Opentheology
Early Christian polemics against religious adversaries: adversus, contra,
kata, pros.
Dr Paweł Janiszewski (Poland)
Early Christian polemics against religious adversaries: adversus, contra, kata, pros
Wczesnochrześcijańska polemika przeciw oponentom religijnym: adversus, contra, kata, pros
This article presents an impressive historical review of various polemical treatises from late Antiquity
– that is, a study of the early use of religious language for political purposes.
Dr Janiszewski focuses on pagan and Christian polemics against their political and theological
adversaries. Dr Janiszewski’s research shows that this kind of literary genre was one of the most
significant in early Christian literature.
Before presenting the whole panorama of sources, Dr Janiszewski notes the complexity of the literary
genre itself, which contains various kind of literary forms such as ‘speeches’,
‘dialogues’, ‘homilies’ and ‘hymns’. He also points out that this
category contains ancient documents without the characteristic preposition (i.e. ‘against’)
however, their literary form and content match this particular literary genre. After this introduction, the
article discusses a number of pagan polemics against the Christians, sketching their historical context and
purpose. Dr Janiszewski then discusses the Christian response, which focused on individual pagan critics,
rather than dismissing the whole of pagan culture. Sharp Christian polemics soon began to be directed
towards other Christian groups seen by the emerging Greater Church as ‘heretics’ and
‘schismatic’. The article discusses this aspect of inner-Christian disputes in a systematic
way. It begins with a review of the literature directed against early Christian Gnostics, and then examines
the challenges of inner-Christian disputes. Next Dr Janiszewski refers to the anti-Arian literatures as well
as to Arian apologetic documents. The later, post-Arian development of Christian polemical discourse was
provoked by the appearance of new theological questions and the next generation of adversaries such as
Apollinaris of Laodicea, Nestorius and so-called ‘Monophystes’. Dr Janiszewski’s
analysis of the conflicts within Christianity includes both those within Western and Eastern Christianity.
For instance, the flourishing Latin anti-heretical literature is observed in reference to the confrontation
with the supporters of Pelagius. Similarly, rich evidence of this literary genre appeared in relation to anti-
Origenists propaganda. It looks like both traditions, Eastern and Western, shared the same zeal in tracing
various forms of heresy and pinning down their originators. The same passion to eradicate theological
opposition is seen in the confrontation with Manichaeism. Last but not least, during the whole period of
late Antiquity various generations of Christian theologians produced significant volumes of literature
against the Jews, which completes this overview of Christian denunciation. The whole review ends with a
short note examining Christian literature against… human moral weakness, as this aspect of
personal imperfection also attracted the attention of theologians and inspired their eagerness to promote
correct behaviour among fellow-believers.
Praz
ródeł pogańskiej i chrześcijańskiej literatury polemicznej trzeba się doszukiwać w pierwotnej mowie
sądowej: oskarżycielskiej oraz obronnej, czyli apologii. Z czasem powstał typ prac o charakterze
rozbudowanych traktatów, które zachowywały tylko pozory oracji sądowniczej. Najsłynniejszym takim
dziełem jest platońska Obrona Sokratesa (Apologia). Innym z
ródłem inspiracji dla tekstów polemicznych
były spory polityczne, dyskusje filozoficzne, dalej pierwsza sofistyka, a potem rozwój retoryki już w
czasach Cesarstwa i tzw. druga sofistyka. Jeszcze przed erą chrześcijańsko-pogańskiego konfliktu na
kształt interesującej nas literatury szczególny wpływ wywarł spór Greków, a potem też i Rzymian z
Żydami, ponieważ w tym wypadku szczególne zainteresowanie pisarzy budziła religia oraz odmienne od
klasycznych obyczaje, znajdujące w niej oparcie i uzasadnienie. Szczególną rolę odegrała tu praca Józefa
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
Flawiusza Przeciw Apionowi, w której autor obalał greckie stereotypy na temat Żydów i bronił judaizmu.
Innym tekstem, który trzeba w tym miejscu wymienić, jest tzw. Contra Falccum Filona
Aleksandryjskiego. Nie jest to, co prawda, apologia w rodzaju dzieła Józefa Flawiusza, ale tekst ważny dla
literatury polemicznej, w którym autor oskarża rzymskiego namiestnika o bierność w obliczu zamieszek i
ataków na Żydów.
Teksty chrześcijańskie od początku miały charakter wojujący. Widzimy to wyraz
nie w korpusie listów
Pawła, które zawierają ostre ataki na pogan i Żydów. Jednak samodzielne dzieła oskarżycielskie i
apologetyczne pojawiają się dopiero w II wieku i rozkwitają w następnych stuleciach. Pożywką dla tego
typu twórczości był nie tylko konflikt z poganami, ale również polemiki między różnymi grupami
heterodoksyjnymi oraz spory z Żydami i gnostykami. U progu tego okresu powstają liczne apologie
chrześcijaństwa, których autorami byli: Kwadratus, Arystydes z Aten, Atenagoras z Aten, Ariston z Pelli,
Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Miltiades, Apollinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermias, Meliton
z Sardes, Tertulian, Minucjusz Feliks, anonimowy autor tzw. listu Do Diogneta (Ad Diognetum). Były one
odpowiedzią na coraz gwałtowniejsze ataki pogan, których wystąpienia również zaczynają przybierać
formę odrębnych dzieł oskarżycielskich. W II wieku ukształtował się zatem typ pogańskiego i
chrześcijańskiego religijnego tekstu polemicznego.
