtowaniu właściwych postaw w walce społeczeństwa z okupantem oraz w walce o ojczyznę nowych kształtów polityczno-ustrojo-wych.
Prasa Polski Ludowej zrodziła się w zasadnicze nowych warunkach ustrojowych. Z punktu widzenia formy i treści należy wydzielać kilka etapów rozwojowych prasy w Polsce Ludowej. W pierwsze] fazie, obejmującej okres od ogłoszenia Manifestu PKWN do końca maja 1945 r. , w warunkach toczonej jeszcze walki o ostateczne zwycięstwo, prasę cechowała wielka różnorodność cech zewnętrznych. Zmieniały się nie tylko składy redakcyjne, miejsca redakcji, ale również dowolną mieszaninę przedstawiały: objętość, format, druk i papier. Mimo to w 1944 r. ukazały się 62 tytuły prasowe, a w 1945 r. już 556 nowych, w 1946 r. - dalszych 449. Pierwszą gazetą, jaka
223
się na skrawku wyzwolonej ziemi w Chełmnie już w dniu 23 �lipca 1944 r. była "Rzeczpospolita" jako organ PKWN. Jej redakto-�em naczelnym był organizator prasy w pierwszych miesiącach PRL, założyciel Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" - Jer2y Borejsza. tyf pierwszym okresie dziejów prasy PRL ukazywały sią centralne jzienniki polityczne: "Trybuna Wolności" /organ PPR/, "Robotnik" f/PPS/ i "Zielony Sztandar" /SL/. Już 7 grudnia 1944 r. rozpoczęła się historia nie pisanego tygodnika aktualnościowego "Polskiej Kroniki Filmowej", Od 15 kwietnia 1945 r. zaczął się ukazywać w Krakowie popularny, najwcześniejszy powojenny magazyn o specyficznym własnym stylu - "Przekrój". Czołowymi tygodnikami literackimi były wtedy "Odrodzenie" i "Wieś" .
Należy zdawać sobie sprawę z ogromnej roli, jaką odegrała w pierwszym okresie Polski Ludowej prasa na odcinku walki o ugruntowanie w społeczeństwie idei nowego, opartego na pełnej demokracji, systemu socjalistycznego.
W drugim etapie rozwoju prasy Polski Ludowej w latach 1945 -1948 następowała stopniowa stabilizacja form graficznych, redak-; cyjnych składów, miejsc druku, i niebywały rozwój ilościowy prasj Dokonywało się zróżnicowanie treści, zwłaszcza prasy tygodniowe. ' rodził się już wyraźny podział na prasę centralną i regionalną. Te-j matykę warunkowała aktywna działalność obu partii robotniczych i ! obu stronnictw chłopskich. W 1948 r. utworzony został organ powstałej wtedy PZPR "Trybuna Ludu" z organów obu partii robotniczych, jakie istniały do tego właśnie roku, tj. z "Głosu Ludu" /PPR/ i "Robotnika" /PPS/.
W trzecim z kolei okresie /od 1948 do lat 1954-1956/ wypracowane zostały dojrzałe formy w zakresie informacji. Wykształcono sporą liczbę dziennikarskiej kadry, następowała stabilizacja tytułów i grup tematycznych pism. Merytorycznie tematyka była w tym okresie słuszna, niemniej przesiąknięta była ideologią kultu jednostki. Po ' 1956 r. rozpoczął się nowy etap w rozwoju polskiej prasy socjalistycznej. Od tego czasu datuje się jej wszechstronny kontakt z odbiorcą.
Aktualnie ukazuje się w Polsce około 50 codziennych pism porannych i popołudniowych, z czego 18 centralnych wychodzi w Warszawie. Czołową grupę pism centralnych stanowią organy partii i stronnictw politycznych: PZPR "Trybuna Ludu", ZSL "Dziennik Ludowy1, SD "Kurier Polski". W latach 1945-1954 we wszystkich województwach zaczęły się ukazywać organy Komitetów Wojewódzkich PZPR. � Prasa partyjna zawierała najbardziej udokumentowaną informację
224
i publicystykę. Organem CRZZ jest "Głos Pracy" , organizacji młodzieżowych "Sztandar Młodych", Paxu "Słowo Powszechne". Wychodzą też gazety centralne i wojewódzkie w wydaniach porannych i popołudniowych, które nie są związane z organizacjami polityczno-- gospodarczymi. Głównym dziennikiem centralnym /porannym/ tego typu jest "Życie Warszawy". Prasa poranna niepartyjna zamieszcza publicystykę z punktu widzenia współpracy społeczeństwa bezpartyjnego, stronnictw politycznych i organizacji masowych z PZPR. Krótką informację krajową i zagraniczną zamieszczają dzienniki popołudniowe, które niewiele miejsca poświęcają publicystyce i reportażowi, więcej natomiast uwagi przywiązują ich redakcje do atrakcyjności form dziennikarskich. Liczne tygodniki, dwutygodniki i miesięczniki podzielić można na następujące grupy tematyczne: ekonomie zno-techniczne, społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne, literackie, kobiece, młodzieżowe, ilustrowane /magazyny/, branżowe, urzędowe, popularnonaukowe, naukowe i wyznaniowe. W wielu powiatach ukazują się też w różnych odcinkach czasowych /od tygodnika do miesięcznika/ gazety powiatowe wydawane przez KP PZPR lub KP FJN, poświęcone głównie sprawom polityczno-społecznym i gospodarczo-kulturalnym powiatu.
W ostatnich latach da się stwierdzić ciągle wzrastające oddziaływanie społeczne środków masowego komunikowania. O ile można mówić o stabilizacji prasy drukowanej w wielu krajach, 'O tyle nie da się nie spostrzec niezmiernie dynamicznego rozwoju radiofonii i telewizji, który jest najbardziej dynamiczny w młodych krajach trzeciego świata, do niedawna często zupełnie pozbawionych środków informacji. Stabilizacja prasy drukowanej jest wynikiem wzmożonej koncentracji wydawnictw prasowych, która powoduje ciągły spadek tytułów, a jednocześnie wzrost nakładów czasopism i ich czytelników. W Stanach Zjednoczonych na ogólną liczbę 1754 dzienników w 1967 r. aż 700 należało do 170 wydawców, a Nowy York posiadał tylko trzy wielostronicowe dzienniki o ogromnych nakładach /przeciętna objętość amerykańskiej gazety wynosi ponad 50 stron/. W Japonii przeszło połowa nakładów gazet znajduje się w rękach 3 wielkich firm wydawniczych. Podobnie przedstawia się sytuacja prasy w Anglii, Francji i innych przodujących krajach kapitalistycznych /Anglia w ostatnim dziesięcioleciu straciła 7 wielkich dzienników. Japonia 29, Francja 30, Dania aż około 80/. Wielcy monopoliści prasowi posiadają liczne pisma w wielu krajach kapitalistycznych i w państwach trzeciego świata. We wszystkich krajach kapitalistycznych, w których występuje proces koncentracji prasy, niebywale

225
zrastają również globalne jej nakłady, co odnosi sta zwłaszcza do �prasy niezależnej od partii politycznych, chociaż nie oznacza to, że nie propaguje ona polityki określonych kół politycznych. Oficjalne . pisma /organy partii/ mają przeważnie niewielkie nakłady i najczęściej ukazują się jako tygodniki lub jeszcze rzadziej.
Największy wzrost tytułów i łącznych nakładów prasy nastąpił w ostatnich latach w krajach systemu socjalistycznego. W ZSRR nakłady gazet wzrosły w dziesięcioleciu 1951-1961 z 34. min egz. do około 79 min egz. W innych krajach demokracji ludowych łączne nakłady wzrastały w tym okresie przeciętnie od 3 do 5% w stosunku rocznym/przy wzwyżce tytułów/. W krajach Europy zachodniej łącz- , ne nakłady wzrastały wtedy przeciętnie o 2% rocznie /na ogół przy spadku liczby tytułów/. W licznych krajach Ameryki Łacińskiej i Azji szybko wzrasta liczba tytułów /poza Japonią/ i nakładów w OST tatnim okresie. O prawdziwej rewolucji na tym odcinku można mówić w odniesieniu do kontynentu afrykańskiego, gdzie prasę tworzy się często od zera. Mimo zacofania ekonomicznego wielu nowo powstałych państw, powszechnego analfabetyzmu i wielojęzyczności ich mieszkańców, już w 1962 r. ukazywało się w Afryce 231 dzienników o łącznym nakładzie około 2 800 000 egz. Silne tendencje rozwojowe wykazuje w krajach trzeciego świata radiofonia i telewizja.
Jak z tego zestawienia wynika, oddziaływanie prasy drukowanej w różnych punktach ś,wiata jest bardzo nierównomierne. Nie należy zapominać, że w świetle specjalnego raportu UNESCO na XXXI Sesję Rady Gospodarczo-Społeczne j ONZ około 7% mieszkańców Ziemi /ok. 2 miliardy ludzi/ "nie ma możliwości korzystania z podstawowych środków informacji". Według danych UNESCO, w Anglii przypada ostatnio 570 egz. dzienników na 1000 mieszkańców, w Szwecji 742, w NRD - 456, w Japonii - 400, w Australii - 38lf w USA - 347, we Francji - 270, w ZSRR - 188, w Polsce - 183, w Indonezji - tylko 11.
Prasa każdego kraju funkcjonuje w ramach określonych ustrojów państwowych, których broni. Prasa amerykańska i innych krajów kapitalistycznych ukazuje "się swym odbiorcom jako apolityczna, ponadpartyjna i pozbawiona charakteru politycznego. Natomiast prasa socjalistyczna wyraźnie akcentuje swój polityczny charakter oraz swe zadania służenia całemu społeczeństwu. Obok cech wspólnych prasy kapitalistycznego bądź socjalistycznego typu należy jednak mieć na uwadze specyficzne, narodowe cechy prasy w poszczególnych krajach, które wynik) ją choćby z odrębnych tradycji histo-,rycznych.
