DZIADY  cz. II i IV
Okoliczności powstania Dziadów
Dziady to tytuł cyklu dramatycznego, na który składają się części zwane Dziadami
kowieńsko-wileńskimi (II i IV) oraz drezdeńskimi (III). Określenia te wskazują miejsce
powstania poszczególnych tekstbw.
II i IV część powstały w Kownie i Wilnie w latach 1820-1823 (pierwodruk w t. 2. Poezji,
Wilno 1823). W tym okresie Mickiewicz rozpoczął pisanie części I, która nie została
ukończona (Pisma, t. 3, Paryż 1860) i nie ukazała się drukiem za życia autora. III część
powstała wiosną 1832 r w Drez
nie (opublikowana w t. 4 Pism w tymże roku w Paryżu;
osobne wydanie tamże, w 1833 r.). Części II, IV i III noszą podtytuł Poema, zaś napisane
fragmenty cz. I  Widowisko.1
Każda z wymienionych części jest odmienna, chociaż wszystkie mieszczą się w ramach
dramatu. Cz. II łączy cechy dramatu klasycznego (trzy jedności: czasu, miejsca i akcji) z
elementami nowoczesnymi (mieszanie konwencji realistycznej z odrealnionymi wizjami,
operowanie tłumem, wykorzystanie inspiracji ludowych). Cz. IV również miesza cechy
różnych gatunków: dramatu i poematu romantycznego. III część jest wzorem dramatu
romantycznego charakteryzującego się luz
ną kompozycją, zestawieniem fragmentów
lirycznych z dużymi partiami epickimi (monologi, opisy). Określenie cz. I pod względem
gatunkowym nie jest łatwe ze względu na jej niepełną strukturę.
Tytuł cyklu, wiążący odmienne w swym charakterze części w jedną całość, jest nazwą
białoruskiego obrzędu ludowego ku czci przodków (por. chrześcijańskie Święto Zaduszek
obchodzone 2 listopada, zaraz po dniu Wszystkich Świętych). Elementy tego obrzędu
pojawiają się we wszystkich ogniwach cyklu. Pochodzący z czasów pogańskich zwyczaj
wywoływania duchów zmarłych związany jest z potrzebą dopełnienia obowiązków wobec
przodków potrzebujących wsparcia (jadła, napoju, przebaczenia win). Ludowy obrzęd
dziadów łączy w utworze dwa światy: ludzi żyjących i umarłych, hierarchizuje tych drugich
według popełnionych za życia win i pozwala przestrzec pierwszych o dotkliwych
konsekwencjach niemoralnego postępowania wobec innych.
Elementem spajającym wszystkie części jest główna postać  młodzieńca, który (różnie
nazywany) tragicznym bohaterem romantycznym, nieszczęśliwym kochankiem uwikłanym
póz
niej w działania narodowo-wyzwoleńcze (cz. III).
Losy bohatera Dziadów są nawiązaniem do pewnych etapów biografii autora utworu.
Gustaw  nieszczęśliwy kochanek  ma wiele cech Mickiewicza odrzuconego przez Marylę
Wereszczakównę, wielką miłość wieszcza. Konrad  kontynuacja biografii Gustawa  swoją
uczuciowość realizuje w wersji patriotycznej, postanawia poświęcić się dla ocalenia ojczyzny
i narodu (III cz., powstała po upadku powstania listopadowego, w którym autor dzieła nie brał
udziału i czynił sobie z tego powodu wyrzuty, miała być formą osobistego zaangażowania w
sprawy wyzwoleńcze).
Cykl dramatyczny pt. Dziady jest więc wynikiem osobistych przeżyć twórcy i powinien być
analizowany także w aspekcie biografii Adama Mickiewicza.
Streszczente
Upiór
Przed  tekstem właściwym Dziadów autor zamieścił wiersz zatytułowany Upiór. Składa
się on z 24 czterowersowych zwrotek o układzie rymów abab. Tytułowa postać to
młodzieniec, który popełnił samobójstwo prawdopodobnie z powodu nieszczęśliwej miłości
(nie zostało to powiedziane w tekście wprost, ale świadczą o tym ostatnie zwrotki mówiące o
tęsknocie Upiora do  lubej ). Co roku, w Dzień Zaduszny, pojawia się wśród ludzi ze
skrwawioną piersią, by odnowić swoje cierpienie i znowu wrócić do grobu. Kontynuacją
postaci Upiora jest w II części Dziadów Widmo kroczące za duchem dziewczyny, która
wzgardziła miłością, zaś w części IV  Pustelnik (Gustaw) jednoznacznie określony jako
oszalały z miłości nieszczęśliwy kochanek.
Część II
Akcja rozgrywa się w kaplicy na cmentarzu (Litwa, I połowa XIX w.) w wigilię Dnia
Zadusznego. Odbywa się tu obrzęd dziadów związany z kultem zmarłych przodków. Jego
pochodzenie wyjaśnia autor w krótkim wstępie. Otóż ów zwyczaj czczenia pamięci tych,
którzy odeszli, wywodzi się z wierzeń pogańskich przemieszanych z wyobrażeniami religii
chrześcijańskiej.2 Żywi starają się przyjść z pomocą zmarłym, przynosząc im jadło i napoje,
okazując tym samym przebaczenie i wolę ulżenia ich doli. Wszystko to odbywa się przy
śpiewach, w tajemniczej scenerii cmentarza w nocnej porze. Cel tak pobożny święta, miejsca
samotne, czas nocny, obrzędy fantastyczne przemawiały  pisze autor  niegdyś silnie do
mojej imaginacji; słuchałem bajek, powieści i pieśni o nieboszczykach powracających z
prośbami lub przestrogami; a we wszystkich zmyśleniach poczwarnych można było dostrzec
pewne dążenie moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie przedstawiane (s. 11-
12).
W pokazanym tu obrzędzie bierze udział lud pod przewodnictwem Guślarza (kapłana,
poety), który kolejno wywołuje duchy przodków, cierpiące czyśćcowe katusze, nie mogące
zaznać spokoju z powodu win popełnionych za życia. Rola Guślarza i zgromadzonych
wieśniaków polega na nawiązaniu kontaktu z duszami potrzebującymi pomocy i odpowiedzi
na ich prośby.
Wśród przybywających na spotkanie z żywymi są duchy lekkie, ciężkie i średnie. Ta
klasyfikacja związana jest z jakością win, które obciążają ich sumienie. Pomoc, jakiej
oczekują (a także czas trwania pokuty), jest uzależniona od rodzaju grzechów, które muszą
zmazać.
Najpierw pojawiają się duchy dzieci. Nie są one obciążone winami, ale nie mogą uzyskać
szczęścia wiecznego z powodu zbyt beztroskiego, przyjemnego życia. Brak doświadczenia
cierpienia, które jak wynika z wierzeń ludowych  jest zasługą,  kluczem do bram niebios,
sprawia, że przybywają, by poprosić o dwa ziarnka gorczycy.
Kontakt żywych ze zmarłymi odbywa się w pewnym rytualnym porządku. Guślarz za
każdym razem zwraca się do duchów, wymawiając obowiązującą formułkę:
 Czego potrzebujesz, duszeczko,
Żeby się dostać do nieba?
Czy prosisz o chwałę Boga?
Czyli o przysmaczek słodki?
Są tu pączki, ciasta, mleczko
I owoce, i jagodki.
Czego potrzebujesz, duszeczko,
Żeby się dostać do nieba?
(s. 83-90).
Duchy wyjaśniają, dlaczego są skazane na tułaczkę i jak można ulżyć ich cierpieniom.
Aniołki opowiadają o swoim szczęśliwym dzieciństwie i proszą o owoce gorczycy, które
mają im symbolicznie wyrównać brak goryczy w ziemskim życiu. Wypowiedzi duchów
kończą się czterowersowymi przestrogami moralnymi. Dzieci wypowiadają taką:
Bo słuchajcie i zważcie u siebie,
Że według bożego rozkazu:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
(s. 109-112).