Dziś mówi się o literaturze pisanej „przeciw” i dzieła takie klasyfikowane są według tytułu
zawierającego słowa: adversus, contra, kata, pros. Trzeba jednak zaznaczyć, że teksty tego rodzaju mają
bardzo różną formę. Są to traktaty polemiczne, homilie i innego typu mowy, ale też dialogi i dzieła
poetyckie, na przykład hymny. Często praca jest ewidentnie pisana „przeciw” oponentom
religijnym, ale autor dał jej poetycki tytuł pozbawiony słowa adversus, contra, kata, pros. Nie możemy
więc rygorystycznie posługiwać się klasyfikacją tylko według tytułu. Zwłaszcza że niektóre z nich
pochodzą dopiero od póz
niejszych kopistów lub czytelników albo też znamy je w różnych wersjach.
Zatem to treść i fora pracy, a nie sam tytuł klasyfikują ją jako przynależącą do interesującego nas
obszaru. Najlepszym przykładem tego zjawiska są słynne teksty przeciw heretykom i poganom. Ireneusz
z Lyonu napisał dzieło znane jako Zdemaskowanie i zbicie fałszywej wiedzy (gr. Elenchos kai anatrope tes
pseudonymou gnoseos), cytowane póz
niej najczęściej pt. Adversus haereses. Z kolei Epifaniusz z
Salaminy jest autorem Apteczki (Panarion), zwanej również Haereses. W tym ostatnim wypadku słynny
obsesyjny łowca heretyków nadał swojej pracy „lekarski” tytuł, aby była odtrutką na 80
opisanych przez niego herezji, które traktuje jak ukąszenia jadowitej żmii. W podobnym duchu Teodoret
z Cyru nazywa swoje dziełko Leczenie chorób hellenizmu (gr. Hellenikon therapeutike pathematon). Inni
autorzy własne zajadłe ataki na pogan zwą jeszcze inaczej, na przykład Laktancjusz pisze De mortibus
percecutorum. Wyraz
nie tytuł Contra gentes wydaje się niektórym zbyt banalny i niegodny ich
polemicznego talentu. Zasada ta nie dotyczy tylko chrześcijan. Równie efektowne tytuły swoim
polemicznym pracom nadają poganie, wystarczy w tym miejscu przytoczyć Prawdziwe słowo (Alethes
logos) Celsusa.
Reasumując, w tym miejscu interesują nas różnorodne pod względem formy literackiej prace
oskarżycielskie typu adversus, contra, kata, pros, nawet jeśli słowa te nie pojawiają się w tytule.
Wszystkie omawiane dzieła są wyrazem wielkiej polemicznej pasji i zapału, tchną duchem antyku, liczy
się w nich argumentacja wyrażona za pomocą mocnych argumentów. Piszą je poganie przeciw
chrześcijanom, chrześcijanie przeciw poganom, chrześcijanie przeciw sobie wzajemnie, czyli zwalczają w
nich heretyków i schizmatyków. Oczywiście heretykiem jest przeciwnik doktrynalny, a ortodoksem autor.
Zatem punktem odniesienia jest własna doktryna. Na przykład dla chalcedończyka heretykiem będzie
monofizyta, a dla monofizyty chalcedończyk. Do tego trzeba dodać dzieła chrześcijańskich autorów
przeciw Żydom, gnostykom, manichejczykom oraz słabościom współbraci, takim jak kłamstwo, pijaństwo
czy hazard.
Tekst, który czytelnik ma przed oczyma, stanowi tylko skromny przegląd tego typu literatury, nie ma
pretensji od wyczerpania zagadnienia, a za cel stawia sobie jedynie pokazane tendencji i głównych
kierunków rozwoju religijnej literatury polemicznej od II do VI wieku.
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
I. Poganie przeciw chrześcijanom
Pierwsze znane w pogańskie literackie ataki na chrześcijan pochodzą z początków II wieku. Ok. 110 roku
Pliniusz Młodszy pisze z Bitynii do cesarza Trajana słynny list (X 96) w sprawie chrześcijan, których
nazywa wyznawcami zabobonu (superstitio). W podobnym tonie utrzymane są ataki na nową religię w
Annales Tacyta (XV 44) i w De vita Caesarum Swetoniusza (Nero 16). W następnych dziesięcioleciach
niechętne chrześcijanom wzmianki znajdziemy w pismach Apulejusza, Lukiana, Aeliusa Arystydesa (or.
