1
TRANSPORT MATERIAA
ÓW NIEBEZPIECZNYCH
Materiały niebezpieczne w tym szczególnie chemiczne, przewożone
w ogromnych ilościach różnymi rodzajami transportu zawsze były problemem
o charakterze globalnym. Z tego względu w strukturze oraz w ramach Rady
Społeczno  Gospodarczej, powołano Komitet Ekspertów do spraw transportu
materiałów niebezpiecznych, którego zadaniem było doprowadzenie do ujęcia takich
przewozów w jednolite ramy formalne [ð1]ð
Tabela 1. Przykłady ilości eksportowanych towarów polskiego handlu zagra-
nicznego wybranych materiałów niebezpiecznych [ð10]ð
GRUPY A
adunków
Transport
Ogółem
w tys. ton
a-2000r.
kolejowy drogowy lotniczy morski
b-2001r.
Produkty
mineralne...........a 36 363 14 506 1 189 22 18 018
b 35 458 15 154 1 000 52 16 940
W tym
Sól, siarka, ziemie
i kamienie; materiały
gipsowe, wapno
i cement..............a 6 009 2 637 643 0 1 064
b 4 532 2 333 589 0 828
Oleje ropy naftowej,
benzyna,
nafta...................a 2 154 197 17 22 1 918
b 2 523 338 19 51 2 115
Produkty przemysłu
chemicznego......a 5 407 1 218 892 1 2 895
b 4 552 1 260 974 1 2 019
W tym
Chemikalia
organiczne lub
nieorganiczne.......a 1 706 677 200 0 828
b 1 542 721 215 0 603
Nawozy.................a 2 564 240 49 0 1 881
b 1 819 247 44 0 1 236
Ponadto przy użyciu gazociągów przetłoczono 58 tys. ton gazów ziemnych i innych
węglowodorów gazowych (o 93,9% więcej niż w 2000 r.).
1
2
1. RODZAJE TRANSPORTU MATERIAA
ÓW NIEBEZPIECZNYCH
1.1.Transport kolejowy
Przy przewozie koleją należy ładować do granic pełnego wykorzystania wagonu,
zabezpieczajÄ…c produkt przed przemieszczeniem w czasie transportu [ð7]ð MateriaÅ‚y
i przedmioty wymienione imiennie w klasach 3; 4,1; 5,1; 6,1 i 8 (klasy wolne)
dopuszcza się do przewozu tylko wówczas, gdy odpowiadają warunkom
przewidzianym w postanowieniu dla tych klas. Inne materiały i przedmioty
o charakterze określonym w tytułach klas wolnych mogą być przyjęte do przewozu
koleją bez potrzeby uzyskiwania specjalnej zgody PKP pod warunkiem, że nadawca
poda w liście przewozowym właściwą nazwę chemiczną i powoła się na odpowiedni
przepis dla materiałów klas wolnych. Szybka identyfikacja materiału niebezpiecznego
przewożonego w cysternie jest możliwa przez obowiązek oznaczenia cysterny żółto-
pomarańczową tablicą o wymiarach 400 na 300 mm, na której w postaci zwykłego
ułamka wypisane są dwie liczby. Licznik ułamka jest dwu lub trzycyfrowy i określa
własność i rodzaj niebezpiecznego materiału za pomocą kodu, w którym:
-ð pierwsza cyfra okreÅ›la zasadniczÄ… wÅ‚asność niebezpiecznÄ… materiaÅ‚u, przy
czym kolejne cyfry oznaczają: 2- gaz, 3- materiał ciekły zapalny, 4- materiał
stały zapalny, 5- materiał utleniający, podtrzymujący spalanie lub nadtlenek
organiczny, 6- materiał trujący, 8- materiał żrący,
-ð druga i trzecia cyfra oznacza rodzaj niebezpieczeÅ„stwa, stopieÅ„ zagrożenia
i dodatkowe cechy niebezpieczne; poszczególne cyfry oznaczają: 0- brak
dodatkowego zagrożenia (zagrożenie jest dostatecznie charakteryzowane
pierwszą cyfrą), 1- wybuchowość, 2- zdolność wydzielania (wytwarzania)
gazu, 3- łatwozapalność, 5- własności utleniające, 6- toksyczność, 8- działanie
żrące, 9- niebezpieczeństwo gwałtownej reakcji w wyniku samoczynnego
rozpadu lub polimeryzacji.