Te zdania, sformułowane w 2. osobie liczby mnogiej, powtarza Chór (tak dzieje się za
każdym razem po wygłoszeniu nauki moralnej przez ducha).
 Współpraca obu światów (ludzi żywych i umarłych) polega więc na ofiarowaniu wsparcia
potrzebującym duszom, które rewanżują się radami, jak żyć, by osiągnąć szczęście wieczne.
Po  nakarmieniu duchów Guślarz każe im odejść. W takim wypadku także posługuje się
stałą formułą, rodzajem zaklęcia:
A kto prośby nie posłucha,
W imię Ojca, Syna, Ducha.
Widzicie Pański krzyż?
Nie chcecie jadła, napoju,
Zostawcież nas w pokoju;
A kysz, a kysz!
(s. 127-132).
Te słowa powtarza Chór i zjawa znika. Po odejściu dzieci-aniołków odbywa się tajemny
rytuał: pod dyktando guślarza Starzec zapala wódkę w kotle. Atmosferę grozy i
niesamowitości (buchający ogień, północ) wzmacnia refrenicznie powracający dwuwiersz
Chóru:
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie?
(s. 143-144).
Kolejne spotkanie  z duchem  najcięższym  sprowadza także duchy osób związanych z
nim za życia. Są to ukazani pod postaciami drapieżnych ptaków poddani chłopi i słudzy złego
pana, którzy nie potrafią mu wybaczyć doznanych od niego krzywd. Kruk i Sowa
przypominają mu, jak był nieczuły na głód ubogich, jak niemiłosiernie ich karał, gdy
próbowali zdobyć choć odrobinę pożywienia. Chór ptaków nocnych wypowiada słowa
świadczące o potępieniu okrutnego dziedzica:
Nie znałeś litości, Panie!
Hej, sowy, puchacze, kruki,
I my nie znajmy litości:
Szarpajmy jadło na sztuki,
Niechaj nagie świecą kości
(s. 252-258).
Duch dziedzica sam stwierdza swoją wielką winę i nawet nie marzy o niebie, ale choćby o
piekielnych mękach, byle tylko nie błąkać się po ziemi z innymi duchami. Ptaki nie
dopuszczają go do pożywienia, zabierają mu szansę złagodzenia cierpień. Chór potwierdza
słowa złego pana  przestrogę dla żyjących:
Tak, musisz dręczyć się wiek wiekiem, Sprawiedliwe zrządzenia boże!
Bo kto nie był ni razu człowiekiem,
Temu człowiek nic nie pomoże
(s. 328-331).
Guślarz wywołuje  duchy pośrednie . Przybywa Dziewczyna, pasterka o imieniu Zosia,
która nie potrafiła kochać i gardziła uczuciami starających się o jej względy adoratorów.
Guślarz przedstawia ją jak na łagodnym, kiczowatym, sielskim obrazku:
Na głowie ma kraśny wianek,
W ręku zielony badylek,
A przed nią bieży baranek,
A nad nią leci motylek
(s. 386-389).
Duch Dziewczyny zawieszony jest pomiędzy niebem a ziemią. Nie  stąpała o ziemi , nie
zaznała szczęścia ziemskiej miłości (teraz odczuwa jej brak, marzy o niej), a  jak stwierdza
ona sama i Chór 
Kto nie dotknął ziemi ni razu.
Ten nigdy nie może być w niebie
(s. 480-481).
Guślarz informuje Dziewczynę, że jeszcze przez dwa lata jej dusza będzie trwała między
niebem a ziemią zanim osiągnie szczęśliwą wieczność. Ujawnia się w tych słowach
szczególna wiedza Guślarza  znajomość tajemnic niedostępnych zwykłym śmiertelnikom.
Przed odejściem pasterki pojawia się milczące Widmo, podobne do Upiora z wiersza
poprzedzającego tekst utworu (wygląd, zwłaszcza krwawa  pręga na piersi). Widmo me
reaguje na wezwania Guślarza, nie odpowiada, a tylko  pokazuje ręką na serce na znak, że
cierpi z powodu nieodwzajemnionego uczucia (Dziewczyna odrzuciła zaloty zakochanego
młodzieńca). Widmo nie daje się też przepędzić. Rytualne formułki zaklęć nań nie działają.
Podąża za wyprowadzoną z kaplicy Dziewczyną. Zgromadzeni pozostają w przestrachu i
zdumieniu, zaś Chór zamyka utwór dwuwierszem nawiązującym do pierwszych słów
wypowiedzianych na początku II części Dziadów (kompozycja klamrowa):
 Gdzie my z nią, on za nią wszędzie.
Co to będzie, co to będzie ?
(s. 623-624).
Część IV
Akcja toczy się w domu Księdza póz
nym wieczorem w Zaduszki. Ksiądz (prawosławny)
zachęca swoje dzieci do modlitwy za dusze czyśćcowe. Rozlega się pukanie. Na progu staje
budzący przerażenie Pustelnik wyglądający jak upiór (por. Upiór i Widmo z cz. II). Przybyły
sprawia wrażenie obłąkanego, wzbudza politowanie i śmiech dzieci (jest obdarty jak strach na
wróble). Nie chce wyjawić, kim jest. Charakteryzuje go w pewnym stopniu fragment ludowej
piosenki, którą śpiewa:
Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,
I noc ma spokojną, i dzień nietęskliwy
(s. 48-49).
Pustelnik wyjawia Księdzu, że w jego sercu ogień płonie!  chodzi oczywiście o żar uczuć.
Mówi o swoich lekturach (Goethe, Rousseau), które stały się przyczyną jego emocjonalnego
podejścia do życia. Opowiada o nieszczęśliwej miłości; która sprawiła, że jest umarły dla
świata, że utracił spokój ducha i nie może sobie poradzić z tą sytuacją. Ksiądz stara się
pocieszyć Pustelnika. Przywołuje swoją tragedię życiową (po śmierci ukochanej żony
pozostał sam z dziećmi a Jednak  mimo bólu  przetrwał te trudne chwile). Próbuje
racjonalnie tłumaczyć młodzieńcowi, że nie wolno się poddawać. Obaj rozmówcy nie mogą
się porozumieć. Każdy z nich reprezentuje inne przekonania i odmienny stosunek do uczuć.
Obserwatorzy Pustelnika  Ksiądz i dzieci  widzą w nim jedynie obłąkanego nieszczęśnika,
który bredzi i nienormalnie się zachowuje (m. in. przynosi gałązkę jodły, którą przedstawia
jako swojego przyjaciela).
Pustelnik opowiada o rozstaniu z ukochaną, traktuje ją jak umarłą (dla świata). Pada imię
Maryli. Monolog ten prowadzi do refleksji na temat śmierci. Nieszczęśliwy kochanek
wymienia trzy rodzaje: śmierć ciała, rozdzielenie kochanków i śmierć wieczną  potępienie
duszy. On stał się ofiarą rozłączenia zakochanych.
Kiedy wybija godzina dziesiąta, gaśnie jedna z świec. Pustelnik zaczyna jakby przytomniej
myśleć, przedstawia się jako dawny uczeń Księdza, Gustaw. Nieco bardziej składnie
przytacza pewne fakty ze swojej biografii: odwiedziny w domu rodzinnym w Nowogródku
już po śmierci matki, przyjacielskie związki z filomatami, nieszczęśliwą miłość, która po
rozłące z ukochaną stała się przyczyną jego osobistej tragedii, wesele wymarzonej
dziewczyny z innym i obłąkanie.
W nagłym przypływie goryczy wygłasza słynny monolog, który zaczyna się oskarżeniem
ukochanej:
Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!
Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!