XLVI), Epikteta i Marka Aureliusza. Nie były to jednak jeszcze usystematyzowane traktaty. Zdaniem
niektórych badaczy taką postać mogła mieć natomiast zaginiona dziś mowa M. Corneliusa Frontona,
prawnika i retora, wychowawcy cesarza Marka Aureliusza. Oto bowiem chrześcijański apologeta
Minucjusz Feliks w dialogu Octavius przytacza wystąpienie pogańskiego prawnika Q. Caeciliusa Natalisa,
w którym przewija się postać Frontona. Stąd hipoteza, że mamy tu streszczenie jego mowy przeciw
chrześcijanom pochodzącej z lat 60. II wieku. Nie jest to jednak pewne. Na pewno natomiast ok. 178
roku filozof Celsus z Aleksandrii napisał Prawdziwe słowo (Alethes logos). Tekst ten zaginął, ale znamy go
z tzw. Contra Celsusm Orygenesa. Dzięki temu wiemy, że pogański intelektualista świetnie się
przygotował, studiując Biblię i inne pisma religijne. Był to pierwszy tak kompetentny, gruntowny i
zmasowany literacki atak na chrześcijan.
Konflikt pogańsko-chrześcijański nasilił się w połowie III wieku, gdy wybuchły dwa wielkie
prześladowania, wywołane edyktami cesarzy Decjusza i Waleriana. W tej atmosferze powstaje
najsłynniejsze dzieło polemiczne, czyli wielki traktat neoplatońskiego filozofa i ucznia Plotyna Porfiriusza z
Tyru Przeciw chrześcijanom (gr. Kata Christianon). Autor pisał go podczas pobytu na Sycylii, dokąd udał
się w 268 roku. Zdaniem części badaczy tekst powstał w początku lat 70., gdy cesarz Aurelian (270-275)
przygotowywał nowe prześladowania, choć słychać też głosy, że należy go datować dopiero na czasy
Dioklecjana (284-305) i postrzegać w perspektywie zbliżającego się tzw. Wielkiego prześladowania. W 15
księgach swojego dzieła Porfiriusz podejmuje systematyczną rozprawę z przeciwnikiem. Kreuje na
przykład Apolloniusza z Tiany, maga i wędrownego filozofa działającego w I w. n.e., na wielkiego rywala
Jezusa. Porównuje zachowanie Jezusa wobec Piłata do zachowania Apolloniusza wobec cesarza
Domicjana. W jego ocenie Apolloniusz zachował się godniej i do tego w cudowny sposób uniknął śmierci,
tymczasem Jezus nawet nie podjął rozmowy z Piłatem i umarł ukrzyżowany. Wiemy też, że w dwunastej
księdze swego traktatu autor zamieścił szczegółowe zestawienie chronograficzne. Było ono mu potrzebne
do polemiki z tradycyjnym datowaniem Księgi Daniela na połowę VI wieku p.n.e. Porfiriusz wykazał, że
powstała ona dopiero w czasach machabejskich w II wieku. Aby ustalić taką chronologię autor zestawiał
listy władców wschodnich monarchii i królów hellenistycznych. Poprawna datacja Porfiriusza do dziś jest
aktualna. Jego dzieło wywołało prawdziwą furorę wśród pisarzy chrześcijańskich, którzy przez wieki z nim
polemizowali. Występował przeciwko niemu również cesarz Konstantyn, a w 448 roku edykt Teodozjusza
II i Walentyniana III ponownie nakazywał spalenie egzemplarzy pracy Porfiriusza, dlatego znamy jedynie
jej fragmenty.
Tuż przed wybuchem wielkiego prześladowania chrześcijan w 303 r. powstaje kolejny dzieło przeciw
chrześcijanom. Pisze jej jeden z najbliższych współpracowników Dioklecjana Sossianos Hierokles, autor
pracy pt. Przyjaciel prawdy przeciw chrześcijanom, w której porównał życie Jezusa i Apolloniusza.
Pogański polemista korzystał z Żywotu Apolloniusza z Tiany napisanego na początku III w. przez
Filostratosa. Ten ostatni przedstawił narodziny, wędrówki, cuda – w tym wskrzeszenie zmarłej
– i “wniebowstąpienie“ tego neopitagorejskiego filozofa. Nie ma pewności, czy dzieło
Filostratosa było pisane przeciw chrześcijanom. Na pewno tak interpretował je Sossianos Hierokles, który
chciał udowodnić, że Apolloniusz był większy od Jezusa. W odpowiedzi Euzebiusz z Cezarei napisał
zachowany do dziś traktat pt. Przeciwko Żywotowi Apolloniusza z Tiany Filostratosa przy okazji
przeprowadzonego przez Hieroklesa porównania między Apolloniuszem i Chrystusem, zwany w skrócie
Contra Hieroclem.