Tabela2. Przykłady oznaczeń liczbowych wybranych produktów chemicznych [3]
Nazwa substancji Oznaczenie liczbowe Nazwa substancji Oznaczenie liczbowe
268 336
Amoniak skroplony Metanol
1005 1230
60 263
Anilina Metyloamina
1547 1061
50 23
Azotan amonowy Propan
1943 1978
Siarczan
266 663
Chlor
dwumetylowy
1017 1595
68 40
Fenol Siarka
1671 1350
436 236
Fosfor Tlenek etylenu
1381 1040
266 88
Fosgen Trójchlorek fosforu
1076 1809
2
3
Mianownik ułamka tablicy, zawsze czterocyfrowy, jest numerem materiału
niebezpiecznego w wykazie opracowanym przez KomisjÄ™ GospodarczÄ… ONZ
Materiały szczególnie toksyczne podlegają bieżącemu śledzeniu na trasie całego
przewozu na liniach PKP. Wagony przewożące te substancje oznacza się
dodatkowymi prostokÄ…tnymi nalepkami o wymiarach 210 na 148 mm koloru
pomaraÅ„czowego z czarnÄ… obwódkÄ… i czarnymi przekÄ…tnymi [ð3]ð
1.2. Transport drogowy
Bezpieczeństwo ludzi, pojazdów i mienia przewożonego środkami transportu
drogowego wymaga spełnienia licznych warunków dotyczących pojazdów i zasad ich
ruchu po drogach publicznych, rodzaju i sposobu opakowania przewożonych
substancji, oznakowania pojazdów i przesyłek. Rozporządzenie o przewozie
materiałów niebezpiecznych[ð8]ð[8] ustala m.in.:
-ð wyposażenie i oznakowanie pojazdów,
-ð warunki dopuszczenia pojazdów do przewozu,
-ð kwalifikacje, obowiÄ…zki i odpowiedzialność kierowcy oraz konwojenta,
-ð warunki ruchu (wybór trasy i prÄ™dkoÅ›ci, postÄ™powania przy postoju lub awarii)
-ð warunki zaÅ‚adunku, wyÅ‚adunku, uÅ‚ożenie i zabezpieczenie przedmiotów np.
w czasie transportu opakowania z pestycydami należy zabezpieczyć przed
wpływami atmosferycznymi oraz czynnikami mechanicznymi, mogącymi
spowodować uszkodzenie opakowań. Opakowań z pestycydami nie wolno
przewozić razem ze środkami, artykułami spożywczymi oraz paszami,
a pestycydów sklasyfikowanych jako niebezpieczne także z innymi materiałami
niebezpiecznymi.
W przygotowaniu do transportu i w transporcie materiałów jądrowych oraz z
ródeł
i odpadów promieniotwórczych należy uwzględniać zagrożenia dla ludzi i środowiska,
jakie mogą stwarzać właściwości fizyczne i chemiczne takich materiałów oraz z
ródeł
i odpadów. Kontroli podlega promieniowanie, na które są narażone osoby obsługujące
transport. Przepisy określają szczegółowe wymagania co do wyposażenia
i oznakowania przewożonego materiału niebezpiecznego oraz tryb i zasady
przeprowadzania kontroli przewozów z uwzględnieniem m.in. kontroli prawidłowości
dopuszczenia do przewozu materiału niebezpiecznego, mając na uwadze jego
właściwości chemiczne i fizyczne, kontroli prawidłowości zabezpieczenia pojazdu z
materiałem niebezpiecznym w czasie postoju, na drodze lub parkingu, kontroli
dokumentów wymaganych przy przewozie materiału niebezpiecznego itp.
Postój pojazdu z materiałem promieniotwórczym, oznaczonego nalepkami
ostrzegawczymi z napisem PROMIENIOWANIE, może się odbywać, niezależnie od
znaków drogowych, tylko w miejscach położonych w odległości co najmniej 300 m
od:
- budynków przeznaczonych do przebywania osób,
- miejsc użyteczności publicznej, jak parki, tereny rekreacyjne, stadiony itp.,
- mostów, wiaduktów, tuneli i torów kolejowych,
- zbiorników wodnych naturalnych lub sztucznych, rzek, ścieków itp.