(s. 960-961).
Monolog Gustawa pełen jest zarzutów wobec tej, która odrzuciła jego miłość. Stan emocji
mówiącego wzmaga się i prowadzi do gwałtownego, desperackiego czynu: bohater przebija
się sztyletem. Gustaw jednak nie umiera. Przerażony Ksiądz nie rozumie tego, co się
wydarzyło. Gustaw wygłasza refleksje natury filozoficznej i upomina się o przywrócenie
obrzędu dziadów (Ksiądz zakazał wiernym praktykowania tego rytuału). Teraz staje się jasne,
że Gustaw jest upiorem. Bohater obserwuje latające owady, motyle i ćmy, i traktuje je jak
dusze zmarłych. Swoją sytuację podsumowuje przestrogą nawiązującą swoim charakterem do
znanych z II części Dziadów:
Bo słuchajcie i zważcie u siebie, Że według bożego rozkazu:
Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu
(s. 1278-1281).
Zanim Chór powtórzy ten wypowiadany podczas bicia zegara czterowiersz i zamknie nim
omawianą część utworu, atmosfera tajemniczości zostanie pogłębiona nieoczekiwanym
zgaśnięciem lampy przez obrazem Najświętszej Maryi Panny i zniknięciem Gustawa.
Formułka wypowiadana przez szukające pomocy duchy zmarłych dookreśla Gustawa jako
osobę z innego wymiaru. Być może odnosi się to tylko do pojęcia śmierci  dla świata ,
którego sam używał. Wypowiedziana przez bohatera przestroga, wzięta jakby z obrzędu
dziadów, jest elementem formalnym łączącym obydwie przedstawione części utworu.
Nieszczęśliwy kochanek z części IV (kontynuacja postaci Upiora i Widma z cz. II) spełnia tu
podobną funkcję.
Ludowość II części Dziadów
Pochodzenie obrzędu ku czci zmarłych
Rozwinięty w II części Dziadów obraz ludowego obrzędu praktykowanego w Dzień
Zaduszny jest także wpisany w pozostałe części dramatu. Mickiewicz wielokrotnie
wypowiadał się na temat ludowej proweniencji wielu motywów wyzyskiwanych twórczo
przez romantyków. Czerpanie ze skarbnicy wierzeń i zwyczajów ludowych stało się
powszechnym zwyczajem poetów niedługo po publikacji tomu Ballady i romanse
A. Mickiewicza. Ta data (1822 r.)  przyjmowana umownie jako początek nowej epoki 
stanowiła zwrot do tego, czym żyje lud. Wyrażało się to w podejmowaniu tematów legend i
podań, wprowadzaniu bohaterów ze świata pozaziemskiego oraz w ocenie prezentowanych
zdarzeń i czynów w kategoriach moralności ludowej.
II część Dziadów przypomina i rozwija literacko obrzęd ku czci zmarłych, który przechował
się w religijnych praktykach ludu na Litwie. Ze względu na pogańskie pochodzenie dziadów
duchowieństwo prawosławne odrzucało je i zakazywało wiernym uczestnictwa w tym
obrządku, o czym można wnioskować z rozmowy Pustelnika z Księdzem w części IV i
wprowadzenia poprzedzającego tekst II części.
Sam Mickiewicz wielokrotnie wypowiadał się na temat ludowości przy pomocy zaklęć,
formułek magicznych zdolnych sprowadzić je i poezji romantycznej i wyjaśniał funkcje
postaci fantastycznych oraz zjaw i duchów, które raczej są tu grupą oddzielną, wyodrębnioną
na podstawie wiary w ich realne istnienie. We wstępie do II części Mickiewicz wyjaśnia
pochodzenie i charakter obrzędu. Jest to nazwisko uroczystości obchodzonej dotąd między
pospólstwem w wielu powiatach Litwy, Prus i Kurlandii, na pamiątkę dziadów, czyli w
ogólności zmarłych przodków Uroczystość ta początkiem swoim zasięga czasów pogańskich i
zwała się niegdyś ucztą kozła, na której przewodniczył Koz
larz, Huslar, Guślarz, razem
kapłan i poeta (gęślarz).
W teraz
niejszych czasach, ponieważ światłe duchowieństwo i właściciele usiłowali
wykorzenić zwyczaj połączony z zabobonnymi praktykami i zbytkiem częstokroć nagannym,
pospólstwo więc święci D z i a d y tajemnie w kaplicach lub pustych domach niedaleko
cmentarza (s. 11).
Mickiewicz wyjaśnia krótko na czym polegał obrzęd dziadów i przypomina, że zwyczaj
częstowania zmarłych jadłem i napojami charakterystyczny jest dla różnych epok i kultur: w
dawnej Grecji za czasów homerycznych, w Skandynawii, na Wschodzie i dotąd po wyspach
Nowego Świata (s. 11).
Klasyfikacja duchów  zagadnienie moralności ludowej
Wywoływanie duchów i prowadzenie z nimi rozmowy odbywa się przy pomocy zaklęć,
formułek magicznych zdolnych sprowadzić je i przepędzić. Przybywające na spotkanie z
żywymi dusze błąkają się po ziemi lub są  zawieszone między niebem a ziemią, ponieważ
popełnione grzechy uniemożliwiają im wejście do nieba. Ich losy są uzależnione od tego, czy
uzyskają pomoc żyjących. Pożywienie oferowane duchom jest znakiem przebaczenia ze
strony reprezentantów tych, którym wyrządzona została krzywda. Ma ono zaspokoić głód
szczęścia wiecznego. Nie zawsze  tak sądził lud  wystarczał jednorazowy powrót na ziemię.
Wielcy grzesznicy musieli te próby ponawiać aż do zupełnego zrzucenia ciężaru win.
Mickiewicz wiernie oddaje charakter obrzędu. Zwraca uwagę na hierarchizację duchów ze
względu na ich postępowanie za życia. Tu dochodzi do głosu tzw. ludowa moralność.
Ujawnia się ona przede wszystkim w tym prostym stwierdzeniu ciążącym nad tekstem II
części, że winy domagają się kary i jest ona nieuchronna. Nie wybawia z niej nawet śmierć.
Jest to być może także daleki pogłos pojęcia winy i zadośćuczynienia zapisany w mitach i
tragediach greckich.
W utworze polskiego romantyka na spotkanie z odbywającymi obrzęd wieśniakami
przybywa duch złego pana, który wsławił się okrutnym postępowaniem ze sługami i
poddanymi chłopami. Sprawiedliwość wymierzają mu inne duchy, ukazane pod postaciami
drapieżnych ptaków. Wyrywają mu jadło i nie dopuszczają do tego, by mógł się pożywić. Są
to owi udręczeni poddani, którzy ludowym prawem zemsty odbierają niemiłosiernemu
możliwość skorzystania z ludzkiej pomocy. Jako najcięższy grzesznik okrutny dziedzic musi
nadal cierpieć czyśćcowe męki  tak straszne, że marzy chociażby o piekle, byle tylko
uniknąć dalszej tułaczki i ścigających go ptaków wyrzutów sumienia.
Niesprawiedliwość społeczna, hierarchia prowadząca do nadużyć wynikających z zatracenia
człowieczeństwa  to problemy nurtujące poniżany i wyzyskiwany lud. Charakterystyczne
jest, że w II części Dziadów dziedzic został przedstawiony jako najcięższy grzesznik, dla
którego  co gorsza  nie ma przebaczenia.
Przedstawiony na końcu duch Dziewczyny, która nie umiała kochać i wzgardziła miłością,
jaką ją obdarzono, również może być oceniany w kategoriach moralności ludowej. Otóż
odrzucenie uczuć i chłód serca  to postawa nie do zaakceptowania, zwłaszcza, że wynikająca
tu z poczucia wyższości wobec odtrąconych.