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
W IV wieku autorem słynnego dzieła przeciw chrześcijanom był cesarz Julian Apostata, który napisał
Przeciw Galilejczykom (gr. Kata Galilaion) w trzech księgach. Sam tytuł był już pogardliwy, Julian pomijał
bowiem słowo chrześcijanie i nazywał wyznawców zwalczanej przez siebie religii Galilejczykami, od
miejsca pochodzenie Jezusa, Nazaretu w Galilei. Tekst tego dzieła zaginął, ale zachowała się częściowo
Apologia religii chrześcijańskiej przeciw dziełom bezbożnego Juliana (tzw. Adversus libros athei Iuliani)
Cyryla Aleksandryjskiego. Z 30 ksiąg tego pisma zachowało się 10, na podstawie których rekonstruujemy
pierwszą księgę pracy Juliana.
U schyłku antyku kuz
nią antychrześcijańskich wystąpień stają się szkoły neoplatońskie. Autorem
polemicznego dzieła był wtedy m.in. filozof Proklos Diadoch (410/412-485), który napisał Osiemnaście
dowodów dialektycznych przeciw chrześcijanom. Tekst ten znamy tylko z polemik Jana Filoponosa.
II. Chrześcijanie przeciw oponentom religijnym
1. Przeciw poganom
Najwcześniejsze chrześcijańskie teksty typu adversus skierowane przeciw poganom pojawiają się w II
wieku. Wtedy Justyn Męczennik (ok.100-ok.165) pisze zaginione dziś pismo Do Greków (gr. Pros
Hellenas), zwane też niekiedy Przeciw poganom (tzw. Adversus gentiles), które znamy z przekazu
Euzebiusza z Cezarei (HE IV 18). Z kolei uczeń Justyna Tacjan napisał około 165 roku zachowaną, bardzo
ostrą i napastliwą Mowę przeciw Grekom (gr. Logos pros Hellenas). W jego ślady poszedł Miltiades, autor
zaginionych dzieł przeciw „Hellenom” i Żydom, znanych ze wzmianki Euzebiusza (HE V 17,
5). Natomiast Apollinary z Hierapolis był autorem pięciu ksiąg Przeciw Grekom (gr. Pros Hellenas), które
wspomina Hieronim (De viris illustribus 26). W trzecim wieku, między 246 a 248 rokiem powstaje
wspomniane już dzieło Przeciw Celsusowi (gr. Kata Kelsou) Orygenesa.
Kolejne prace typu adversus wymierzone w pogan pojawią się potem w trzech falach i będą reakcją na
wystąpienia wrogów religii chrześcijańskiej. Pierwsza fala będzie pokłosiem Dioklecjańskiej polityki
religijnej z przełomu III i IV wieku. Powstanie wtedy - poza wymienionym wyżej traktatem Przeciw
Hieroklesowi Euzebiusza z Cezarei - Przeciw poganom (Adversus nationes) Arnobiusza i Mowa przeciw
poganom (tzw. Oratio contra gentes) Atanazego Aleksandryjskiego, która uchodzi za jego wczesne dzieło
napisane w latach 318-320. Nieco wcześniej, około 314/315 roku, uczeń Arnobiusza Laktancjusz pisze De
mortibus persecutorum - brutalny, napastliwy, pełen inwektyw pamflet na pogańskich cesarzy, w którym
z lubością opisuje ich przedśmiertne katusze, będące według niego karą Bożą za prześladowania.
Druga fala chrześcijańskich dzieł typu adversus była odpowiedzią na politykę Juliana Apostaty. Efrem
Syryjczyk pisze wtedy cztery hymny Przeciw cesarzowi Julianowi, Cyryl Aleksandryjski wspomniane 30
ksiąg Apologii religii chrześcijańskiej przeciw dziełom bezbożnego Juliana (tzw. Adversus libros athei
Iuliani), Grzegorz z Nyssy Przeciw poganom (gr. Pros Hellenas), Hilary z Poitiers Książeczkę przeciw
Dioskurowi medykowi do Salustiusza prefekta (Libellus contra Dioscurum medicum ad Sallustium
praefectum). Ta ostatnia praca była skierowana przeciw Dioskurowi, stronnikowi Juliana. Jeszcze 20 lat
po śmierci cesarza Apostaty, około 382 roku, Jan Chryzostom czuł potrzebę napisania Ku czci św. Babylas
przeciw Julianowi i poganom (tzw. In s. Babylam contra Julianum et Gentiles). W dziele tym wraca do
historii usunięcia z polecenia Juliana zwłok św. Babylas z Dafne pod Antiochią.