3
4
Przewoz
nik obowiązany jest zawiadomić co najmniej na pięć dni przed rozpoczęciem
przewozu materiału promieniotwórczego przewożonego w warunkach specjalnych
(klasy 7 zagrożenia) Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej
z wyszczególnieniem podstawowych danych dotyczących przewożonego ładunku; np.
ilość materiału w gramach lub kilogramach oraz jego aktywność w bekerelach
(kiurach), numer karty materiału promieniotwórczego, przypuszczalne rozmiary strefy
zagrożenia w przypadku nadzwyczajnych zdarzeń. Każdy kierowca pojazdu
z materiałem niebezpiecznym powinien być zaopatrzony przez przewoz
nika
w instrukcję bezpieczeństwa, sporządzoną przez producenta materiału
niebezpiecznego lub przez wysyłającego, która powinna określać m.in. nazwę
materiału niebezpiecznego, właściwości niebezpieczeństwa materiału, środki jakie
należy zastosować w czasie zaistniałego zagrożenia oraz- w przypadku przewożenia
materiału promieniotwórczego  numery Centralnego Laboratorium Ochrony
Radiologicznej (CLOR) [ð4]ð
1. 3. Transport na terenie zakładów przemysłowych
Transport kołowy na terenach zakładów przemysłowych powinien odpowiadać
kolejowym i drogowym przepisom przewozowym oraz dodatkowo warunkom
związanym z rodzajem zabudowy i zagrożenia zakładu. W transporcie na bliskie
odległości, a także do przemieszczania mniejszych ładunków w pionie, wykorzystuje
się wózki elektryczne akumulatorowe lub o napędzie spalinowym głównie
do transportu na terenie otwartym. Przy podstawianiu cystern z gazami palnymi
skroplonymi pod ciśnieniem oraz z cieczami I klasy niebezpieczeństwa pożarowego
stosuje siÄ™ wagony ochronne oddzielajÄ…ce ciÄ…gnik trakcyjny od cystern. Zalecenie
to dotyczy stanowisk o wysokim stopniu zagrożenia. Na trasach bocznic kolejowych
przebiegających przez strefy zagrożenia wybuchem nie wolno stosować lokomotyw
ogniowych. Przetaczanie składów wagonowych w punktach załadunkowych lub
rozÅ‚adunkowych wykonuje siÄ™ za pomocÄ… przeciÄ…garek [ð3]ð
1. 4. Transport rurociÄ…gami
Obrót towarowy kombinatów rafineryjnych i petrochemicznych wymaga zastosowania
transportu za pomocą rurociągów dalekosiężnych. Przepisy ustalają podział
rurociągów na dwie kategorie:
R-I  dla transportu ropy lub produktów naftowych I i II klasy niebezpieczeństwa
pożarowego.
R-II  dla produktów naftowych III klasy niebezpieczeństwa pożarowego. Dla obydwu
kategorii ustalone są dopuszczalne zbliżenia do sąsiednich obiektów budowlanych
i warunki jakie muszą być spełnione na skrzyżowaniu tras rurociągów z obiektami
liniowymi i przeszkodami terenowymi [ð3]ð.
Dopuszcza się transportowanie jednym rurociągiem kolejno ropy naftowej o różnym
stopniu przygotowania, różnych rodzajów poszczególnych grup lub podgrup
przetworów naftowych (z wyjątkiem termostabilnych paliw do silników odrzutowych,
benzyn lotniczych oraz olejów lotniczych).
4
5
Rafinowane oleje należy transportować oddzielnymi rurociągami po uprzednim
całkowitym opróżnieniu rurociągu z produktu wcześniej transportowanego,
a następnie przemyciu rurociągu transportowanym olejem. Gazy węglowodorowe
sprężone (upłynnione) należy transportować oddzielnymi rurociągami dla każdego
rodzaju gazu lub jednym rurociągiem pod warunkiem, że nie wpłynie to na zmianę
jakoÅ›ci produktu [ð9]ð
2. PRZYCZYNY KATASTROF PODCZAS TRANSPORTU MATERIA-
A
ÓW NIEBEZPIECZNYCH
Powszechny jest brak świadomości zagrożeń, jakie stanowią transportowane,
niejednokrotnie przez centra miast i aglomeracji miejskich, zarówno tak niebezpieczne
substancje jak chlor, czy wzglÄ™dnie  niewinne paliwa pÅ‚ynne [ð6]ð.