226
Agencje prasowe
Agencje prasowe zajmują się dostarczaniem środkom masowego informowania wszelkich aktualnych informacji i opracowanych materiałów pochodzących z różnych obszarów świata /materiały te uzupełniają informacje zdobywane bezpośrednio przez dziennikarzy danej gazety, radia czy telewizji/. Oprócz agencji ogólnoinformacyj-nych istnieją różne agencje specjalistyczne, jak: publicystyczne, fotograficzne, gospodarcze, literackie, korporacji religijnych itd. Oprócz rozpowszechniania informacji za pośrednictwem różnych technicznych środków łączności agencje opracowują często zebrane aktualne materiały w postaci prasowego serwisu publicystycznego i fotograficznego /w różnych biuletynach/. Agencyjny serwis informacyjny jest zatem tworzywem dla różnych form twórczości dziennikarskiej.
Od późnego średniowiecza służbą informacyjną zajmowały się różne cechy - "biura nowości", klasztory. Pierwsze agencje infor-macyjno-prasowe w znaczeniu nowożytnym zaczęły powstawać po rewolucji burżuazyjnej we Francji w pierwszej połowie XIX w. , kiedy byty traktowane jako wielkie dochodowe przedsiębiorstwa kapitalistyczne. W 1826 r. powstała w Paryżu najwcześniejsza tego typu instytucja, która wielki rozgłos uzyskała od 1835 r.; wtedy jej właścicielem został energiczny kupiec Karol Havas /protoplasta dzisiejszej Agence France Presse - AFP/. Rozwinął on własną sieć ku- . rierską niemal na całym świecie. W najważniejszych ośrodkach życia gospodarczego i politycznego istniały biura Havasa. Dwaj jego współpracownicy, Reuter i Wolff, założyli po śmierci szefa własne agencje. P.J. Reuter,założył swą agencję w 1846 r. w Akwizgranie, przenosząc ją stąd najpierw do Brukseli, a potem do głównego centrum handlu światowego - Londynu. Biuro ~B. Wolffa powstało w 1849 r. w Berlinie. Tak więc trzy XIX-wieczne agencje światowe nie przypadkowo zlokalizowane zostały w trzech najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach. Wzajemna konkurencja między nimi /w zdobywaniu i sprzedaży informacji gazetom całego świata/ prowadziła do doskonalenia form organizacyjnych i rozbudowy środków technicznych, jakimi się posługiwały. Okres wolnej konkurencji między nimi /w drugiej połowie XIX w. powstała jeszcze amerykańska Associated Press - AP/ zakończył się formalnie w 1870 r., kiedy to w warunkach rozwiniętego kapitalizmu monopolistyczaego został podpisany specjalny układ o tzw. "strefach działania". Agencji francuskiej przypadły: Francja, Szwajcaria, Włochy, Hiszpania,
22?
�Portugalia, Ameryka środkowa i południowa i do podziału z Reute-rem - Egipt. Reuterowi poza Egiptem przydzielono Imperium Brytyjskie, Turcję i Daleki Wschód. Wolffowi przypadły Niemcy, Austria, Holandia, Skandynawia, Rosja i Półwysep Bałkański. AP musiała się zadowolić jedynie terytorium Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Po pierwszej wojnie światowej upadła agencja Wolffa. W latach trzydziestych powstała hitlerowska "Deutsches Nachrichten-buro". AP przejęła po agencji Havas cały kontynent obu Ameryk. W 1925 r. powstała agencja pierwszego w świecie państwa socjalistycznego - Telegrafnoje Agentstwo Sowietskogo Sojuza /TASS/,która już pod koniec okresu międzywojennego stała się praktycznie agencją o znaczeniu światowym.
Pierwsze polskie agencje informacyjne w znaczeniu dzisiejszym pojawiły się po 1918 r. W okresie zaborów ziemie nasze znajdowały się pod panowaniem agencji Wolffa. Od lat sześćdziesiątych XIX w. pojawiały się przeważnie efemeryczne agencyjki w głównych skupiskach polskiej emigracji. Oficjalną agencją rządąwą w okresie międzywojennym była powstała -w 1918 r. Polska Agencja Telegraficzna - PAT /łącznie z kroniką filmową i serwisem fotograficznym/. Podobną jej pod względem profilu politycznego była założona w 1929 r. agencja BBWR "Iskra". Często korzystały one z serwisu agencji hitlerowskiej, włoskiej agencji. Stefani i urzędowej agencji japońskiej. Oficjalną agencją sanacyjnego MSZ, a faktycznie Sztabu Generalnego była ATE-Express. Oprócz tych. agencji istniała specjalistyczna Agencja Wschodnia, powołana w 1920 r. dla propagowania ducha antyradzieckiego, Katolicka Agencja Prasowa /założona w r. 1927/, szereg agencyjek prywatnych i mniejszych państwowych.
Po drugiej wojnie światowej działało pięć światowych agencji informacyjnych, tj. amerykańskie: Associated Press /AP/, United Press Associations - "UP /założona w 1907 r./ oraz - założona na początku lat pieęćdziesiątych agencja koncernu Hearsta - International News Serwis /INS/ , angielska Reutera, francuska - Agence France Press /AFP/ i radziecka - TASS. W 1958 r. w wyniku fuzji amerykańskich UPI i INS utworzono jedną silniejszą agencję United Press International /TJPl/ . Obecnie obok tych pięciu agencji światowych funkcjonuje na całej kuli ziemskiej ponad 150 informacyjnych agencji krajowych, gdy tymczasem jeszcze w 1957 r. było ich tylko 76.
Dynamiczny rozwój instytucji służby informacyjnej jest wynikiem powstawania w całym tym okresie nowych wolnych państw na terenie byłych, kolonii. Agencje " rajowe nastawiają się na zdobywanie
228
i ' wiadomości krajowych i zagranicznych, dotyczących swojego kraju.
Wiadomości zagraniczne uzyskują za pomocą własnych korespondentów albo w drodze wymiany serwisu z agencjami światowymi bądź agencjami innych krajów. Pozwala to również konfrontować materiały uzyskiwane przez korespondentów agencji krajowych z danymi dostarczanymi przez agencje światowe. Agencje światowe dysponują olbrzymią armią ludzi, którzy pracują w dziesiątkach ich oddziałów rozlokowanych w różnych stolicach świata. Rola poszczególnych, agencji krajowych jako instytucji odpowiedzialnych za ilość i jakość rozpowszechnianego serwisu tnformacyjno-publicystycznego zależy w odczuciu odbiorców Ikrajowych i zagranicznych nie tylko od organizacji ich pracy i zaplecza techniczno-osobowe go, ale również od roli i pozycji polityczno-gospodarczej danego kraju /którego są reprezentantem/ w świecie. Do ważniejszych agencji krajowych zalicza się po ostatniej wojnie oficjalne agencje obu państw niemieckich /NR D - Allgemeine Deutsche Nachrichtendienst, ADN, NR F - Deutsche Presse Agentur, DP A/, agencję czechosłowacką - Ceskoslo-venska Tiskova Kancelar, CTTC-, polską - Polska Agencja Prasowa, PAP, ChRL - Agencja Nowych Chin, HSTN - HUA, Jugosławii - Te-legrafska Agencija Nova Jugoslav!ja, Tanjug, Włoch - Agenzia Na-zionale Stampa Associata, ANSA, Austrii - Austria Presse Agentur, APA i innych państw, w zależności od każdorazowej aktualnej sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie.
Wspomniana PAP jako oficjalna agencja informacyjna PRL sięga swymi początkami roku 1944, bowiem powstała ona z inicjatywy Związku Polskich Patriotów jeszcze na terenie ZSRR jako PAP Polpress /od 26 X 1945 jako PAP/. W 1946 r. powstały: Robotnicza Agencja Prasowa /RAP/ i Socjalistyczna Agencja Prasowa /SAP/. Po zjednoczeniu ruchu robotniczego w 1948 r. powstała w połączeniu obu instytucji jedna agencja informacyjno-publicystyczna - Agencja Robotnicza AR, dostarczająca materiałów prasie PZPR. Dla pozostałych pism terenowych dostarcza serwisu informacyjno-publicystycznego od pierwszych lat PRL Agencja Prasowo-lnformacyjna /API/. Działają też inne specjalistyczne agencje publicystyczne, jak Agencja Gospodarcza, Agencja Handlowa, Agencja Morska, Zachodnia Agencja Prasowa; w ostatnich latach utworzono czołową agencję publicystyczną AP-lnterpress. W 1951 r. fotokomórki wszystkich agencji przejęła utworzona Centralna Agencja Fotograficzna /CAF/ i Agencja Fotograficzna Filmu Polskiego.