Trzecia fala pism przeciw poganom to echo ostatniego ostrego starcia na przełomie IV i V wieku. Wtedy
prochrześcijańska polityka cesarzy Gracjana i Teodozjusza I wywołała opór konserwatywnych pogańskich
środowisk senatorskich w Rzymie. W 384 roku lider obozu pogańskiego Symmachus skierował pismo do
cesarza Walentyniana II z prośbą o przywrócenie posągu i ołtarza Wiktorii w senacie. Potem Symmachus
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
oraz inny lider senackiej opozycji Nikomachus Falwianus poparli rebelię cesarza Eugeniusza przeciw
Teodozjuszowi. Wojna obu władców przekształciła się w zbrojne starcie zwolenników obu religii. W 394
roku Eugeniusz został pokonany w bitwie nad rzeką Frigidus. W tej atmosferze Maksyminus ariański bp
Mediolanu (IV/V w.) napisał Przeciw poganom. Z kolei łaciński poeta Prudencjusz był autorem dwóch
ksiąg hymnów Przeciw Symmachowi (Contra Symmachum libri II) stworzonych na przełomie 402/403
roku. Dodatkową pożywką dla polemik stały się niedługo po opisanych wydarzeniach jeszcze bardziej
dramatyczne wypadki. W 410 roku Wizygoci zdobyli i złupili Rzym. Wywołało to szok na całym świecie.
Zdaniem pogan straszna klęska była karą za odstępstwo od religii przodków. Aby polemizować z tym
powszechnym przekonaniem Augustyn pisze De Civitate Dei, zaś Orosius Historia adversus paganos. Obaj
tłumaczą, że najazdom barbarzyńców i nieszczęściom nie jest winne chrześcijaństwo.
Nie zawsze chrześcijańscy autorzy przypuszczali frontalny atak na całą tradycję pogańską, czasem
polemizowali z jednym elementem myśli pogańskiej lub z konkretną szkołą filozoficzną lub nawet osobą.
Na przykład Hipolit napisał Pros Hellenas kai pros Platona e kai tou pantos. Fragmenty tego dzieła znamy
ze Świętych paraleli Jana Damasceńskiego. Wiemy więc, że Hipolit starał się odnalez
ć i wykazać wszelkie
sprzeczność w filozofii Platona. Grzegorz z Nyssy z kolei był autorem dziełka Przeciw losowi (tzw. Contra
fatum), w który zwalczał pogański fatalizm astrologiczny. Augustyn napisał Przeciw Akademikom (Contra
Academicos), w którym występował przeciw sceptycyzmowi i głosił możliwość poznania prawdy. Słynna
była również inna podobna polemika pogańsko-chrześcijańska, odnośnie do wieczności świata.
Wspomniany wyżej wielki filozof Proklos napisał Osiemnaście dowodów dialektycznych przeciw
chrześcijanom (gr. Epicheiremata kata christianon). Dzieło to znamy z polemiki w traktacie cytowanym
obecnie najczęściej pod łacińskim tytułem De aeternitate mundi contra Proclum Jana Filoponosa (ok.490-
ok.570). Stąd wiemy, że Filoponos musiał zwalczać dowody Proklosa przeciw stworzeniu świata i bronić
chrześcijańskiej doktryny creatio ex nihilo.
2. Przeciw heretykom i schizmatykom
A. Najstarsze prace sprzed sporu ariańskiego (też przeciw gnostykom)
Pierwsze trzy stulecia chrześcijaństwa to okres, gdy mamy do czynienia z wielką różnorodnością
poglądów i stanowisk doktrynalnych, z których dopiero stopniowo wyłania się tendencja do zdefiniowania
jednej ortodoksji. Proces ten w naturalny sposób owocuje dziesiątkami traktatów polemicznych, w
których autorzy zwalczają przeciwników i lansują swoje poglądy. Niestety literatura ta zachowała się tylko
częściowo. Wiemy jednak, że w tym czasie polemiki dotyczą przede wszystkim gnostyków oraz różnych
ruchów heterodoksyjnych w łonie bardzo polimorficznego chrześcijaństwa. I tak Justyn Męczennik
(ok.100-ok.165) był autorem prac Przeciw Marcjonowi (tzw. Contra Marcionem) oraz Przeciw wszystkim
istniejącym herezjom (tzw. Liber contra omnes haereses), które to pisma znamy obecnie z przekazu
Euzebiusz (HE IV 11). Z kolei Teofil z Antiochii (II w.), autor zachowanego Do Autolyka, napisał też
zaginione: Przeciw herezji Hermogenesa i Przeciw Marcjonowi. Wspomniany na wstępie Ireneusz pisze
tzw. Adversus haereses, zaś Hipolit Przeciw wszystkim herezjom odparcie (gr. Kata pason haireseon
elenchos). Ta ostatnia praca, zwana dziś Refutatio omnium haeresium, wcześniej pojawia się też jako
Philosophumena. Hipolit napisał również zachowany traktat Przeciw Noetowi (tzw. Contra Noetum), ale
nie jest obecnie jasny stosunek tego tekstu do innej zaginionej prac Hipolita, czyli Syntagma albo Przeciw
wszystkim herezjom (gr. Pros hapasas tas haireseis). To ostatnie dzieło było wcześniejsze od Refutatio i
omawiało 32 herezje, jako ostatnią doktrynę Noeta. Może zatem zachowany tekst Przeciw Noetowi jest
jego fragmentem. Natomiast znane pismo Przeciw herezji Artemona zapewne nie jest autorstwa Hipolita.