Rosnąca ilość awarii w transporcie materiałów niebezpiecznych, szczególnie
rozszczelnień cystern, budzi od dawna niepokój zarówno władz jak i ludności lokalnej.
Brak specjalistycznych ekip, np. do uszczelnienia cystern sprawiał, że prace te
wykonywali po prostu ślusarze rewizyjni bez wymaganego doświadczenia,
przygotowania i zabezpieczenia. Zdarzały się różne, nieraz bardzo tragiczne wypadki
przy pracy [ð5]ð. Analiza awarii i katastrof podczas transportu materiałów
niebezpiecznych wskazuje, że najczęściej ich przyczynami są i decydują
o zagrożeniach:
-ð zÅ‚y stan techniczny pojazdów,
-ð niewÅ‚aÅ›ciwy zaÅ‚adunek (czÄ™sto wrÄ™cz przeÅ‚adowanie),
-ð zÅ‚y stan techniczny dróg (koÅ‚owych i szynowych),
-ð nadmierna prÄ™dkość pojazdów,
-ð niewÅ‚aÅ›ciwe oznakowanie Å›rodków transportu,
-ð brak lub niewÅ‚aÅ›ciwie wypeÅ‚nione listy przewozowe,
-ð brak obwodnic (drogowych i kolejowych) miast, (a przynajmniej ich centrów)
aglomeracji miejskich,
-ð nieznajomość lub lekceważenie przepisów, nieznajomość wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci
przewożonych substancji przez uczestników procesów przewozowych,
-ð niespójność przepisów i brak  Å›wiadomoÅ›ci ekologicznej , czÄ™sto po prostu brak
wyobraz
ni [ð6]ð
3. PRZECIWDZIAA
ANIE AWARIOM PODCZAS TRANSPORTU
Dla zminimalizowania zagrożeń podczas transportu materiałów niebezpiecznych
konieczne jest zorganizowanie profesjonalnych ekip ratowniczych, składających się
z fachowców. Najczęściej wyznacza się do tej roli mistrzów, brygadzistów, ślusarzy
dyżurnych i aparatowych z danego Zakładu, tworząc grupy specjalistyczne, np. do
amoniaku, chloru, nawozów, związków winylowych itp. Przyjmuje się, że gdy zdarzy
się np. awaria chlorowa w transporcie, to najlepiej poradzą sobie właśnie ci; którzy na
co dzieÅ„ majÄ… do czynienia z chlorem [ð5]ð. Nowym rozwiÄ…zaniem jest zatrudnienie
w każdym przedsiębiorstwie, którego działalność wiąże się z przewozem materiałów
niebezpiecznych tzw.  safety advisera . Do jego obowiązków będzie m.in. należało
5
6
nadzorowanie przestrzegania przepisów państwowych w zakresie przewozu
materiałów niebezpiecznych, doradztwo odpowiednim służbom transportowym
i przygotowującym przesyłki do transportu, przygotowanie właściwych procedur na
wypadek awarii, które mogą podnieść poziom bezpieczeństwa podczas transportu,
zaÅ‚adunku i rozÅ‚adunków materiałów niebezpiecznych [ð1]ð
Dla zminimalizowania zagrożeń podczas transportu materiałów niebezpiecznych
nieodzowne są następujące działania:
- nowelizacja Prawa przewozowego, określenie w nim wyraz
nej
odpowiedzialności nadawcy (najczęściej producenta) materiałów
niebezpiecznych za wybór spedytora i środka transportu (wytwórca najlepiej
zna właściwości swojego produktu), określenie odpowiedzialności
administracji rządowej za wybór tras przewozu tych materiałów, a przewoz
nika
za powiadomienie policji i jednostek ratownictwa o zamierzonych przewozach
materiałów szczególnie niebezpiecznych, ustawowe uregulowanie hermetyzacji
przeładunku materiałów niebezpiecznych,
- nowelizacja Prawa o ruchu drogowym w zakresie przewozu materiałów
niebezpiecznych tak, aby było ono spójne z Prawem przewozowym w tym