Organizacja i technika pracy redakcji gazet i czasopism
229
Wysoki stopień informacyjności prasy, który pozwala realizować jej ważne funkcje polityczno-społeczne, zależy od prawidłowej i harmonijnej współpracy jej twórców, czyli dziennikarzy, a także pracowników administracyjno-technicznych redakcji i drukarni. Redakcje gazet lub czasopism tworzą mniejsze lub większe zespoły obu grup pracowników przygotowujących do druku /pod kierunkiem odpowiedzialnego redaktora naczelnego/ materiały informacyjno-publicystyczne, fotograficzne i rysunkowe, w proporcjach zależnych od charakteru pisma. Struktura organizacyjna redakcji jest wypadkową funkcji, charakteru, warunków i środków materialnych konkretnego pisma. Niemal we wszystkich, redakcjach czasopism i gazet występują trzy zasadnicze elementy: kierownictwo, sekretariat i działy. Materiały dostarczane przez dziennikarzy poszczególnych działów redakcji dzienników adiustują kolejno kierownicy poszczególnych działów i sekretariat odpowiedzialny redakcji, który planuje każdy numer, koordynuje prace działów i przygotowuje materiały informacyjno-pu-blicystyczne na kolegium /przez materiały publicystyczne podawane odbiorcom w formie: artykułów, komentarzy, felietonów, reportaży publicystycznych, recenzji, esejów itd. rozumie się informacje skomentowane/ . Sekretariat odpowiedzialny redakcji kształtując makietę numeru dokonuje ostatecznej selekcji materiałów agencyjnych i bezpośrednio zdobytych przez dziennikarzy redakcji przed oddaniem numeru działowi techniczno-organizacyjnemu /korekta, hala maszyn/ oraz drukarni. Nad pracami w drukarni czuwa sekretarz techniczny. Z drukarnią ściśle współpracować musi redakcja nocna gazety, troszcząc się o jej najświeższą aktualność. W skład kolegium redakcyjnego wchodzą: redaktor naczelny, jego zastępcy, sekretarze redakcji, kierownicy ważniejszych działów i czołowi publicyści. Kolegia redakcji dzienników odbywają się w zasadzie codziennie, ponieważ omawia się na nich sprawy dotyczące poszczególnych numerów /oprócz tych zebrali co jakiś czas odbywają się kolegia, na których omawia się różne plany długookresowe redakcji/. Liczba i charakter działów redakcji zależy od zadań i specyfiki wydawanego przez nią pisma. Niektóre działy są nieodzowne w każdym dzienniku, jak np. informacji /miejskiej i terenowej w powiatowym i wojewódzkim, krajowej i zagranicznej w dzienniku centralnym/, ekonomiczny, kulturalny, sportowy, łączności z czytelnikami itd. Natomiast takie działy, jak: partyjny, kobiecy itp. związane są tylko ze specyfiką danej gazety.
230
Mniej rozbudowane są redakcje tygodników, ponieważ nie nastawiają się one na bieżące, codzienne informowanie, ale raczej - w zależności od specjalizacji - organizują poprzez artykuły komentacyjne opinię publiczną na danym określonym odcinku /polityki, kultury itp./, opierając się na informacjach całotygodniowej prasy codziennej. Mniejsze tempo pracy i ściśle specjalistyczny charakter powoduje, że redakcje tygodników obywają się bez rozbudowanego kierownictwa /redaktor naczelny często sam czyta i kieruje całym pismem, a zarazem może też regularnie pisać, na co najczęściej nie ma czasu redaktor naczelny dziennika/ i mają mniejszą liczbę działów.
Pracowników prasowej służby zagranicznej z funkcjonalnego punktu widzenia można podzielić na następujące grupy: korespondentów stałych /zazwyczaj specjalistów w zakresie problematyki pewnego kraju lub kręgu zagadnień/ , wysłanników specjalnych, wysyłanych okresowo przez redakcje w celu poinformowania o wydarzeniach szczególnych. Wśród korespondentów stałych ważną grupę z punktu widzenia warsztatu dziennikarskiego stanowią publicyści i reporteży.
Społeczne funkcje prasy �
Prasa doby najnowszej spełnia bardzo różnorodne i bogate funkcje społeczne i polityczne. Zagadnienia te są przedmiotem specjalnego działu prasoznawstwa, zwanego socjologią prasy. Pisma periodyczne są środkiem informowania społeczeństwa o bieżących najważniejszych wydarzeniach. Poprzez formy informacji, tj. agitację,propagandę i reklamę mobilizują naród do wykonywania zadań zgodnych z określoną aktualną sytuacją społeczno-polityczną i gospodarczo--kulturalną. Prasa pełni rolę kolektywnego agitatora, "rozmawia" z czytelnikami, a nie tylko "przemawia" , jest również doradcą w życiu codzieimym, pośredniczy w załatwianiu ludziom różnych spraw. Czasopisma, a zwłaszcza dzienniki mają zatem ogromne możliwości w zakresie kształtowania, urabiania, organizowania i wyrażania opinii publicznej. Zdaniem inicjatora polskich badań nad społecznymi funkcjami prasy H. Jabłońskiego "na wzór wypowiedzi swego dziennika formułuje swe myśli przeciętny obywatel, w nim szuka nie tylko wiadomości, ale i komentarza". O prasie można powiedzieć, że jako produkt pracy ludzi różnych zainteresowań, aktywnie współuczestniczy w tworzeniu kultury, będąc zarazem istotnym środkiem jej przekazywania szerokim warstwom społecznym. Wpływ prasy na kształtowanie opinii można liczyć od jej początków w XVI w., kiedy to jeszcze nie była - jak w epoce kapitalizmu - wielką siłą społeczną.
231
W dobie przedkapitalistycznej kierowała różne sądy i-wskazówki nie tyła do całego społeczeństwa, ile raczej do określonych klas. Nie można formułować uogólnień odnośnie do wpływu prasy na kształtowanie opinii publicznej w różnych krajach w najnowszym okresie historycznym. Oddziaływanie to jest różne w różnych kulturach i systemach ustrojowo-politycznych. Prasa inaczej oddziałuje w państwach niedemokratycznych, gdzie wybór i naświetlanie wiadomości jest kierowane centralnie /przez rządzące koła kapitalistyczne/, w przeciwieństwie do prasy krajów w pełni demokratycznych, gdzie panuje niezależność i zgodna z podstawowymi interesami społeczeństwa swo-bodą w procesach kształtowania opinii. Prasa w krajach demokracji socjalistycznej podejmuje krytykę konstruktywną, organizatorską i uchybienia w życiu społeczno-gospodarczym. Szeroki zakres społecznych funkcji prasy socjalistycznej powoduje, że dziennikarz nie może być tylko fachowcem od przekazywania informacji, ale również musi być zaangażowanym ideowo działaczem polityczno-społecznym. Prasa krępowana cenzurą państwową nie jest dostępna pozytywnej propagandzie postępowych kierunków ideowych. W liberalnych państwach kapitalistycznych prasa informacyjna, którą czyta całe społeczeństwo, nie jest faktycznie zupełnie wolna od nadzoru kół państwowych. Prasa ta akcentuje pozornie apolityczność, zajmuje najszersze rzesze sprawami nieistotnymi i drugorzędnymi dla nich, ażeby w ten sposób przeszkodzić w uformowaniu się opozycyjnej opinii wobec ważnych dla dyskryminowanej części społeczeństwa zagadnień. Należy też zdawać sobie sprawę z te go, że zbytnia, wprost nieograniczona, swoboda prasy mogłaby nawet w państwach socjalistycznych doprowadzić do samowoli. Na przeszkodzie temu stoi odpowiedzialność redaktora naczelnego za wszystko, co się w gazecie pisze.
Według Orsiniego-Rosenberga "opinia publiczna rzeczywista to ustalony na dłuższy lub krótszy czas, w sposób samorzutny lub zorganizowany sąd pewnego społeczeństwa, reprezentujący jednolity lub dominujący w nim prąd myślowy". Zdaniem T. Butkiewicza opinia publiczna wyraża stosunek społeczeństwa wobec problemów aktualnych.
Wpływ prasy na świadomość społeczną zaczyna się od informowania społeczeństwa o różnych zjawiskach, które stają się przedmiotami sądów i informacji jednostek o sądach obcych, tj. innych jednostek na temat tych zjawisk. Bez znajomości zjawisk nie można nic o nich sądzić ani wyrażać jakiejś opinii. Z tego punktu widzenia powodzenie procesu informacyjnego realizowanego przez środki informowania zależy od trzech jego elementów, tj. od nadawcy, przekazu
232
i odbiorcy. W ramach cech nadawcy liczą się zwłaszcza: autoryta-tywność autora i środka informacji /czy odbiorca traktuje oba elementy za godne zaufania źródło wiadomości i ocen/, ich intymność /kiedy odbiorca traktuje jako swoje czasopismo, a więc subiektywnie/, przydatność czasopisma i jego obiektywną dostępność. Bardzo ważny jest sposób podania informacji. Opinia publiczna często ocenia ważność wydarzeń nie tylko na podstawie przekonujących wywodów publt-cystycznych, ale także według sposobu ich podania /język, przydatność treści, układ, wielkość tytułu, ilustracje itp./. Często też różne etykiety, hasła i slogany konsekwentnie eksponowane w prasie oddziałują lepiej niż długie wywody-komentarze.
Szczególne miejsce w zespole środków masowej informacji zajmuje radio i telewizja. Są to środki bardziej operatywne w podawaniu informacji niż prasa drukowana. Gwarantują szybkie docieranie wiadomości do najodleglejszych zakątków w chwili ich nadawania. Największe znaczenie odgrywają w krytycznych momentach życia społeczeństwa, w okresach wielkiego napięcia politycznego. Niezwykle duży wpływ na kształtowanie się opinii publicznej wywierają okoliczności towarzyszące procesowi przekazu, tj. sytuacje, w jakich następuje odbiór informacji. Chodzi o to, czy jest to sytuacja normalna, czy cechuje ją powszechne zainteresowanie problematyką, np. z uwagi na niecodzienne wydarzenia. Wpływ prasy w urabianiu opinii zależy więc też od wpływu samych wydarzeń na powstawanie opinii, zwłaszcza kiedy ludzie są osobistymi obserwatorami zdarzeń.
Posługiwanie się prasą drukowaną, radiem, telewizją i filmem jako środkami informacji i propagandy wymaga gruntownej znajomości psychologii. Wszelkie niezręczności mogą doprowadzić do odwrotnego niż zamierzony cel> Wśród zależności dotyczących odbiorcy na odbiór treści wpływają: cechy demograficzne /wiek, płeć/, społeczne /wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania - wieś czy miasto/, psychologiczne /krytycyzm odbiorcy, zainteresowania, uprzedni poziom świadomości na dany reklamowany temat/ .