Duchy lekkie  dzieci  w wyobrażeniach ludowych są aniołkami, które bez kłopotów i
opóz
nienia powinny trafić do nieba. Jednak, jak się okazuje, wstępem do krainy wiecznego
szczęścia jest ziemskie doświadczenie cierpienia. Wierzono, jest to już zapewne wpływ
chrześcijaństwa, że na wiekuisty spokój trzeba sobie zasłużyć. Cierpienie fizyczne albo
duchowe pozwala osiągnąć pełnię człowieczeństwa, które jest podstawą przyszłej nagrody.
Z wierzeń ludowych wywodzi się też przekonanie o możliwości kontaktu żywych z
umarłymi, o wzajemnym przenikaniu się obu światów i wpływie jednego na losy drugiego.
Nastrój grozy i niesamowitości
Oprócz postaci duchów i samego obrzędu dziadów z ludowych opowieści wzięła z
ródło
szczególna atmosfera utworu. Nastrój grozy, tajemniczości, niesamowitości towarzyszy całej
II części. Spotkanie żywych ze zmarłymi odbywa się nocą. Chór już na początku każe
spodziewać się rzeczy niezwykłych, a może nawet niebezpiecznych:
Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
Co to będzie, co to będzie!
(s. 1-2).
Ten dwuwiersz wraca jak refren i jest jednym ze stałych elementów służących budowaniu
napięcia i nastroju grozy. Takiemu efektowi służą też elementy obrzędu, to znaczy palenie
kądzieli (pęk lnu, konopi), kotła z wódką i wianka. W ogóle ogień jest żywiołem groz
nym, ale
oczyszczającym a przy tym widowiskowym, co w sytuacji wywoływania duchów wzmacnia
atmosferę lęku i tajemniczości. Guślarz rozkazuje:
Już straszna północ przybywa,
Zamykajcie drzwi na kłódki;
Wez
cie smolny pęk łuczywa,
Stawcie w środku kocioł wódki.
A gdy laską skinę z dala,
Niechaj się wódka zapala
(s. 132-138).
Nocna pora, północ   godzina duchów  i sceneria, w jakiej odbywają się dziady (kaplica
cmentarna), to również elementy charakterystyczne dla ludowych wyobrażeń o miejscu i
czasie, które duchy wybierają sobie na spotkanie z żywymi.
Przestrogi moralne
Kontakt ze światem pozaziemskim służy tu przedstawieniu zasad, które normują życie ludu.
Wypowiadane przez cierpiące dusze moralne przestrogi mają o wiele większą wartość, niż
gdyby pochodziły od największych autorytetów spośród żyjących. Przybyli z innego świata
znają tajemnice niedostępne żywym, wiedzą, co może spotkać człowieka po śmierci. Za
otrzymane pożywienie i gest przebaczenia rewanżują się dobrymi radami, przestrzegają przed
błędami, które uniemożliwiają wstęp do nieba (np. brak cierpienia, przeciwieństwo postawy
miłosierdzia wobec bliz
nich, brak umiejętności dostosowania się do sytuacji i odpowiedzi na
uczucia).
Widmo ze skrawioną piersią, które podąża za Dziewczyną nie bierze udziału w spotkaniu
dwu światów, nie odpowiada na pytania, nie reaguje na zaklęcia Guślarza. Takie zachowanie
wynika stąd, że tajemniczy młodzieniec nie jest duchem, a wśród zmarłych zabłąkał się,
ponieważ odrzucenie jego uczuć odczuł jako cios śmiertelny jest umarły dla świata  jak
mówi Gustaw  bohater IV części Dziadów.
Folklor czy stylizacja ?
Ludowość II części cyklu dramatycznego Mickiewicza to zagadnienie, które zdominowało
większość refleksji badawczych związanych z tym fragmentem. Zastanawiano się, czy autor
wiernie przedstawia obrzęd dziadów, czy też jest to stylizacja literacka oparta na opisach tego
zwyczaju. Maria Wantowska rozstrzyga kwestię ludowości tej części jednoznacznie:
[...] stosunkowo najmniej obciążona literacko jest część II Dziadów. Jej związki z literaturą
są marginesowe i problematyczne. Odnoszą się one przede wszystkim do ostatniej wizji, o
której wiemy, że została dodana w redakcji póz
niejszej. Część główna, obrzędowa, jest
zasadniczo oryginalna.
W l i t e r a t u r z e n a s z e j p o r a z p i e r w s z y o b r z ę d l u d o w y
D z i a d ó w, s i ę g a j ą c y k o r z e n i a m i z a m i e r z c h ł y c h c z a s ó w
p o g a ń s k i c h, w s z e d ł d o d z i e ł a l i t e r a c k i e g o. S t a ł s i ę j e g o t e
m a t e m. Po Mickiewiczu zdobędzie on także swoje prawo w literaturze i swoją tradycję.
Przed nim najstarszych tradycyjnych powiązań trzeba szukać w kulturze antycznej. Nie będzie
chyba przesadą stwierdzenie, że w Dziadach, w tak dużym stopniu dziedziczących kulturę
książkową dzieł i arcydzieł świata, a zwłaszcza w ich drugiej części, opartej na elemencie
przeniesionego wprost z życia obrzędu, zwyciężyła tradycję literacką  tradycja ludowa. Ona
stała się tu Zasadniczym tonem i nastrojem utworu.3
Miłość romantyczna nieszczęśliwy kochanek (cz. IV)
Gustaw  wzorcowy kochanek romantyczny
Upiór, a zarazem Widmo z II części Dziadów, pojawia się w części IV jako Pustelnik
(Gustaw). Zasygnalizowana podczas obrzędu dziadów odmienność Widma w stosunku do
pozostałych duchów zostaje tu wyjaśniona. Otóż jest to umarły dla świata nieszczęśliwy
kochanek, samobójca  jak sam mówi o sobie.
Gustaw jest wzorcowym kochankiem romantycznym, zakochanym bez pamięci, do
szaleństwa, bez względu na wszystkie okoliczności. Właściwie nawet trudno mieć pewność
co do tego, czy jest to zwykły, żywy człowiek, czy też upiór  pojawiający się po śmierci
wśród żyjących, ponieważ nie może osiągnąć szczęścia wiecznego. Od chwili przybycia do
domu Księdza zaskakuje swoją niezwykłością zachowuje się jak człowiek chory, szaleniec,
który żyje jakby w innej, wyimaginowanej rzeczywistości. Szybko się wyjaśnia, że przyczyną
niepokoju bohatera jest nieszczęśliwa, nieodwzajemniona miłość do dziewczyny, która
wyszła za innego. Ten fakt sprawia, że Gustaw stoi na przegranej pozycji, nie będzie już miał
możliwości połączenia się z ukochaną, nie może nawet starać się być blisko niej.
Gdybyśmy podjęli charakterystykę Pustelnika-Gustawa, to na plan pierwszy wysunęłyby się
cechy związane ze stanem jego duszy po odrzuceniu przez ukochaną. Tragiczny kochanek z
IV części Dziadów jest pełen niepokoju i nieufności wobec otoczenia, nie może uwolnić się
od wspomnień przywołujących na myśl chwile z utraconą dziewczyną, czuje się samotny i
odrzucony. Stan jego uczuć i myśli powoduje, że nie znajduje porozumienia z Księdzem, jest
wyśmiewany przez dzieci. Powodem tej alienacji społecznej jest jego indywidualizm. Gustaw
skupia się wyłącznie na własnych osobistych przeżyciach. Za swoją szczególną wrażliwość i
wynikającą z niej żarliwość uczuć czyni odpowiedzialnymi książki zbójeckie najbardziej
poczytne wśród romantyków dzieła J. J. Rousseau i J. W. Goethego.
Księże, a znasz ty żywot Heloisy?
Znasz ogień i łzy Wertera?
(s. 130-131).