zakresie, uwzględnienie w zmienionej ustawie, między innymi, obowiązku
budowy parkingów dla cystern samochodowych, umożliwiających awaryjny ich
przeładunek,
- ścisłe powiązanie (koordynacja) działalności profilaktycznej (w tym kontrolnej)
i ratowniczej w dziedzinie transportu materiałów niebezpiecznych, powołanie
organu koordynującego w skali kraju i województw działalność instytucji
(jednostek) zajmujÄ…cych siÄ™ profilaktykÄ… i ratownictwem,
- wdrożenie do projektowania i budowy cystern drogowych (samochodowych)
zaleceń z międzynarodowego spotkania w Bonn w dniu 22 listopada 1995 roku
między innymi zabezpieczenia zaworów górnych i skrzyń z armaturą przed
uszkodzeniami w razie przewrócenia pojazdu,
- wyposażenie stacji diagnostycznych dla cystern drogowych w urządzenia
do nieniszczących badań elementów podwozia pojazdów mających wpływ
na bezpieczeństwo ruchu oraz egzekwowanie tych badań,
- poprawa stanu dróg kołowych i szynowych, wyznaczonych do transportu
materiałów niebezpiecznych, budowa obwodnic miast (centrów) i aglomeracji
miejskich,
- wprowadzenie krajowego systemu monitoringu transportu drogowego
i kolejowego materiałów niebezpiecznych,
- wyeliminowanie możliwości importu używanych cystern samochodowych,
- ustawiczne kształcenie  świadomości ekologicznej nadawców, spedytorów,
uczestników procesów transportowych materiałów niebezpiecznych [ð6]ð
Aby zapobiegać lub ograniczać do minimum skutki awarii w transporcie drogowym
niebezpiecznych materiałów chemicznych powstał polski system informacyjno 
pomocowy SPOT. W systemie tym można wyróżnić trzy poziomy działania:
I. Całodobowa informacja telefoniczna. Można tu uzyskać pełną informację
telefonicznÄ… o danej substancji chemicznej, o jej producencie, zaleconych
środkach ostrożności podczas transportu, sposobach postępowania podczas
transportu, sposobach postępowania w przypadku awarii itp.
6
7
II. Wysłanie na miejsce awarii eksperta z Krajowego Centrum SPOT w Płocku
lub z jednego z Ośrodków Regionalnych SPOT, który na miejscu zdarzenia
udzieli wskazówek, jak skutecznie prowadzić akcję ratowniczą.
III. Wysłanie w miejsce awarii ekipy ratowniczej, wyposażonej w odpowiedni
sprzÄ™t, która pomoże na miejscu zdarzenia zażegnać niebezpieczeÅ„stwo [ð5]ð.
LITERATURA:
1. Hancyk B.:  Bezpieczny transport materiałów niebezpiecznych Chemik 2000/6
WNT Warszawa 2000.
2.  Encyklopedia Techniki- Technika ogólna Wydawnictwo Naukowo Techniczne
W - wa 1975.
3. Ryng M.:  Bezpieczeństwo techniczne w przemyśle chemicznym Wydawnictwo
Naukowo  Techniczne W  wa 1985.
4. Raczyńsk R.:  Prawo ochrony środowiska Oficyna Wydawnicza Bronta
Bydgoszcz 2000.
5. A
użny E.:  Polski System Pomocy w Transporcie materiałów niebezpiecznych 
SPOT Chemik 2001/9.
6. Młyńczak M. (red).:  Analiza ryzyka w transporcie i przemyśle Oficyna
Politechniki Wrocławskiej Wrocław 1997.
7. Norma PN-75/C-96088 Przetwory naftowe, oleje silnikowe Superol. Wytyczne
pakowania ,przechowywania i transportowania.
8. Norma PN-93/C-04657 Pestycydy. Pakowanie, przechowywanie, transport.
9. Norma PN-91/C-04024 Ropa naftowa i przetwory naftowe. Pakowanie,
znakowanie i transport.
10. Transport  wyniki działalności w 2001 r. Główny Urząd Statystyczny Warszawa
2002 r.
7