Utworzone wobec zjawisk postawy można gruntować za pomocą propagandy, agitacji i reklamy. Zadaniem agitacji i propagandy jest wprowadzanie pewnych sądów indywidualnych do sądów powszechnych, tj. opinii społecznej, lub dostosowywanie owych sądów powszechnych do różnych określonych celów. Często człowiek wskutek przekonania, że w określony sposób myśli większość, dostosowuje swoje indywidualne myśli do opinii owej większości. Propaganda, agitacja nie zawsze działają metodami szlachetnymi, ponieważ nie w każdych okolicznościach są one najskuteczniejsze. W prasie nie reprezentującej
233
interesów najszerszych kręgów społeczeństwa używa się często środków demagogicznych /kłamliwe schlebianie masom, które chce się zdobyć/ , odpowiednio spreparowanych zestawień wiadomości prawdziwych itp. W propagandzie negatywnej odciąga się uwagę jednostki lub grup społecznych od wszystkiego, co pozwoliłoby na zbyt trzeźwą analizę propagowanych treści.
Reklama ma ważne znaczenie, zwłaszcza w polityce gospodarczej państwa. Poza lakonicznymi ogłoszeniami reklamowymi używa się w prasie różnych form reklamy pośredniej, jak ilustracji /często połączonej z tekstem/ , artykułu informacyjnego omawiającego np.. fabrykę-jubilata itp. W prasie socjalistycznej reklama odgrywa rolę rzetelnego informatora dla potencjalnych nabywców różnych towarów i usług. W kr a j ach kapitalistycznych reklama prasowa służy interesom producentów. Prasowe i pozaprasowe przedsiębiorstwa reklamowe najchętniej zawierają umowy z pismami o wysokich nakładach, które zapewniają większe i skuteczniejsze oddziaływanie na czytelników. Zdaniem znawcy zagadnień reklamy prasowej, H. Kurty "współczesne życie gospodarcze z jego daleko posuniętą specjaliza-cją produkcji i wieloszczeblowym aparatem dystrybucyjnym jest nie do pomyślenia bez reklamy, zwłaszcza bez reklamy prasowej".Mier nikiem znaczenia tego rodzaju reklamy są dane dotyczące wydatków na nią w przodującym kraju kapitalistycznym, Stanach Zjednoczonych. O ile w 1865 r. wydatkowano tam w przeliczeniu na jednego mieszkańca 0,22 dolara, o tyle w 1961 r. cyfra ta wzrosła do 6l dolarów .
Prasa jako źródło historyczne
Dla historyka prasa stanowi ważne źródło poznania przeszłości, ponieważ od momentu narodzin odgrywa ważną rolę w życiu społeczeństw. Rola prasy jako źródła historycznego wzrosła w dobie współczesnej, ponieważ w czasie ostatniej wojny wiele archiwaliów i akt ur zędowych zaginęło .-
Pisma periodyczne zostały po raz pierwszy wskazane badaczom jako kapitalne źródła historyczne przez niemieckiego badacza prof. M. Spahna na Międzynarodowym Kongresie Historyków w Berlinie. O ile dzieje naszego narodu do końca XVIII w. /do upadku Polski szlacheckiej/ można jeszcze z pewnym usprawiedliwieniem rozpatrywać bez wykorzystania czasopism, o tyle absolutnie jest to niemożliwe jeżeli chodzi o wiek XIX i XX. Prasa polska ma szczególny charakter, ponieważ co najmniej 1/3 jej tytułów to pisma konspiracyjne.
234
W okresie niewoli naszego narodu prawie każdy działacz polityczny broniący swej idei nie mógł się obyć bez publicystyki prasowej. Niepokojący jest fakt, że stan zachowania większości polskich czasopism /dawnych i najnowszych, tj. z lat przełomowych 1943-1954/ jest zastraszająco zły.
Prasa stanowi odbicie rozwoju kierunków politycznych, ich kontrowersji i sporów światopoglądowych, gdyż jest środkiem agitacji i propagandy, kronikarzem, świadkiem wydarzeń politycznych, akcji masowych itd. Gazety i czasopisma rejestrujące wydarzenia - na bieżąco - są bliskie dziejopisarstwu. Tak według czeskiego praso-znawcy W. Klimesa pojmowali swój zawód dziennikarze w XIX w. i w podobny sposób widzą go postępowi dziennikarze i dziś. Prasa drukowana i inne środki masowej informacji służą swoim odbiorcom do stwarzania mniej lub bardziej pełnych zespołów pojęć o świecie i życiu, które wpływają na ich działanie społeczne. Czasopisma więc nie tylko relacjonują wydarzenia, zjawiska i poglądy, ale starają się również na nie oddziaływać.. Historia prasy stanowi zatem część składową ogólnej historii, zwłaszcza politycznej. Znaczenie pism periodycznych jako źródeł historycznych według I. Próchnickiego "wzrasta ilościowo i jakościowo w miarę zbliżania się do współczesności, gdyż staje się bogatszą i coraz to bardziej zróżnicowaną". Dzięki wielości periodyków te same fakty naświetlają gazety o różnych kierunkach politycznych, co daje historykowi możność porównań i selekcji.
Prasa odzwierciedlając wszechstronnie całość życia ludzkiego zawiera bogate materiały dla historyka politycznego /programowe wypowiedzi działaczy stronnictw i partii politycznych, uchwały, decyzje itp./ i historyka" zagadnień życia społecznego, związanego z pracą /sprawy dotyczące produkcji dóbr materialnych i niematerialnych, jak nauka, kultura, sztuka, wychowanie, oświata, aparat państwowy itd./ i poza pracą /zagadnienia dotyczące więzi narodowej i regionalnej, stowarzyszeń niepolitycznych, życia religijnego, sportu, rozrywki, obyczajowości, klęsk żywiołowych itd./. Czasopisma oświetlają też bogato zagadnienia życia prywatnego jednostek bądź całych rodzin, tj. sprawy dotyczące osobowości ludzkich, czynów przestępczych, wypadków, seksu itd. Często prasa jest jedynym źródłem historycznym /o wielu np. ludziach skromnych nie mamy przekazów biograficznych, pamiętnikarskich i innych/. Wszystkie te rodzaje informacji prasa przekazuje czytelnikowi za pośrednictwem różnych gatunków dziennikarskich o charakterze informacyjnym bądź komentacyjno-argumenrującym. Wśród informujących poczesne miejsce
235
zajmuje informacja prasowa, która jest formą krótką, bez ocen i toków rozumowań. Składa się z wstępu i opisu zdarzenia. Jej budowę powinno kształtować 6 następujących pytań: kto? co? gdzie? kiedy? jak? dlaczego? Obecnie najbardziej wziętą formę stanowi sprawozda-nie-reportaż o wydarzeniach, sytuacjach bądź ludziach. Historyk musi więc znać postawę reportera, redakcji oraz szersze tło konkretnej rzeczywistości, jakiej dotyczą relacje reportażu.
Reporter osobiście uczestniczy w wydarzeniu lub zbiera informacje o nim od naocznych świadków. Nie oznacza to jednak, że jego relacja może być przez historyka przyjmowana jako absolutnie prawdziwa. Czasem może być sam, lub reprezentując kogoś, zainteresowany w zniekształceniu prawdy o wydarzeniach, które ma przedstawić.
Reportaż przyjmuje współzależność faktów, dzięki czemu jest obrazowy i fabularny. Felietony, jako czołowe utwory komentacyjne, mają na ogół stałą lokalizację w określonych stałych kolumnach i najczęściej pojawiają się cyklicznie. Zawierają one różne stałe powtarzalne formy graficzne /nadtytuł, winietki,podpis autora itd./. Wywiady i sprawozdania mogą być opracowane zarówno w formie informacyjnej, jak i publicystycznej. W wielu gatunkach dziennikarskich /felieton, reportaż, esej, recenzja itd./ obok informacji autentycznych spotykamy się również z pewnego rodzaju fikcją literacką, którą należy umiejętnie wydzielać. Cenne fakty autentyczne zawarte są w drobnych ogłoszeniach. Informują one o zwyczajach, obyczajach, gustach, zainteresowaniach, o potrzebach ludzkich i środkach ich zaspokajania, o stanie ekonomiki, techniki itd. Statystyczne badania nad treścią różnych ogłoszeń mogą dać wierne odzwierciedlenie każdorazowego stanu w różnych dziedzinach życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Ważną rolę w gazecie spełniają różne elementy graficzne /rysunki, winiety, ozdobniki, fotografie/. I te formy informują, wyjaśniają, uzupełniają tekst lub spełniają funkcje estetyczne /winiety, zdobnikl/. Historyk powinien oceniać wagę wydarzeń relacjonowanych w różnych formach opisowych również na podstawie charakteru i poziomu dodanych form graficznych. Znawca zagadnień fotografiki prasowej Peters stwierdził, że "fotografia to więcej niż 1000 słów. Fotografia jest w stosunku do tekstu równowartościowym materiałem informacyjnym. Największą wartością fotograficznego zdjęcia jest jego autentyzm".
Bogate i wszechstronne informacje, jakie zawierają gazety, są na ogół podawane żywo i interesująco.