Autorem kilku pism przeciw heretykom był Tertulian (ok.160-ok.225), który napisał Proskrypcję przeciw
heretykom (De prescriptione haereticorum), Przeciw Marcjonowi (Adversus Marcionem), Przeciw
Prakseasowi (Adversus Praxean), który był zwolennikiem petrpasianizmu, Przeciw zwolennikom Apellesa
(Adversus Apelleiacos) ucznia Marcjona. Poza tym błędnie przypisano Tertulianowi Pieśń przeciw
marcjonitom (Carmen adversus marcionitas), która pochodzi chyba z IV w. oraz Adversus omnes
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
haereses, czyli wykaz 32 herezji, którego grecki oryginał według E. Schwartza wyszedł spod ręki papieża
Zefiryna lub osoby z jego kręgu. Następnie został przełożony na grekę i przepracowany w duchu
antyorygenistycznym przez Wiktoryna bp Petawium, który w 304 roku poniósł męczeńską śmierć w
prześladowaniach Dioklacjana. Ten tekst był przekazywany jako dodatek do pracy Tertuliana pt. De
prescriptione haereticorum. Tertulian stworzył też dzieła poświęcone polemice tylko z gnostykami. Był to
tekst Przeciw Hermogenesowi (Adversus Hermogenem). Autor występował w nim przeciw malarzowi i
gnostykowi z Kartaginy, broniąc chrześcijańskiej nauki o stworzeniu. Hermogenes twierdził bowiem, że
materia jest odwieczna i z niej powstał świat. Z kolei w Przeciw walentynianom (Adversus valentinianos)
Tertulian polemizował z tą popularną sektą gnostycką.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że póz
niejszy spór ariański oraz kontrowersje chrystologiczne, które
zaowocują dużą liczbą traktatów typu adversus, nie odwrócą całkowicie uwagi autorów od starych ruchów
heterodoksyjnych. Wciąż będą powstawały prace z nimi polemizujące. Augustyn napisze Przeciwko
wrogowi prawa i proroków (Contra adversarium legis et prophetarum), zwalczając nieznanego z imienia
marcjonistę. Natomiast Efrem Syryjczyk (ok. 306-373) stworzy prozą o charakterze mowy metrycznej
(tzw. m mr ) dzieło Przeciw herezjom (tzw. Contra haereses) oraz 56 pieśni (tzw. madr1
sh ), czyli
Hymnów przeciw heretykom (tzw. Hymni contra haereticos). W obu pracach atakuje zarówno
współczesne sobie wystąpienia arian, anomejczyków, manichejczyków, jak i na przykład Marcjona czy
Bardesanes.
B. Nowacjanizm i donatyści
Kres prześladowań zarządzonych przez cesarza Decjusza, a potem Dioklecjana wywoła pytanie o
stosunek do tzw. upadłych (lapsi), czyli tych, którzy często pod dramatycznych przeżyciach odstąpili od
wiary, a których rygoryści nie chcieli widzieć na powrót w Kościele. Plonem tych kontrowersji było
również pojawienie się dzieł typu adversus. Na początku IV wieku Retitius z Autun napisał zaginiony dziś
tekst Przeciw Nowacjanom. Jednak to nie nowacjanizm, ale donatyzm wyzwolił w pisarzach
chrześcijańskich prawdziwą polemiczną wenę twórczą. W IV wieku Optatus bp Milevis w Afryce pisze
Przeciw Permenianowi donatyście (Contra Permenianum Donatistam), w którym atakuje biskupa
Kartaginy z ok. 367 roku. Przepracował go około 385 roku i dopisał do niego jeszcze jedną księgę. W
następnych dziesięcioleciach jako autor prac przeciw donatystom zasłynął Augustyn, który napisał:
Przeciw listowi Parmeniana (Contra epistolam Parmeniani), O chrzcie przeciw donatystom (De baptismo
contra Donatistas), Przeciwko pismu Petiliana (Contra litteras Petiliani), Przeciwko Kreskoniuszowi
Gramatykowi (Contra Cresconium grammaticum), Przecie Gaudencjuszowi biskupowi donatystów (Contra
Gaudentium Donatistarum episcopum), Psalm przeciw stronnictwu Donata (Pslamus contra partem
Donati).
C. Kontrowersje ariańskie
W IV wieku chrześcijańska literatura polemiczna żyła przede wszystkim sporem ariańskim. U samego
początku kontrowersji Euzebiusz z Cezarei wystąpił z pismem Przeciw Marcelemu (tzw. Contra
Marcellum), który jako biskup Ancyry był znanym zwolennikiem credo nicejskiego. Z drugiej strony
Eustacjusz z Antiochii pisze Przeciw arianom (tzw. Adversus Arianos) i Przeciw Fotynowi (tzw. Adversus
Photinum). Najsłynniejszym greckim polemistą zwalczającym arian był w pierwszym pokoleniu oczywiście
Atanazy Aleksandryjski, autor Mów przeciw arianom (tzw. Orationes contra arianos), które powstały
chyba podczas jego trzeciego wygnania ok. 358 roku. Może nieco wcześniej, około 357 rok powstała też
jego tzw. Apologia contra Arianos.