Naśladując nieszczęśliwego w miłości Wertera, Gustaw postanawia pójść w jego ślady i
stwierdza, że tylko samobójstwo może wybawić go z trudnej sytuacji, w jakiej się znalazł.
Ksiądz stara się go powstrzymać, ale jego rady trafiają w próżnię. Gustaw jakby delektuje się
zadawaniem sobie bólu (wspomnienia o ukochanej) i z uporem wraca do samobójczych
planów.
Taka postawa bohatera wobec osobistego nieszczęścia jest kontynuacją i rozwinięciem
propozycji Goethego. Werter również cierpi z powodu odrzucenia jego uczuć (świadczy o
tym chociażby tytuł utworu: Cierpienia młodego Wertera), zaś rozpamiętywanie własnej
sytuacji doprowadza go do desperackiego, samobójczego kroku.
Nieszczęście Gustawa budzi współczucie Księdza, ale  z drugiej strony  także
zniecierpliwienie. Trudno Księdzu-racjonaliście zrozumieć, że zakochany młodzieniec nie
odpycha od siebie smutnych myli, nie szuka ukojenia bólu ani pociechy. Z kolei Gustaw w
ogóle nie wyobraża sobie, by kiedykolwiek mógł zapomnieć o miłości jego życia, tylko
związek z ukochaną nadawałby sens jego myślom i czynom, tylko dzięki niej mógłby
odnalez
ć szczęście i radość. Obaj bohaterowie nie potrafią się nawzajem zrozumieć 
reprezentują zupełnie odmienne podejście do uczuć i przeżyć.
Osamotniony, oszalały z rozpaczy Gustaw skłania się do samobójstwa. Bezsens życia bez
ukochanej jest dla niego nie do zniesienia. Ten pogłos Cierpień młodego Wertera jest
charakterystyczny dla romantycznego spojrzenia na miłość  nieszczęśliwą, niespełnioną
rozdzierającą zakochanemu serce i odbierającą wszelką nadzieję na odmianę tego losu.
Publikacja dzieła Goethego wywołała falę samobójstw kochanków, którzy utożsamiali się z
Werterem. Była to szczególna postawa   umrzeć z miłości  wzruszająca i porywająca
wrażliwych na takie treści zakochanych czytelników dzieł romantycznych. Adam Mickiewicz
potwierdził fascynację tą postawą i nadał jej większą siłę wyrazu, wspomaganą osobistymi
przeżyciami. Ukazany w IV części Dziadów nieszczęśliwy kochanek jest więc typem
bohatera już znanym w literaturze, i ma wyraz
ny związek z biografią autora.
Na drugim biegunie rozważań o kochanku romantycznym sytuuje się wybranka jego serca,
obiekt westchnień i pożądania, a także krytyki czy wręcz niechęci. Gustaw buntuje się
przeciwko postawie Maryli, która uległa presji rodziny, wyszła za mąż za innego i na zawsze
unieszczęśliwiła tego, który kochał ją bezinteresowną, szczerą miłością. W przypływie
goryczy i rozdrażnienia bohater wypowiada słynne słowa oceniające kobietę.
Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!...
Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!
I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta! [...]
(s. 960-964).
A ty sercem oziębłym, objętną twarzą,
Wyrzekłaś słowo mej zguby
I zapaliłaś niecne ogniska,
Którymi łańcuch wiążący nas pryska,
Które się wiecznym piekłem między nami żarzą,
Na moje wieczne męczarnie! Zabiłaś mię, zwodnico! Nieba cię ukarzą,
[...]
(s. 988-994).
Kochanek romantyczny bywa  jak widzimy  zdolny do oskarżeń i gniewu. Potrafi targnąć
się na własne życie, ale też umie w szale przekuć miłość w wyrzuty, a nawet nienawiść.
Studium miłości
O IV części Dziadów często mówi się: studium miłości romantycznej. Postać tragicznego,
nieszczęśliwego kochanka i jego refleksje o nim samym, o ukochanej i wspólnie przeżytych
chwilach  to elementy składające się na obraz miłości. Jak była ona pojmowana przez
romantyków? Dlaczego fascynowano się przede wszystkim tą niespełnioną, prowadzącą do
cierpienia? Skąd wziął się dramat miłosny Adama-Gustawa?
 Istotnie, romantyzm preferuje miłość trudną, nie mającą szans na spełnienie, prowadzącą do
rozstania kochanków i związanych z nim rozterek. Bohater IV części wypowiada swoje
nieszczęście w długich monologowych partiach. Opisuje przeżycia  dawne (z ukochaną) i
teraz
niejsze (po jej utracie). Podejmuje próbę analizy swojej sytuacji, zastanawia się nad jej
przyczynami, wygłasza ogólne wnioski oparte na własnych doświadczeniach.
Powody, dla których wybranka jego serca związała się z innym, są dla niego co najmniej
dziwne, świadczą o słabości jej charakteru a może także o tym, że tak naprawdę go nie
kochała  być może była to po prostu miłość nieodwzajemniona. Takie wątpliwości dręczą
bohatera i wpędzają w poczucie krzywdy. Głównym powodem rozstania kochanków jest
niesprawiedliwość społeczna i wynikający z niej podział na bogatych i ubogich, wysoko
urodzonych i prostych. Obowiązująca norma nakazywała zawieranie związków małżeńskich
pomiędzy osobami tego samego stanu i uposażenia. Na straży tej zasady stali zwykle rodzice
młodych, którzy uzurpowali sobie prawo do narzucania swojej woli w sprawie ożenku dzieci.
Jak się okazuje, nie siła uczuć, ale właśnie owe przesądy stanowe decydowały o przyszłości
młodych ludzi. Gustaw, który padł ofiarą takiego sposobu myślenia o małżeństwie, buntuje
się więc przeciwko konwenansom i obowiązującym obyczajom. Najbardziej żarliwa miłość
może zostać przekreślona z powodu różnic społecznych dzielących zakochanych.
Niepopularne wśród romantyków dążenie do bogactwa, zdobywania dóbr materialnych, jest
tu skrytykowane poprzez negację  kupowania uczuć. Zdroworozsądkowe małżeństwo dla
interesu, w ogóle kojarzenie pieniędzy z uczuciami  to przeciwieństwa prawdziwego
szczęścia. Miłość nie ma więc nic wspólnego z kierowaniem się zasadą zabezpieczania
majątkowego przyszłego stadła.
Miłość to uczucie wszechogarniające. Szczęśliwa  może uskrzydlać, pobudzać do
działania, nieszczęśliwa  odbierać ochotę do życia. Uczucie Gustawa jest przyczyną jego
cierpienia i rozpaczy, nie pozostawia w jego myślach miejsca na cokolwiek innego. Bohater
całkowicie poddaje się sile porywu serca. Miłość ma w IV części Dziadów oblicze
niszczącego żywiołu. Potwierdzeniem takiej interpretacji są samobójcze plany Gustawa.
Miłość jako cierpienie jest także częstym motywem ludowych pieśni. Fragment jednej z
nich przywołuje Pustelnik na początku części IV:
Kto miłości nie zna, ten żyje szczęśliwy,
I noc ma spokojną i dzień nietęskliwy
(s. 48-49).
Uczucie zawsze  według ludowych przekonań  jest przyczyną burz w sercu kochającego,
niesie niepokój i tęsknotę.
Gustaw przedstawia miłość w różnych wariantach. Jego spostrzeżenia wynikają z
osobistych doświadczeń. Czułość i pragnienie bliskości ukochanej zamienia się w żar
zmysłów. Intensywność przeżyć odrzuconego bohatera prowadzi do obłędu i rozpaczy. Stąd
już tylko mały krok do krytyki, nienawiści, pogardy i do refleksji bardziej ogólnej natury o
kobiecie, uczuciu, sensie  czy raczej bezsensie życia bez ukochanej.