236
Wszystkiego, co podaje prasa, nie można przyjmować z całkowitym zaufaniem i bez zastrzeżeń. Nawet informacje prasowe bez komentarza muszą być poddane wnikliwej krytyce, która jeszcze bardziej dotyczyć musi faktów skomentowanych przez dziennikarza, ponieważ każda interpretacja musi być subiektywna. Krytyka źródło-znawcza prasy powinna badaczowi umożliwić oceną przedstawionych wydarzeń pod względem ścisłości informacji oraz faktycznych intencji i stopnia obiektywizmu dziennikarza. Zgodnie z opinia polskiego socjologa prasy S. Orsiniego-Rosenberga prasa burżuazyjna posiadająca poważną wartość jako źródło historyczne nie zawsze odzwierciedla wiernie istotą przedstawianych wydarzeń, cząsto świadomie zniekształca fakty bądź podaje je fragmentarycznie i jednostronnie. Jeśli nawet ocenia wydarzenia obiektywnie, oceny te mogą być powierzchowne. E. LBbl odmawia prasie funkcji dziejopisarskiej nawet w części sprawozdawczej. Najostrożniej należy podchodzić do opisów nastrojów społeczeństwa, znane są bowiem fakty przesady w podawaniu np. liczby demonstrantów itp. Różne np. doniesienia polityczne często są obecnie zniekształcane w prasie zachodniej ze względu na wymogi stawiane jej przez tzw, wojnę psychologiczną krajów kapitalistycznych wobec krajów systemu socjalistycznego.Według wielu historyków prasy pisma periodyczne dostarczają tylko części wszystkich wiadomości o świecie. Wybierają te i kładą na nie nacisk, z którymi wiążą sią zainteresowania rządów, wydawców, publiczności. Dla utrzymania czytelników i ciągłego zwiększania nakładu prasa musi odzwierciedlać pewne ich nastroje i gusty, a także ulegać wielu ich przesądom. Zainteresowania czytelnika i kryteria wartości determinują zawartość prasy, zwłaszcza czytanej uważnie. Niemniej nawet c ze sto-niepełne informacje zawarte w prasie mogą być istotnym, jedynym kluczem do dalszych poszukiwań. Nie należy przy tym zapominać, że drukowane "na gorąco" teksty różnych np. odezw, przemówień sejmowych itp., podlegały pewnym przeróbkom w dalszych publikacjach.
Chcąc dotrzeć do prawdy, historyk musi przekaz prasowy poddać sumiennej i wszechstronnej krytyce zewnętrznej i wewnętrznej. Należy zbadać, kto pisał dany artykuł, w jakim celu, pod czyim wpływem, z jakich źródeł korzystał i ile mogło zaważyć na treści pisanego tekstu liczenie się z reakcją czytelników pisma. Należy poznać warunki, w jakich dziennik się rozwijał oraz jego ewolucję polityczna. Bardzo ważne jest ustalenie przy tym kręgu założycieli, kierownictwa, współpracowników pozaredakc%'jnych, wpływu gazety na życie polityczne i metod, jakimi się w tej działalności posługiwała.
237
Dla ustalenia zasiągu i siły działania pisma na opinię publiczną nie można posługiwać się tylko wielkością jego nakładu i ceny, ale również należy sięgnąć do źródeł pamiętnikarskich, wspomnień ludzi tworzących i czytających daną gazetę. Nie zawsze bowiem niska cer na i wysoki nakład mogą świadczyć o popularności danego czasopisma. Prasa nielegalna mimo niskiego nakładu zawsze odgrywała bardzo ważne znaczenie, a zakres zasięgu jej oddziaływania był zaws2E szeroki /podawano ją z rąk do rąk/. Organy legalne mają większe nakłady i z powodu zrozumiałych trudności politycznych i redakcyjnych, w jakich funkcjonuje prasa nielegalna, są od tej ostatniej bardziej wiarygodne /prasa konspiracyjna ma zmienny układ i szatę graficzną/. Obiektywną prawdę zniekształca w prasie cenzura, o której można mówić od powstania pism periodycznych. Do końca XVIII w. były to przeważnie tzw. przywileje koncesyjne, od końca tego wieku znacznie rozszerzyły się jej formy /cenzura prewencyjna, polityka podatkowa, itp./. Różnym nakazom cenzury podlegała prasa polska w okresie niewoli naszego narodu. W związku z tym roi się w niej od przeróżnych określeń aluzyjnych, skrótów myślowych, zastępczych określeń itp. Ideologia niektórych pism często wynikała z różnych powiązań finansowych ich redakcji z określonymi ugrupowaniami konserwy polskiej lub z kołami zaborców. Powiązania finansowe zmuszały redakcje do reprezentowania na łamach gazet polityki płacącego. Danych na ten temat należy szukać w różnym materiale wspomnieniowym i opracowaniach, monograficznych. Należy również pamiętać o tzw. "kaczkach dziennikarskich" , które często są zabawnymi pomyłkami, wynikającymi z niezwykle pośpiesznej pracy bądź świadomie wprowadzanymi dla ożywienia czytelnika. Często jednak są zmyślone celowo, a posiadając pewną dozę prawdopodobieństwa, konsekwentnie powtarzane, wprowadzają do umysłów czytelniczych treści zniekształcone.
Stopień subiektywizmu wiadomości prasowych jest wyższy przy dominującej roli redaktora naczelnego, niższy w ustroju kolegialnym redakcji. Warto wyodrębniać materiały prasowe podpisane, uwzględniając nazwiska powtarzające się, do których czytelnik mógł przywyknąć. Może to mieć znaczenie dla badań czytelnictwa, jeśli chcielibyśmy się dowiedzieć np. o popularności niektórych publicystów lub oddziaływaniu prasy "osobowej" /podpisanej/ i "bezosobowej".
Treść gazety może być dana wręcz, kiedy wyraźnie określa kierunki zainteresowań i poglądy polityczne zespołu redakcji oraz jego stosunek do władzy, czytelników itp. Treść pisma może być również zawarta niejako wtórnie, tzn, kiedy musi być uzyskiwana drogą
238
interpretacji. W jej interpretacji należy pamiętać,że o polityce redakcyjnej wiele mówi fakt eksponowania jednych, określonych politycznie nazwisk, a pomijanie innych oraz sposób dokonywania selekcji informacyjnego serwisu agencyjnego. Dla oceny gazety należy również dokładnie uwzględniać wiadomości, których w niej brakuje, a także wszelkie szczegóły dotyczące samego zespołu redakcji, jak liczebność, płynność, środowisko prasowe itp. Brak pewnych informacji wynika często po prostu z braku miejsca, nie należy więc zbyt pochopnie przypisywać temu wielkiego znaczenia.
Badane czasopismo należy zestawiać z innymi pismami danego regionu, sympatyzującymi z nim lub mu wrogimi. Przy badaniu wydarzeń w stolicy należy zestawiać opinie czasopism stołecznych z prowincjonalnymi, i odwrotnie. Nie należy bezkrytycznie autorowi podpisanemu pod artykułem przypisywać autorstwa całego artykułu.Nie należy wreszcie z góry dyskryminować małych czasopism, gdyż często zawierają one szersze i cenniejsze wywody oraz informacje aniżeli wielkie.
Nawet sumienne uwzględnianie wszystkich przytoczonych uwag i zastrzeżeń w badawczej pracy historyka nie uwalnia go od kwerend pozaprasowych. Fakty przekazywane przez gazety powinny być dokładnie konfrontowane z innymi źródłami historycznymi, jak dokumentami urzędowymi, pamiętnikarskimi itp. Warto również pamiętać o archiwaliach redakcyjnych, ponieważ jest w nich wiele danych, które do gazet albo w ogóle nie trafiły, albo też trafiły w pomniejszonej lub zniekształconej wersji. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują listy czytelników lub radiosłuchaczy i telewidzów, które zwłaszcza w ostatniej dobie na całym świecie napływają w wielkiej liczbie do redakcji. Czasem mają one formę skarg i zażaleń, często stanowią zapytania i propozycje. Zawsze są wiarygodnym sygnałem opinii publiczne j. _ Obok czytania czystej prasy niejako "na gorąco" należy w miarę możności posługiwać się również literaturą i wydawnictwami pomocniczymi, t j. katalogami, bibliografiami prasy, bibliografiami, słownikami pseudonimów i kryptonimów używanych przez dziennikarzy /np. obszerny słownik A. Bara/, opracowaniami z zakresu historii prasy, historii politycznej itp.
Historyk powinien widzieć ważne źródło historyczne nie tylko w prasie drukowanej, ale'również powinny go interesować wytworzone techniką foto- i fonograficzną aktualne materiały upowszechniane przez radio- telewizję i film. Środki te różnią się od prasy drukowanej odmiennością techniczną i innymi formami percepcji przekazywanych przez nie treści. Treści te w stopniu poważnym pozwalają
239
poszerzać interpretację relacji prasowych, ponieważ uzupełniają je autentycznymi elementami dotyczącymi zwłaszcza zewnętrznej strony wydarzeń. Historyk ma po prostu możność bezpośrednich ich obserwacji /modulacja głosu, zachowanie się bohaterów itp./. I te źródła wymagają stosowania wszechstronnej krytyki zewnętrznej i wewnętrznej, pozwalającej ocenić ich wiarygodność, autorstwo i stopień kompletności elementów danego zjawiska. Wiadomo, że operator przeważnie nie ma możności objęcia całości obrazującej wydarzenie nadto pewne jego fragmenty z różnych innych względów są usuwane przed ich przedstawieniem, odbiorcom.
Bibliografia Problematyka ogólna
Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, Warszawa 1967.
Kafel M.,Szulczewski M., Z gazetą na ty, Warszawa 196l.
Kafel M. , Prasoznawstwp, Wstęp do problematyki, Warszawa 1969, wyd. II.
L e dr ś Ch. , Histoire de la presse, Paris 1958.
Sladkowski W., Prasoznawstwo, w: Nauki pomocnicze historii, Lublin 1968, UMCS.
Teoria i praktyka dziennikarstwa, praca zbiorowa pod red. B. Gol-ki, M. Kafla, Z. Mitzsnera, Warszawa 1964- /m.in. o gatunkach dziennikarskich/.
T et e l ów ska I., Wiedza o prasie - nauka społecznie zaangażowana, Kraków 1967.
Ty r ów ic z M., Historia prasy a współczesna wiedza o prasie, Zeszyty Prasoznawcze /dalej skrót: ZP/, 1962, z. 4.
Metodologia badań historyczno-prasowych
Dubiel P., Analizy zawartości prasy w Polsce w latach 1947-1963, ZP, 1964, nr 1.
F rant z W., Badania szaty graficznej gazety, ZP, 1963, z.l.
Klimes V., Zagadnienia metodologii badań nad historią prasy, Kwartalnik Prasoznawczy /dalej skrót: KP/, 1957, z. 1.
Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, t. I, Warszawa 1969, t. II, Warszawa 1970, t. III, Warszawa 1971, wyd. Uniw.Warsz.
Pr óc hnick i I., O przedmiocie i metodzie badań nad historią prasy, ZP, 1963, z. 1/2.
240
Syntetyczne opracowania historii prasy polskiej
Butkiewicz T., Krzywobłocka B., Młynarski Z., Zarys historii prasy polskiej, cz. 2, z.1-2, Warszawa 1959 /za lata 1864-1918/.
Giełżyński W., Prasa warszawska l661-1914, Warszawa 1962.
Kobielski D., 300 lat prasy polskiej l66l-1961, Warszawa 196l.
Lechicki C., Daty i fakty z dziejów prasy polskiej, ZP, I960, z. 2/3.
Młynarski Z., Zarys historii prasy polskiej, cz. I /do r. 1864/, Warszawa 1956.
Młynarski Z. , Szkice z dziejów rewolucyjnej prasy w Polsce 1866-1938, Warszawa 1963.
Bibliografie prasy polskiej
Bibliografia prasy polskiej 1661-1831, opr. J. Łojek, Warszawa 1965.
Bieżące spisy i katalogi czasopism PRL z lat 1944-1964, ZP, 1964, z. 3.
Centralny katalog prasy konspiracyjnej 1939-1945, opr. L. Dobro-szycki, Warszawa 1962.
C zerniatowicz J. , Centralny katalog czasopism polskich z lat 1800-1950, Przegląd Biblioteczny, 1964. z. 1/2.
Kormanowa Ż., Materiały do bibliografii druków specjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866-1918, wyd. 11, Warszawa 1949.
Przywecka-Samecka M.,Reiter ]., Bibliografia polskich czasopism śląskich /do 1939 r./, Wrocław I960, powiel.
Spis druków periodycznych, w: III tom nowego wydania Bibliografii polskiej XIX stulecia, pod red. K. Estreichera, Kraków 1962.
Spis czasopism wychodzących w Polsce, Główny "Urząd Kontroli
Prasy, Publikacji i Widowisk /wyd. co roku w latach 1947-1954/.
Spis czasopism wychodzących w Polsce w latach 1944-1945, Departament Prasy Ministerstwa Informacji i Propagandy PRL, Warszawa 1946.
Wykaz tytułów ważniejszych czasopism ziem zachodnich i północnych po r. 1945, ZP, 1965, z. 3 /z opisem bibliograficznym/.
Zieliński S., Bibliografia czasopism polskich za granicą, Warszawa 1935.
Bibliografie zawartości czasopism Bibliografia zawartości czasopism, wyd. Instytut Bibliograficzny BN.
241
Dzieje prasy powszechnej
K i eInik W .W., O pewnych prawidłowościach rozwoju prasy w krajach obozu socjalistycznego, ZP, 1966, z. 4.
Krasicki I., Oblicze współczesnej prasy włoskiej, ZP, 1965, z. 2.
Kurta H.,Meissner L., Współczesna prasa zagraniczna, Warszawa 1969.
Kurta H., Słomkowska, Zarys historii prasy francuskiej, Warszawa 1966.
Kozelskij S., Prasa amerykańska, War s zawa 1950.
"La presse, le film et le radio dans le monde d'aujourdTiui" /od 1949 r. jako wyd. Departamentu Informacji INESCO/.
Młynarski Z., Csaplaros J., Historia prasy czeskiej, słowackiej, węgierskiej i bułgarskiej, Warszawa 1962.
Mott F. L., American Journalizm. A history }. 680-1960, New York 1962.
Paupie K., Handbuch der Osterreichischen Pressegeschichte 1848-1959, Bdl-ll, Wien-Stuttgart 1960-1966.
Pros s H., Deutsche Presse seit 1945, Munchen 1965.
Słomkowska A., Słomkowski Z., Krótki zarys historii prasy -prytyjskiej, Warszawa 1967.
Slis z *A., Wybrane zagadnienia z historii prasy rosyjskiej i par-ty jno-radzieckie j, Warszawa 1962.
Środki informacji na świecie, opr. zespół, z. l - Polska i kraje Europy, z. 2 - Afryka i Ameryka, z. 3 - Azja i Oceania, wyd. PAP, Dział Dokumentacji, Warszawa 1965-1970, powiel, /oprócz wykazu agencji prasowych wydawnictwo zawiera encyklopedyczne informacje o poszczególnych środkach informacji w epokach poprzednich i obecnie oraz najważniejszą bibliografią/.
Opracowania monograficzne dotyczące poszczególnych okresów dziejów prasy polskiej
Okres staropolski
Adaraczyk J ., Początki polskiej produkcji c za s �piśmiennie ze j,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1956.
z. 2. Duży k J., Z dziejów cenzury w Krakowie w wiekach XV-XVII,
Wrocław 1959. Kersten A., W sprawie badań nad początkami prasy polskiej.
Kwartalnik Historyczny, 1963 /LXX/.
242
Linkau J. , Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie 1513-1729, Kraków i960.
Linkau J., Początki poczty polskiej a rozpowszechnienie prasy, Prasa Współczesna! Dawna, 1958, nr 2.
Majewska-Grzegorczykowa~ R., Merkuriusz Polski z l66lr. i początki periodycznego piśmiennictwa polskiego, Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych, 1958.
Małłek J., Poczta Królewiecka, Komunikaty M ażur sko-Warmińskie, 1958, nr 4.
Simecek Z., Tygodniki pisane w Czechach i Polsce w XVI w., ZP, 1961, z. 3-4.
Okres Oświecenia
Aleksandr ów ska E., Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770-
1777, Wrocław 1959. Drewnowski K., Dziennikarstwo polskie za czasów powstania
kościuszkowskiego, Przegląd Historyczny, 1936/XXXIII/. Goriaczko A., "Gazeta Narodowa i Obca" , Wrocław 1953. Homola 1., Walka o wolność druku w publicystyce polskiej drugiej
połowy XVIII w., Przegląd Historyczny, I960 /LI/. Ł o j e k J., Czytelnictwo prasy w Polsce XVIII w., Rocznik Historii
Czasopiśmiennictwa Polskiego /dalej skrót: RHCzP/, 1961, z.2. Łojek J. , "Gazeta Warszawska" księdza Łuskiny 1774-1793,
Warszawa 1959. Łojek ]., Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII w.,
Warszawa I960. Sinko Z., "Monitor" wobec angielskiego " Spektatora", Wrocław
1956. Tyrowicz M., Organizacja pracy redakcyjnej w czasopiśmien-
nictwie Galicji i Krakowa /1772-1831/, KP, 1958, nr 1.
XIX wiek
Gąsiorowska N., Wolność druku w Królestwie Kongresowym
1815-1830, Warszawa 1916. Giełżyński W., Początki prasy codziennej w Królestwie Polskim,
Przegląd Naukowy, Historyczny i Społeczny, 1956/VI1/. Kieniewicz S., Historia "Trybuny Ludów" A. Mickiewicza,
Przegląd Historyczny, 1959. Kmiecik Z., "Słowo" za czasów redaktorstwa H. Sienkiewicza,
RHCzP, 1969, z. 3.
243
Kozłowski E., Tajna prasa powstania styczniowego, ZP, z. 3, 1963.
Lato S., Galicyjska prasa dla ludu 1848-1913, RHCzP, 1963, z.2.
Ł o j e k J., Studia nad prasą i opinią publiczną w Królestwie Polskim 1815-1839, Warszawa 1956.
"Proletariat" - Organ Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii /Warszawa 1883-18847. Reedycja. Wstęp Ż. Kormanowa. Do druku przygotowali Ż. Kormanowa i H.J. Mościcki, Warszawa 1957.
Tyrowicz M., Wpływ prądów rewolucyjnych na rozwój prasy europejskiej 1789-1849, ZP, 1961, z. 2.
Tyrowicz M., Niektóre aspekty prasy polskiej w okresie rewolucyjnym 1794-1848, ZP, 1961, z. 1.
T oma s zew ski E., Kształtowanie się kapitalistycznych przedsiębiorstw prasowych w Warszawie /1851-1860/ , Warszawa 1968.
Okres poprzedzający pierwszą wojnę światową
Młynarski Z., Szkice z dziejów rewolucyjnej prasy w Polsce
1866-1938, Warszawa 1963. Myśliński J., Dzieje "Ojczyzny" w Krakowie w latach 1907-1914.
RHCzP, 1969, z. 2. Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w
zachodniej Galicji 1905-1914, Warszawa 1970. Stankiewic z W., Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie
Polskim 1905-1914, Warszawa 1957.
Problematyka prasy ziem zachodnich i północnych
Buków ski A. , Gazeta Toruńska /1867-1921/, Rocznik Toruński
nr 3, Toruń 1969. Cieślak T., Problem "Gadzinówek" na Mazurach, Komunikaty
Mazursko-Warmińskie, 1959, nr 1. Cieślak T., Prasa na Mazurach i Warmii 1718-1939, Olsztyn
1964. Cieślak T. , Prasa socjaldemokratyczna na Pomorzu Zachodnim
i Gdańskim przed I wojną światową, Gdańsk 196l. Cieślak T., Z dziejów prasy polskiej na Pomorzu Gdańskim w
okresie zaboru pruskiego, Gdańsk 1964. Cieślak T., Prasa pomorska na przełomie XIX i XX w. , Poznań
1957.
Cię siak T., Prasa Pomorza Wschodniego w XIX i XX w. , Warszawa 1966.
244
25 lat prasy na ziemiach zachodnich i północnych, praca zbiorowa pod red. A. Wakara, Kraków 1972.
Floryan W., C zasopiśmiennictwo polskie na ziemiach śląskich w okresie walki o narodowość /1845-1921/, w: Oblicze Ziem Odzyskanych, t. II, Wrocław 1948.
Homola 1., Tygodnik Cieszyński i Gwiazdka Cieszyńska pod red. Pawła Stalmacha 1848-1887, Katowice 1968.