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
W drugiej połowie IV wieku słynna stała się na greckim wschodzie wymiana polemicznych ciosów między
zwolennikiem skrajnego arianizmu (anomoios) Eunomiuszem, a Ojcami Kappadockimi, Bazylim i
Grzegorzem z Nyssy. Ok. 360 roku Eunomiusz napisał Apologetikos, jedną ze swoich głównych prac,
znaną też jako tzw. Pierwsza Apologia. Bazyli z Cezarei napisał ok. 364 roku odpowiedz
na nią, czyli tzw.
Przeciw Eunomiuszowi (tzw. Adversus/Contra Eunomium), znane pod tytułem Odpowiedz
na apologię
bezbożnego Eunomiusza (gr. Anatreptikos tou Apologeticou tou dyssebous Eunomiou). Traktat ten się
zachował, choć dwie ostatnie jego księgi IV i V są prawdopodobnie dziełem Dydyma Ślepego. Około 378
roku Eunomiusz zareagował na to tzw. Drugą Apologią, czyli Hyper tes apologias apologia. Wtedy około
382 roku Grzegorz z Nyssy pisze cztery rozprawy Przeciw Eunomiuszowi, broniąc Bazylego i polemizując
z obiema pracami anomejczyka. Nota bene Grzegorz z Nyssy napisał też Przecie macedoniamom i
pneumatomachom (tzw. Sermo de Spiritu Sancto adversus pneumatomachos et macedonianos).
Na łacińskim zachodzie Mariusz Wiktoryn (375/300-po362), nauczyciel retoryki i filozof neoplatoński
nawrócony na chrześcijaństwo ok. 355 roku, pisze cztery księgi Przeciw Ariuszowi (Adversus Arium) w
postaci listów adresowanych do Kandidusa, ariańskiego przyjaciela (tzw. Candidi epistula).
Najsłynniejszym jednak łacińskim polemistą był w IV wieku Hilary (ok.315-367/8), który ok. 350 roku
został biskupem Poitiers i od razu zaangażował się w obronę Atanazego oraz opór przeciwko polityce
religijnej cesarza Konstancjusza II. Hilary nie wziął udziału w synodach w Arles (353 r.) i w Mediolanie
(355 r.), na których cesarz przeforsował potępienie Atanazego. W 355 r. zorganizował biskupów Galii
przeciw Saturninowi, biskupowi Arles powolnemu polityce cesarza. Został za to zesłany przez władcę na
cztery lata do Frygii (356-359). W 359 roku wziął udział w synodzie w Seleucji Izauryjskiej i po nim
zredagował Pismo do Konstancjusza Augusta (Liber ad Constantium Augustum) z prośbą, aby udzielono
mu audiencji w Konstantynopolu, podczas której mógłby bronić się publicznie przed cesarzem i wykazać
kłamstwa Saturnina. Nie pozwolono mu na to i odesłano go do Galii, gdzie od razu zaczął zwalczać
Saturnina. Wtedy też napisał napastliwy tekst Przeciw cesarzowi Konstancjuszowi (Contra Constantium
imperatorem). Przedstawia w nim władcę jako Antychryst. Dziś sądzi się, że praca powstała albo po
śmierci cesarza 3 XI 361 roku, albo po proklamacji Juliana w lutym 360 roku. Wtedy Hilary był już poza
zasięgiem władzy Konstancjusza. Zaangażował się też w konflikt z ariańskim biskupem Mediolanu
Auksencjuszem, którego bezskutecznie usiłował usunąć z biskupiego tronu podczas synodu w Mediolanie
w 364 roku. Plonem tego spięcia była kolejna praca Przeciw arianom albo Auksencjuszowi biskupowi
Mediolanu (Contra Arianos vel Auxentium Mediolanensem).
Arianie nie pozostali bierni, piórem bronił ich Maksymin biskup Mediolanu z przełomu IV i V w. W 374
roku objął on tron biskupi po zmarłym Auksencjusz. Nicejczycy wybrali jednak na biskupa Mediolanu
Ambrożego. Maksymin bronił sprawy ariańskiej, polemizując z Ambrożym, stąd Rozprawa Maksymina
przeciw Ambrożemu (Dissertatio Maximini contra Ambrosium) z 383 roku. Na przełomie 427/428 roku w
Hipponie Maksymin stanął do dysputy z Augustynem, śladem tego jest Dyskusja z Maksyminem
biskupem ariańskim (Collatio cum Maximino arianorum episcopum) autorstwa Augustyna. Ponieważ
Maksymin nie stawił się na dalsze dysputy, Augustyn swoje argumenty ogłosił w Przeciw Maksyminowi
(Contra Maximinum). Maksyminowi przypisuje się trzy inne teksty polemiczne: Przeciw Żydom, Przeciw
poganom, Przeciw heretykom. Natomiast sam Augustyn napisał też Przeciwko nauce arian (Contra
sermonem Arianorum).