Gustaw traktuje miłość jako boski dar, zaś jej zabicie, odtrącenie uważa za pewnego rodzaju
świętokradztwo, skalanie tego, co święte, co pochodzi od Boga.
[...] nas Bóg urządził ku wspólnemu życiu,
Jednakowa nam gwiazda świeciła w powiciu,
[...]
(s. 952-953).
Gustaw ma poczucie, że przeznaczone sobie dusze kochanków stanowią jedność, czuje się
związany z Marylą, chociaż nie może się z nią połączyć.
Przedstawione w IV części Dziadów studium miłości romantycznej można by streścić w
kilku zdaniach. Jest to uczucie ogarniające całą duszę zakochanego, prowadzące odrzuconego
kochanka do rozpaczy, obłąkania i śmierci. Miłość nie potrafi się oprzeć tradycyjnym
obyczajom, przesądy stanowe leżą u podstaw tragedii zakochanych. Samobójcza śmierć z
powodu nieszczęśliwej miłości jest niemalże oczywista i w kontekście obrazów cierpienia i
tęsknoty zupełnie uzasadniona. Rozdzieleni kochankowie są pozbawieni życiodajnej siły
uczucia, są skazani na osobistą klęskę.
Elementy autobiograficzne
Cykl dramatyczny Dziady, a zwłaszcza jego IV i III część odczytuje się zwykle w
kontekście przeżyć Adama Mickiewicza. Taką interpretację usprawiedliwiają sugestie
zawarte w tekście utworu. IV część  poemat o miłości  powstała, gdy ukochana
Mickiewicza, Maryla Wereszczakówna, była już żoną bogatego hrabiego W. Puttkamera.
Biografowie sugerują, że uczucie poety było odwzajemnione, jednak presja rodziny dążącej
do tego, by Maryla miała dostatnie i wygodne życie, sprawiła, że związek z poetą został
przekreślony. W tekście IV części pojawia się imię, które wskazuje na powiązania losów
bohatera z przeżyciami autora dzieła.
Nie wierz, choćby ci szyderce
Po tysiąc razy mówili:
Słuchaj, co mówi to serce:
Nie masz, nie masz Maryli!
(s. 461-464).
Maryla Wereszczakówna, wielka miłość Adama Mickiewicza, stała się jego muzą,
natchnieniem i obiektem westchnień, a także liryczną bohaterką, często adresatką jego
utworów poetyckich. Mickiewicz poznał Marylę dość wcześnie  zanim jeszcze ujawnił w
pełni swój talent literacki. Odwiedzał ją w rodzinnym majątku jej rodziców, w
Tuhanowiczach. Wspólne spacery, wzajemne wyznania, bliskość serc i myśli, jaką oboje
odczuwali, to zapowiedzi przyszłych losów dwojga młodych. Jak wskazują z
ródła, oboje byli
uczuciowo zaangażowani.
Młodzieńcze plany zakochanych przekreślił ślub Maryli z hrabią Wawrzyńcem
Puttkamerem, który odbył się w 1821 roku. Był to trudny okres dla poety  w 1820 roku
zmarła jego matka, zaś związek ukochanej z innym mężczyzną dopełnił nieszczęścia.
Dzięki utworom poetyckim większość czytelników odczuwa ten fakt (ślub Maryli) jako
krzywdę wyrządzoną przez los zapatrzonym w siebie kochankom. Osoba męża Maryli
wypada tu wyjątkowo niekorzystnie. Jest odbierany jako intruz, który  kupił sobie żonę, nie
zważając na okoliczności, to znaczy miłość jego wybranki i młodego poety. Wydawać by się
mogło, że nietaktowny i grubiański Wawrzyniec Puttkamer był pozbawiony wrażliwości.
Tymczasem rzeczywistość była inna. Mówią o tym biografie poświęcone Mickiewiczowi.
Mąż Maryli pochodził z rodziny zaangażowanej w sprawy narodowe i walkę
niepodległościową. Jego żołnierska przeszłość i pozycja społeczna świadczą wyłącznie na
jego korzyść.4 Był także człowiekiem o imponującej postawie i urodzie. O jego wielkości
duchowej świadczy również zachowanie wobec ciągle wzdychającej do innego żony.
Wawrzyniec Puttkamer pozwalał Maryli korespondować z Adamem, a także zapraszać go do
majątku w Bolciennikach, gdzie małżonkowie zamieszkali po ślubie. Z niezwykłą
cierpliwością czekał, aż Maryla właściwie oceni obu kochających ją mężczyzn, choć zapewne
wiązało się to z przykrymi przeżyciami. Takt i wyrozumiałość męża nie odmieniły serca
Maryli. Z czasem ich małżeństwo stało się związkiem formalnym.5
Maryla Wereszczakówna była jedyną kobietą, która miała wpływ na twórczość
Mickiewicza. Była natchnieniem i z
ródłem wzruszeń, a także  co można dostrzec w IV
części Dziadów  powodem jego cierpienia. Chociaż poeta poznał jeszcze wiele kobiet, które
go zachwycały i zwracały jego uwagę, to jednak nigdy żadna z nich nie potrafiła zawładnąć
jego sercem tak jak Maryla. Nie udało się to nawet jego żonie, poznanej w Moskwie Celinie
Szymanowskiej, z którą ożenił się w 1834 roku i miał sześcioro dzieci.
Uwieczniony w IV części Dziadów stan ducha bohatera ma niewątpliwie związek z osobistą
sytuacją autora utworu. Przeżycia Mickiewicza uzyskały tu interpretację podpowiedzianą
przez owe zbójeckie książki, o których wspomina Gustaw w rozmowie z Księdzem
(Cierpienia młodego Wertera J. W. Goethego i Nowa Heloiza J. J. Rousseau).
Mimo więc takich wystąpień poety ani Puttkamer, ani rodzina Maryli, ani ona sama nie
czuli się dotknięci nawet w najmniejszym stopniu opublikowaniem IV części Dziadów z
tyloma osobistymi aluzjami. Donosi nam o tym A. E. Odyniec, który w roku 1823, po
odwiedzeniu Mickiewicza w Kownie, przybył w gościnę do Bolciennik i tak w swoich
Wspomnieniach z przeszłości maluje ówczesne pożycie Puttkamera z Marylą:
 Najbardziej mnie to zdziwiło, że zaraz w pierwszych rozmowach, które były o poezji, imię
Mickiewicza tak często, tak swobodnie i naturalnie było wspominane przez oboje, jak gdyby
Dziadów nie było na świecie... Zrozumiałem, że Adam nie przestał interesować w myśli samej
pani, ale że się to działo z wiedzą i zgodą małżonka, który sam o nim ze szczerym
uwielbieniem jako o poecie, a z szacunkiem i życzliwością jako o człowieku, wspominał .6
IV część Dziadów bywa traktowana jako rodzaj listu autora do ukochanej. W takiej formie
mógł pokazać pełnię przeżyć, bez konieczności ubierania ich w maskę spokoju i obojętności.
Maryla miała okazję przekonać się o sile jego uczuć, tak wielkiej, że popychającej nawet do
oskarżeń i pełnych goryczy, pogłębionych poetycką wyobraz
nią wspomnień.
Motywy autobiograficzne w IV części nie ograniczają się do przekreślonego uczucia poety.
Kiedy Gustaw wyjaśnia Księdzu, kim jest i jakie były koleje jego losu, przywołuje obrazy
stron rodzinnych, wspomina matkę i przyjaciół.
Niedawno odwiedzałem dom nieboszczki matki.
Ledwie go poznać mogłem! już Ledwie ostatki!
Kędy spojrzysz, rudera, pustka i zniszczenie!
Z płotów koły, z posadzek wyjęto kamienie,
Dziedziniec mech zarasta, piołun, ostu zioła,
Jak na smętarzu w północ, milczenie dokoła!