Mendel E., Stosunek górnośląskiej prasy polskiej do sprawy niepodległości Polski 1914-1918, Opole 1966.
Prasa polska na Śląsku, praca zbiorowa, Opole 1966.
R e it e r J. , Dawna prasa polska we Wrocławiu, Odra 1961, nr 3.
R e it e r J. , Dawna prasa polska w Opolu, Kwartalnik Opolski, 1961, nr 1.
R zee zkow ska I., Gazeta Opolska z lat 1909-1917 , Kwartalnik Opolski, 1958, nr 1.
W a kar A., Oceny polityczne Gazety Olsztyńskiej w latach 1886-1893, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1958, nr 4.
Wilczek S., Rozwój prasy polskiej na Śląsku do r. 1922, Zaranie Śląskie 1962, nr 3.
Prasa emigracyjna
Kalemba S., Prasa Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Zarys dziejów wydawniczych i redakcyjnych 1832-1863, Roczniki Biblioteczne 1964, z. 1-2.
Okres międzywojenny
G ó j ski J., Z dziejów rewolucyjnej prasy chłopskiej okresu międzywojennego, Biuletyn Naukowy Z.B.P., nr 14, Warszawa 1957.
Informator prasowy 1918-1939, Warszawa 1938.
Meglicka M., Prasa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 1918-1923, Warszawa 1968.
Paczkowski A., Prasa polskich partii chłopskich w latach 1918-1931, RHCzP, 1969, z..3.
Paczkowski A., Prasa polityczna ruchu ludowego 1918-1939. Warszawa 1970.
Pietrzak M., Z zagadnień wolności prasy w Polsce w latach 1918-1939, Biuletyn N Bukowy Z.B.P., nr U, Warszawa 1957.
Okres okupacji hitlerowskiej w Polsce
Dobroszycki L., Polskie c zasopiśmiennictwo konspiracyjne w okresie okupacji hitlerowskiej, ZP, 1961, z. 1.
245
Golka B., Prasa konspiracyjna "Rocha" 1939-1945, Warszawa
1961. Hillebrandt B., "Trybuna Wolności" - centralny organ PPR w
okresie okupacji, RHCzP, 1964-, z. 2. P r zygoński A., Prasa konspiracyjna PPR, Warszawa 1966"
Okres Polski Ludowej
Bajer L., Dziennikarstwo wrocławskie w okresie 15-lecia, w: 15 lat kultury Wrocławia, Wrocław I960.
Bratkowski S., Perspektywy rozwoju masowych ośrodków przekazu w Polsce, cz. I, ZP 1970, nr 3; cz. II, ZP, nr 4.
Bud zyk K. , Z badań nad prasą współczesną i czytelnictwem, Przegląd Humanistyczny, 1957, nr 3.
Ku pis T., Zawód dziennikarza w Polsce Ludowej, Warszawa 1966.
Leszczyński A., Prasa powiatowa w Polsce 1944-1958, Biuletyn Naukowy Wydz. Dziennikarskiego TJniw.-War s z., nr l, Warszawa 1961.
Męclewski E., Zachodnia Agencja Prasowa, Przegląd Zachodni 1960, nr 1.
Myślenicki W., C zasopiśmiennictwo w woj. nadmorskich, Szczecin 1962.
Pr.asa Polska 1944-1946 /daty i fakty/, ZP, 1964, nr 3.
Ruszczyc J., "Trybuna Ludu" - dziennik Partii, ZP, 1964, z. 3.
Skrzypek J., Etapy rozwojowe prasy w Polsce Ludowej, ZP, 1964, z. 3.
Winnicki B., Z dziejów powstania prasy na Dolnym Śląsku, Prasa Polska 1965, r.. 4.
Zawadka M., Prasa PRL, ZP, 196l, z. 1.
Problematyka społecznych funkcji prasy
Albig W., Modern public opinion, Mc Graw Hill Book Company, USA 1956.
Flakówna S., Oddziaływanie środków masowego przekazu, wyd. Uniw. Warsz., Warszawa 1971.
Jabłoński H., Opinia, parlament, prasa, Warszawa 1947.
Koblewska J., Środki masowego oddziaływania. Problemy społeczne, wychowawcze i propagandowe, Warszawa 1972.
Kub i n J., Badania nad opinią publiczną, ZP, 1966, z. 1.
Or sini-R o senber g S., Badania nad prasą jako wytworem społecznym, ZP,-1960, z. 4.
Orsini-Ros e nb erg L ., Pojęcia i podstawowe problemy związane z socjologią prasy, KP, 1957, z. 4.
S zulc zew ski M., Propaganda polityczna. Pojęcia, funkcje,problemy, Warszawa 1971. S zulc zew ski M., Prasa i społeczeństwo, Warszawa 1964.
Problematyka dotycząca źródeł informacji prasow3^ch
Banków ski S., Rola agencji prasowych, Prasa Współczesna, z. 2, Warszawa 1957. wyd. Uniw. Warsz.
Zagadnienia organizacji i techniki pracy redakcyjnej
M ond J. , Struktura i organizacja redakcji dziennika, Prasa Współczesna, z. l, Warszawa 1956, wyd. Uniw. Warsz.
Opracowania dotyczące prasy jako źródła historycznego
Krzywobłocka B., Prasa jako źródło historyczne , KP, 1957,
z". 3. Kurta H. , Reklama - ważny i niedoceniany element gazety, ZP,
I960, z. 1. M tin ster H., Die Zeitung als Quelle der historischen Forschung,
Berliner Monatshefte Zeitschrift fur neueste Geschichte 1937,
z. 6. Spahn M. , Die Presse als Quelle der neuesten Geschichte und
ihre gegenwartigen BenutzungsmBglichkeiten, Berlin 1908. Strielskij W.U., Istocznikowiedienije istorii SSSR, Period
imperializma, koniec XIX st. - 1917, Moskwa 1962, rozdz.Vlll. Strielskij W ."U . , Osnownyje principy naucznoj kritiki istoczni-
kow po istorii SSSR, Kijów 19&1.
Tematyka dotycząca historii badań nad dziejami prasy
Garlicka A., Rozwój badań nad historią prasy w Polsce - część l do r. 1939, RHCzP, 1962, z. 1.
Problemy dotyczące znaczenia pozaprasowych środków masowej informacji w badaniach historycznych
Kubui ]., Rola prasy, radia i telewizji, Kraków 1936. Pawlak W., O informacji radiowej, KP, 1957, z. 2.
Czasopisma polskie poświęcone prasoznawstwu
Kwartalnik Prasoznawczy - 1957-1959.
Zeszyty Prasoznawcze - od I960 r.
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa - od 1962 r.
247
Prasa Współczesna i Dawna - 1959-1960. Prasoznawstwo - 2 numery w 1956 r. Prasa Polska - od 194-7 r.
Ważniejsze czasopisma zagraniczne
Publizistik - od 1956 r. w Bremie, poświęcone teorii i historii prasy niemieckiej i innych krajów.
Zeitschrift fur Journalistik - od I960 r., wyd. Uniwersytetu Lipskiego, wydz. Dziennikarski.
L'enseiquement du journalisme - kwartalnik wyd. w Strasbourgu, przez Miądzynarodowy Ośrodek Szkolenia Wyższego w Dzien-nikar stwie.
XIII. ZASADY PUBLIKACJI ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH XDCI XX WIEKU
Specyfika badań historycznych w zakresie XIX i XX w. wymaga, aby technika wydawania źródeł historycznych dotyczących tego okresu oparta była na innych zasadach niż technika wydawania źródeł historycznych dla dziejów średniowiecznych i okresu późniejszego feudalizmu. Dla każdego z tych okresów badań opracowane instrukcje wydawnicze, omawiające szczegółowo tok postępowania przy wydawaniu źródeł epoki feudalnej. Najważniejsze z nich to:
1. Instrukcja wydawnicza dla średniowiecznych źródeł historycznych. Opracowała Komisja Historyczna PATJ, Kraków 1925.
2. Adam Wolff, Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI w. Studia Zródłoznaw-cze, t. l /1957/, s. 155-182.
3. Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI wieku do połowy XIX wieku opracowana przy udziale Władysława Czaplińskiego, E. Kuntzego, A. Wolffa pod redakcją K. Lepszego, Wrocław 1953.
Ta ostatnia instrukcja przydatna będzie historykowi nowożytnemu, ponieważ dotyczy publikowania źródeł aż do połowy XIX w., dlatego omówimy ją nieco dokładniej.
Instrukcja omawia sposoby wydawania dokumentów, akt lub też ksiąg, a także zbiorów jednorodnych akt i źródeł narracyjnych. Instrukcja nie ma jednak zastosowania do wydawania źródeł masowych wymagających zestawień tabelarycznych i statystycznych. Instrukcja podzielona jest na dwie części:
część pierwsza zajmuje się podstawą wydania,
część druga zajmuje się redakcją wydania.
Podstawę wydania stanowi w zasadzie rękopis lub druk będący odginałem. W wypadku, gdy zachowało się kilka egzemplarzy
249
oryginału, należy wybrać jeden z nich, a ewentualne warianty innych uwzględniać w przypisach lub w kolumnach położonych obok siebie /dla porównania/.
Jeżeli tekst jest szyfrowany, należy go rozszyfrować. Tekstów, których rozszyfrować nie można, nie należy publikować.
Opublikowany tekst określonego źródła powinien odtwarzać każdy wyraz w jego dawnym brzmieniu za pomocą dzisiejszych znaków pisarskich. W publikowanym tekście można opuścić wszystkie nieistotne części przekazu. Fakt opuszczenia fragmentu tekstu oznacza się w publikacji pięcioma kropkami w nawiasie /...../.
W wypadku, gdy wydawca zdecyduje się na streszczenie pewnych � fragmentów publikowanego tekstu, powinien streszczony fragment podać kursywą.
Jeżeli w publikowanym tekście występują skrócenia słów potocznych, należy je rozwiązać. Jeżeli skrócenia dotyczą określeń technicznych, np. oznaczenia miar, wag, pieniędzy itp., lub jeżeli są to streszczenia konwencjonalne, należy je zachować.
Jeżeli w publikowanym tekście występują imiona,osób lub nazwy miejscowości w postaci jednoliterowej, należy tekst uzupełnić, ale tylko w razie całkowitej pewności.
Daty występujące w tekście należy podać w brzmieniu tekstu, a w razie potrzeby w nawiasie; obok podać rozwiązanie daty wg dzisiejszych z wyć za j ów-datowania.
Dla oznaczania cyfr używa się tylko cyfr arabskich. Wyjątek stanowią cyfry rzymskie występujące przy imionach panujących.
Niezwykle istotną częścią publikowanego źródła jest właściwe opracowanie aparatu krytycznego do publikowanego tekstu. Występuje on zwykle w postaci przypisów tekstowych lub zwięźle opracowanych odsyłaczy.
Część II Instrukcji podaje jednoznaczne, umowne wskazówki techniczne dotyczące redakcji przygotowanego do publikacji tekstu. W ska zówki te dotyc za m. in.:
l / redagowania nagłówków,
2/ redagowania objaśnień dotyczących przekazów i literatu
3/ redagowania przypisów rzeczowych.
Końcowe fragmenty omawianej instrukcji wydawnicze; opracowania przedmowy, wstępu i skorowidzów do wyd, nu: ^
Instrukcja, która omawiałaby tok postępowań źródeł drugxej połowy XIX i XX w. staje się polemiki nie tylko w Polrce, ale i po�a jej
250
państwa sąsiedzkie dorobiły się już uznanych instrukcji -wydawniczych, dla źródeł XIX i XX w. W ZSRR ukazały się w 1956 r. "Prawiła izdanija istoriczeskich dokumientow". W 1953 r. wydano podobną instrukcję w Czechosłowacji, a w 1957 r. w NRD. W Polsce próbę ujęcia zasad wydawania źródeł historycznych XIX i XX w. dał w formie "Projektu instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i pocz. XX wieku" Ireneusz Ihnatowicz /Studia Zródłoznawcze, t. VII, 1962, s. 92-124/. On też w krótkim syntetycznym artykule ogłoszonym na łamach Przeglądu Historycznego omówił zasady publikowania źródeł historycznych XIX i XX w. Oto w streszczeniu poglądy I. Ihnatowicza na interesujący nas temat:
Jedną z podstawowych czynności, którą wydawca źródeł dotyczących XIX i XX wieku musi rozpocząć swoją pracę, jest konieczność dokonania selekcji materiału źródłowego. Wiek XIX i XX w porównaniu z okresami wcześniejszymi charakteryzuje się ogromnym wzrostem ilościowym materiału źródłowego, co uniemożliwia publikowanie, a nawet wykorzystanie całego dostępnego materiału źródłowego.Z tego względu pojawiły się dwa zasadnicze sposoby publikowania materiałów źródłowych XIX i XX w.:
1. Publikowanie wybranych tekstów w całości
Publikowanie źródeł wybranych w pełnym brzmieniu jest uzasadnione wtedy, gdy korzystanie z publikowanego materiału zwalnia historyka, choćby częściowo, od kwerend archiwalnych i pozwala posługiwać się publikacją zamiast źródła. Dlatego też w ten sposób publikuje się przeważnie wybory tematyczne, przydatne zwłaszcza dla celów dydaktycznych lub popularyzatorskich.
2. Publikowanie tekstów źródłowych w formie skróconej
Mogą to być regesty /streszczenia/ lub wyjątki z tekstów źródłowych/ekscerpty/. Ten sposób publikowania ma tę niedogodność, że przekazuje odbiorcy /czytelnikowi/ tylko część informacji zawartych w pełnym tekście.
Inną formą publikowania skróconego, coraz częściej stosowaną, są próby statystycznego opracowania materiału źródłowego w formie tabel. Jest to jednak jakiś pośredni typ wydawnictwa konstrukcyjnego, a nie wydawnictwo źródłowe w pełnym tego słowa znaczeniu.
Każde opracowanie skrócone musi spełniać podstawowy warunek: dać możliwie pełną informację w możliwie najkrótszej formie.
Każde wydawnictwo źródłowe wykonane pierwszym lub drugim sposobem musi być w pełni sprawdzalne.Przy każdym publikowanym
251
źródle w całości lub w formie skróconej musi być dokładnie podane miejsce przechowywania jednostki publikowanej, nazwa zespołu archiwalnego oraz nazwa i numer jednostki archiwalnej, z której publikowany tekst pochodzi. Tekst publikowanego źródła /w całości lub w streszczeniu/ musi być oddany wiernie. Szczegółowe instrukcje określają dokładnie zakres modernizacji i uproszczeń tekstowych w zakresie pisowni, rozwiązywania skrótów i odchyleń formalnych czy filologicznych. Bardzo ważnym problemem przy opracowaniu edytorskim tekstu jest ustalenie pisowni imion, nazwisk i nazw geograficznych. Bardzo ważnym problemem jest ustalenie najwłaściwszego tekstu publikowanego źródła, które zachowało się w kilku egzemplarzach i w różnych formach /brudnopis, czystopis/ , nie zawsze w pełni identyczne w treści i posiadające częstokroć ważne i ciekawe uzupełnienia, wstawki lub skreślenia. Na ogół stosuje się zasadę, że jeżeli tekst źródła występuje w kilku różnobrzmiących wersjach - należy opublikować tekst ostatni w brzmieniu, w jakim dotarł do odbiorcy.
Wydawane źródło musi być zaopatrzone w możliwie wnikliwy aparat naukowy. Aparat naukowy zredagowany jest zazwyczaj w formie przypisów. W przypisach powinny się znaleźć szczegółowe objaśnię nią dotyczące wydawanego źródła, jak również dokładne wyjaśnienie i uzupełnienie ułatwiające zrozumienie treści źródła. Bardzo ważnym elementem aparatu naukowego są prawidłowo opracowane indeksy. Bardzo często wydawane źródło jest uzupełniane dodatkowymi aktami nie stanowiącymi nieodłącznej jego części, ale z nim ściśle związanymi. Takie dodatki nazywamy aneksami.
Opracowany przez I. Ihnatowicza projekt pełnej instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i XX w. podzielony jest na dwie części i 8 rozdziałów, w których omówione są kolejno poszczególne etapy procesu wydawniczego.
Część l Instrukcji dotyczy podstawy wydania, czyli rękopisu lub druku publikowanego źródła. Omówione jest przygotowanie do druku tekstu, jak również opracowanie aparatu naukowego do wydawanego tekstu.
Część H poświęcona jest objaśnieniom spraw związanych z redak c ją tekstu, czyli wszystkie te problemy, które wydawca musi rozwiązać po to, aby publikowany tekst źródłowy odpowiadał wymaga, warsztatu naukowego.
Ostatnim, ale bardzo ważnym etapem procesu wydawniczej wszystkie te czynności, których celem jest dopilnowanie, aby c
instrukcją tekst został opublikowany
252
'i wydrukowany bez błędów i przeinaczeń. Zbiór tych czynności nazywamy zwykle korektą wydawniczą i drukarską. Zadania korekty są następujące:
l/ wykrywanie błędów tekstu przygotowanego do druku /złożonego/z maszynopisu pracy, 2/ kontrolowanie tzw. typografii składu wg dyspozycji redaktora
technicznego,
3/ usuwanie usterek technicznych składu, Ą/ poprawianie niewątpliwych błędów formalnych tekstu, 5/ ujawnianie i poprawianie dostrzeżonych błędów merytorycznych tekstu.
Korekta dzieli się, w zależności od stawianych jej zadań, na kilka rodzajów:
l/ Korekta drukarska, zwana też domową: wchodzi ona w zakres obowiązków drukarni i polega na usunięciu z przygotowanego składu drukarskiego jego technicznych usterek, uzgodnienie go z ma s zynopi sem.
2/ Korekta wydawnicza jest bardziej złożonym zespołem czynności i polega w zasadzie na doprowadzeniu druku próbnego do idealnej zgodności z maszynopisem wydawniczym oraz na wyeliminowaniu z tekstu wszystkich błędów i usterek merytorycznych oraz formalnych. Przy nanoszeniu poprawek i zmian do korygowanego tekstu posługujemy się znormalizowanymi znakami korekt or skimi, za pomocą których określamy miejsce i rodzaj postulowanej poprawki. A oto najważniejsze i najczęściej używane typy znaków korektorskich:
i__ l __l l ^J 1. oznaczenie błędnych liter
2. oznaczenie błędnych sylab lub wyrazów
\i ii, ,/- -,, 3. oznaczenie opuszczonych liter lub
V V V V V MTvra ffr&r
O
wyrazów
4-. oznaczenie wadliwie odbitych miejsc tekstu
253 5. przestawienie liter lub wyrazów
6. rozdzielanie i łączenie wyrazów
7. oznaczanie akapitów
*^ ' 8. zwiększenie lub zmniejszenie od-
stępów między wierszami
9. przesunięcie wyrazów
10. rozspacjowanie
11. skasowanie spacji
12. oznaczenie kursywy
n (t 13. kasownik
Bibliografia
Oprócz wymienionych w tekście rozdziału instrukcji wydawniczych należy się m. in. zapoznać z następującymi pozycjami literatury: Bogusławski L., Korekta drukarska i wydawnicza, wyd. II,
Warszawa 1967. Ihnatowicz I. , Zasady publikacji źródeł historycznych z ~X.IX. i
XX^fieka.. Przegląd Historyczny, t. LII, 1961, s. 164-174. Kuerbisówna B., Bibliografia metodyki wydawniczej , Przegląd
ważniejszych prac i dyskusji. Studia Zródłoznawcze, t. I, 1957,
s. 79-87.