O, inny dawniej bywał przyjazd mój w te bramy;
Po krótkim oddaleniu gdym wracał do mamy,
Już mię dobre życzenia spotkały z daleka,
Życzliwa domu czeladz
aż za miastem czeka,
[...]
(s. 772-781).
Wrzask spółuczniów, przyjaciół Ledwo nie zagłuszy....
Teraz pustka, noc, cichość, ani żywej duszy!
(s. 787-788).
Wpływ biografii Adama Mickiewicza na cykl dramatyczny Dziady dotyczy wszystkich
części utworu. W II i IV, a także we fragmentach rozpoczętej części I jest to historia
nieszczęśliwej miłości, zaś w III jej efekt; przemiana bohatera i poświęcenie się (Konrada) dla
narodowej sprawy wespół z przyjaciółmi, których sylwetki są odbiciem osób realnych 
rzeczywistych współtowarzyszy Mickiewicza z grona filomatów. Liczne interpretacje dzieła
w kontekście zdarzeń z życia autora są więc w przypadku tego utworu jak najbardziej
uzasadnione.
Polemika klasyków z romantykami (Ksiądz  Pustelnik)
Nowe tendencje w literaturze szybko stały się przyczyną sporu pomiędzy zwolennikami
dawnych form i sposobu myślenia, a nowatorami, lekceważącymi tradycyjne widzenie świata,
zaś preferującymi literaturę opartą na podłożu emocjonalnym, pełną postaci fantastycznych,
pozaziemskich, lubujących się w westchnieniach i porywach serca. Owa dyskusja dotyczyła
przede wszystkim odwoływania się do treści i wyobrażeń ludowych, a także stosunku do
spraw narodowych.
W spór (w wielu opracowaniach nazywany mocnym słowem: walka) klasyków z
romantykami angażowali się znawcy literatury i myśliciele uznawani za poważne autorytety.
Byli wśród nich: Kazimierz Brodziński, Maurycy Mochnacki, Jan Śniadecki, których
wypowiedzi zostały zaprezentowane we fragmentach w podręczniku literatury dla uczniów
szkół średnich.7
Odbiciem dyskusji prowadzonej na płaszczyz
nie teoretycznej jest w IV części Dziadów
konfrontacja poglądów Księdza i Pustelnika-Gustawa. Ponieważ obaj reprezentują zupełnie
odmienne stanowiska, nie mogą się porozumieć i nawiązać prawdziwego kontaktu.
Gustaw-Pustelnik to wprawny i zajadły polemista  pisze Alina Witkowska  kontynuujący
linię sporu filozoficznego z Romantyczności. Ksiądz, w pojęciu Gustawa, uosabia filozoficzne
grzechy wszystkich mędrców-racjonalistów, zdroworozsądkowców i konformistów, uczących
godzenia się z życiem i wyrokami losu. Wypowiedzi Gustawa mają więc podwójną dynamikę:
Iiryczno-emocjonalną i filozoficzno-polemiczną, Ów cierpiący kochanek jest bowiem zarazem
obrońcą romantycznego spirytualizmu, dziwów natury nie znanych filozofom, praw  oka
duszy , którym przeniknąć można do tajemnic bytu.8
Ksiądz analizuje przeżycia Gustawa w kategoriach racjonalizmu, próbuje go uspokoić i
poleca receptę, którą w skrócie można by określić:  czas leczy rany . Odtrącony kochanek w
ogóle nie rozumie, o czym jest mowa. Cierpienie pochłania całe jego jestestwo i nic nie jest w
stanie tego zmienić. Obaj rozmówcy nie mogą dojść do porozumienia  Gustaw przemawia
językiem uczuć, zaś Ksiądz rozumu. Z punktu widzenia romantyków (zresztą racjonalistów
także) są to sfery zupełnie się wykluczające.
Zakochany młodzieniec sprawia wrażenie obłąkanego lub przybysza z innego wymiaru.
Jego zachowanie i wygląd budzi zastrzeżenia Księdza i rozśmiesza jego dzieci. Samobójcze
myśli potwierdzają opinię duchownego  Gustaw jest człowiekiem chorym i trzeba mu
pomóc dobrą radą, perswazją, przeszkodzić w zadaniu sobie śmierci. Tak wielka rozpacz z
miłości nie mieści się w zdolnościach pojmowania Księdza. Tymczasem tragiczny kochanek
nie potrafi, a nawet nie próbuje i nie chce się z tego stanu uwolnić. Gdyby nawet chciał, nie
mogłoby mu się to udać. Romantyczna miłość jest bowiem wszechogarniająca i nie można z
nią walczyć.
Kiedy Gustaw przybywa do Księdza, odbywa jak gdyby spowiedz
. Wyjaśnia przyczyny
swojego stanu i daje wyraz cierpieniu, które go pochłania bez reszty. Na nowo rozpamiętuje
przeszłe zdarzenia, zwłaszcza odejście ukochanej do innego. Można by powiedzieć, że
bohater ma potrzebę zwerbalizowania swoich nieszczęść i rozterek, że oczekuje nie tyle rady,
co zrozumienia. Czy Ksiądz jest w stanie pojąć to, o czym chce mu powiedzieć Gustaw? Czy
może sprostać jego oczekiwaniom? Ksiądz od początku nie rozumie, jak można tak pogrążyć
się w nieszczęściu. Siła uczuć Gustawa jest dla niego oznaką choroby. Jako chrześcijanin
stara się go jednak pocieszyć i sprowadzić jego przeżycia do wymiarów rzeczywistych 
skoro nie można zmienić sytuacji, trzeba się z nią pogodzić. Jest to jedyne wyjście, jakie
może podyktować rozum.
Płacz; lecz niestety, boleść przypomnienia
Nas samych trawi, a nic wkoło nas nie zmienia!
(s. 850-851).
I na cóż ból rozdrażniać w przygojonej ranie?
Synu mój, jest to dawna, lecz słuszna przestroga,
Że kiedy co się stało i już nie odstanie,
Potrzeba w tym uznawać wolą Pana Boga
(s. 948-951).
Gustaw odrzuca rady Księdza, czuje się osamotniony. Sam musi dz
wigać brzemię swoich
nieszczęść. Odrzucony przez ukochaną cierpi dodatkowo z powodu braku zrozumienia u
osoby duchownej, powołanej przecież do tego, by pomagać w sprawach duszy. Gustaw
niejako zaprzedał ją nadludzkiej dziewicy, jak nazywa Marylę, i sam nie stanowi już o sobie.
Kamienni ludzie! wy nie wiecie,
Jak ciężka śmierć pustelnika!
Konający patrzy na świat sam jeden na świecie!
Dłoń mu przychylna powiek nie zamyka!
(s. 1077-1081).
Owo samotne miotanie się Gustawa nie zmienia postawy Księdza. Dopiero desperacki gest
samobójczy (przebicie się sztyletem) zaskakuje go i zastanawia. Gustaw nie umiera. Ta
szczególna sytuacja zwraca uwagę Księdza na to, że są sprawy nie dające się ogarnąć
rozumem.
Kto ostatecznie zwycięża w tym pojedynku postaw i racji? Jako polemista Gustaw odnosi
zwycięstwo nad Księdzem. Demonstracją niezwykłych zjawisk (cios sztyletem, który nie
powoduje rany, głos z kantorka, potraktowany jako głos pokutującej duszy) łamie się
zdroworozsądkowe zasady porządkowania świata. Wszakże Gustaw nie jest bohaterem
triumfującym. Jak sam mówi, dla nauki życie swe ścisnął  w krótkie trzy godziny  w miłości,
rozpaczy, przestrogi (przedzielone kolejnym gaśnięciem świec) i sumuje je moralistyczną
sentencją na wzór tych, które padają w Dziadów części II.9
Owa przywoływana tu sentencja uogólnia sytuację egzystencjalną Gustawa w formie
ostrzeżenia dla innych:
Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu
(s. 1280-1281).
Mimo tragizmu i osobistej klęski Gustawa racje Księdza wydają się bezwartościowe. Jego
teorie nie potrafią zmienić losu ani uczuć cierpiącego kochanka. Obrona dawnych przekonań
brzmi wręcz sztucznie. Przy pomocy rozumu trudno dotknąć tego, co w człowieku ludzkie,
nie można uchwycić najważniejszej sfery życia  uczuć i przeżyć, którym podlega każdy
wrażliwy indywidualista.
IV część Dziadów rozstrzyga spór ideowy między Gustawem a Księdzem (czytaj: między
romantykami a klasykami) na korzyść tego pierwszego.
Kompozycja i walory artystyczne Dziadów kowieńsko-wileńskich
Cykl dramatyczny A. Mickiewicza nie podlega rygorom formalnym. Każda z części utworu
tworzy odmienną strukturę pod względem ideowym i gatunkowym. W ramach
poszczególnych części dzieła także nie można mówić o jednorodności, wręcz przeciwnie
Dziady charakteryzują się luz
nym zestawieniem fragmentów przynależnych do trzech
rodzajów literackich, połączonych osobą głównego bohatera i elementami obrzędu.
Zjawisko mieszania cech rodzajowych nazywamy s y n k r e t y z m e m r o d z a j o w y m
i jest ono efektem zmiany stosunku podmiotu literackiego do świata przedstawionego, czyli
jego jakby wewnętrznych przeobrażeń, wskutek czego zanika jednorodność zasad
konstrukcyjnych utworu i dochodzi do jego silnego zróżnicowania stylistycznego.10
Do Dziadów można też zastosować pojęcie synkretyzmu gatunkowego. W tekście utworu
pojawiają się elementy charakterystyczne dla różnych gatunków.
Dzieło Mickiewicza, określane jako dramat, jest w pewnej mierze odwołaniem do tragedii
greckiej, zaś  z drugiej strony  wprowadza elementy nowatorskie, charakterystyczne dla
dramatu romantycznego. II i IV część Dziadów realizuje zasadę trzech jedności klasycznych:
czasu, miejsca i akcji. W obrzędzie dziadów uczestniczy Chór, który reprezentuje lud i
wypowiada najbardziej znaczące, uogólnione formuły (zaklęcia, przestrogi). Te elementy
tragedii antycznej zanikają w póz
niejszej części III. Tu mamy już wzór dramatu
romantycznego.11
Poszczególne części Dziadów mają luz
ną kompozycję (jest ona charakterystyczna
zwłaszcza dla części III), w ramach której łączą się z sobą różne fragmenty. Część II
poprzedzona jest lirycznym wprowadzeniem w formie wiersza pt. Upiór. Obrzęd dziadów,
wzorowany na autentycznym ludowym rytuale, związany jest z wykorzystaniem magicznych
zaklęć, formułek powtarzanych przez Chór (lud).
W części IV, wypełnionej refleksjami o nieszczęśliwej miłości Gustawa, można odnalez
ć
partie opisowe, refleksyjne, o charakterze epickim (dłuższe wypowiedzi Pustelnika,
monologi), przeplatane lirycznymi westchnieniami do ukochanej ubranymi w żarliwe
apostrofy, obfitującymi w porównania i epitety. Tekst jest tyle samo zmetaforyzowany i
liryczny, co epicki, a przy tym nie traci podziału na role i zachowuje swój dramatyczny
charakter.
W Dziadach pojawiają się także cytaty. Oprócz upodobania Mickiewicza do umieszczania
przed tekstem motta, warto wspomnieć, że i owe magiczne zaklęcia, a także fragmenty Ody
do młodości i piosenek ludowych prezentowane przez Gustawa są cytatami.
Analiza wiersza utworu prowadzi do wniosku, że jest on pod tym względem niejednorodny.
Ten świadomy  chaos wersyfikacyjny współtworzy nastrój dzieła. Zróżnicowanie dotyczy
zwłaszcza części IV i III.  Poszarpana rytmicznie relacja Gustawa o jego życiu i stanie
ducha pozwala spojrzeć na tę postać jako skomplikowaną wewnętrznie, pełną obaw i rozterek
oraz głęboko przeżywającą swoje problemy.
Wśród artystycznych zabiegów, wykorzystanych tu przez autora trzeba wymienić literackie
przetworzenie pewnych sytuacyjnych elementów pochodzenia folklorystycznego. Pianie
koguta, bicie zegara, gaśnięcie świec  to przykłady znaków wzmagających atmosferę grozy i
tajemniczości. Budowaniu nastroju służą też powtarzające się złowieszcze słowa: Co to
będzie, co to będzie?  wypowiadane przez Chór w scenerii cmentarnej kaplicy w  noc
duchów .
Zjawy, duchy, upiory, a także upostaciowane dusze grzeszników (drapieżne ptaki, owady)
łączą się w utworze ze światem ludzi żywych, nawzajem się przenikają i są od siebie zależne.
Wprowadzenie tych tajemniczych, ulotnych postaci wypełnia przestrzeń także w rejonach
niedostępnych zwykłym bohaterom (ludziom żywym).
Artystyczną oprawę ma również moralizatorski element II części. Przestrogi moralne są
podane według konsekwentnie realizowanego wzorca stroficznego i treściowego, brzmią więc
uroczyście, kantatowo.
Tekst Dziadów wielokrotnie był przedmiotem badań historyków literatury. Artyzm dzieła to
zagadnienie tak szerokie, że nie sposób w tak skrótowym opracowaniu choćby
zasygnalizować wszystkich wiążących się z nim stwierdzeń i sugestii. Odsyłamy zatem
Czytelnika do bibliografii zamieszczonej na końcu niniejszego opracowania.
Przypisy
1. Oprac. na podstawie: Z. Stefanowska, Dziady, w: Literatura polska. Przewodnik
encyklopedyczny, t. 1, Warszawa 1984, s. 222.
2. A. Mickiewicz, Dziady, Warszawa 1994, s. 11. Z tego wydania pochodzą wszystkie cytaty
z obu części Dziadów i z tekstów towarzyszących (informacja o obrzędzie i wiersz
Upiór).
3. M. Wantowska,  Dziady wileńsko-kowieńskie, w: Ludowość u Mickiewicza, pod red. J.
Krzyżanowskiego i R. Wojciechowskiego, Warszawa 1958, s. 202.
4. D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Adam i Maryla, Warszawa 1990, s. 26-33.
5. Tamże, s. 42-90.
6. Tamże, s. 81.
7. S. Makowski, Romantyzm. Podręcznik literatury dla klasy drugiej szkoły średniej,
Warszawa 1992, s. 47-55.
8. A. Witkowska, Literatura romantyzmu, Warszawa 1987, s. 98.
9. Tamże.
10. A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Warszawa 1990, s. 345.
11. Por. rozważania na temat dramatu romantycznego w wydanym w ramach naszej serii
opracowaniu poświęconym III części Dziadów.
Spis treści
Okoliczności powstania Dziadów
Streszczenie
Upiór
Część II
Część IV
Ludowość II części Dziadów
Pochodzenie obrzędu ku czci zmarłych
Klasyfikacja duchów  zagadnienie moralności ludowej
Nastrój grozy i niesamowitości
Przestrogi moralne
Folklor czy stylizacja?
Miłość romantyczna  nieszczęśliwy kochanek (cz. IV)
Gustaw  wzorcowy kochanek romantyczny
Studium miłości
Elementy autobiograficzne
Polemika klasyków z romantykami (Ksiądz  Pustelnik)
Kompozycja i walory artystyczne Dziadów kowieńsko-wileńskich
Przypisy