W póz
niejszych latach, gdy spór ariański przygasł, będą powstawały pisma polemiczne wymierzone w
wrogów credo nicejskiego. Fulgencjusz z Ruspe (467-533), pisarz z Afryki, pozostawił po sobie pisma:
Przeciw arianom (Contra Arianos), Przeciw mowie ariańskiego kapłana Fastidiosusa (Contra sermonem
Fastidiosi Ariani), Przeciw Fabianowi (Contra Fabianum).
D. Spory chrystologiczne (apolinaryzm, nestorianizm, monofizytyzm)
Drugim obok sporu ariańskiego zarzewiem konfliktów i polemik były oczywiście kontrowersje
chrystologiczne. Ich plonem było wiele dzieł typu adversus. Na przykład poglądy głoszone przez
Apollinarego z Laodycei wywołały opór Grzegorza z Nyssy, który napisał: Przecie Apollinaremu (tzw.
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
Adversus Apollinarem) oraz Krytykę nauk Apollinarego (tzw. Antirrheticus adversus Apollinarem).
Prawdziwą polemiczną burzę wywołało jednak dopiero wystąpienie Nestoriusza. Cyryl Aleksandryjski
napisał wtedy kilka traktatów, między innymi: Przeciw bluz
nierstwom Nestoriusza (tzw. Adversus Nestorii
blasphemias), Przeciwko tym, którzy nie chcą uznać Świętej Dziewicy za Bogarodzicę (tzw. Adversus
nolentes confiteri sanctam Virginem esse Deiparam), czy Przeciw Diodorowi i Teodorowi (Contra
Diodorum et Theodorum). W ostatniej pracy Cyryl wystąpił przeciw Diodorowi z Tarsu i Teodorowi z
Mopsuestii, których uważano za mistrzów i prekursorów Nestoriusza. Patriarcha Aleksandrii nie był
odosobniony w tego typu twórczości. Wiemy, że współczesny mu Marek Eremita (zm. po 430) również był
autorem pisma Przeciw nestorianom (tzw. Contra Nestorianos). Zresztą takich ataków na Nestoriusza
było wiele. Jeszcze w pierwszej połowie VI wieku mnich Jan Maksencjusz działający w Rzymie i
Konstantynopolu pisze Przeciw nestorianom (Contra Nestorianos).
Powstanie monofizytyzmu zaogniło spory chrystologiczne i zaowocowało nową falą literatury typu
adversus. Jeden z liderów ruchu monofizyckiego Sewer Antiocheński pisze Przeciw bezbożnemu
Gramatykowi (tzw. Liber contra impium Grammaticum). Wspomniany w tytule Jan Gramatyk z Cezarei
stworzył między 514 a 518 rokiem Apologię soboru chalcedońskiego, która doczekała się odpowiedzi ze
strony Sewera. Ten ostatni zebrał około 1250 cytatów z pism Ojców, aby zwalczać przeciwnika i przy
okazji zachował dla nas 44 fragmenty zaginionego obecnie pisma Jana. Z kolei przeciw monofizytom pisał
Leoncjusz z Bizancjum (VI w.). Za młodu był on nestorianinem, potem został chalcedończykiem i pisał
przeciw nestorianom i monofizytom, między innymi: Trzy księgi przeciw nestorianom i eutychianom (tzw.
Libri III adversus Nestorianos et Eutychianos), Trzydzieści rozdziałów przeciwko Sewerowi (tzw. Triginta
capita adversus Severum). Przypisano mu też Przeciw fałszerstwom apollinarystów (Adversus fraudes
Apollinaristarum). Jego imiennik Leoncjusz z Jerozolimy (VI w.) był zapewne autorem Przeciw
nestorianom (Adversus Nestorianos) i Przeciw monofizytom (Contra Monophysitas). Obu Leoncjuszy
mylono, obaj też w sporach reprezentowali chalcedończyków. Do obrońców Chalcedonu zaliczał się
Anastasius I biskup Antiochii (zm. 599), autor pisma pt. Przeciwko Rozjemcy. Polemizował w nim z
monofizytą Janem Filoponosem, autorem dzieła Rozjemca (gr. Diaites). Jeszcze poeta Jerzy (Georgios)
Pizydes w pierwszej połowie VII w. pisze Przeciw Sewerowi (tzw. Contra Severum) w 726 wersach
jambicznych.
Można odnieść wrażenie, że pisanie dzieł advserus staje się obowiązkiem autora, który chce zaistnieć na
literackim rynku nawet wtedy, gdy nie był specjalnie biegły w teologicznych niuansach. Przykładem tego
jest Gennadius (zm. 495/505), prezbiter z Marsylii, autor katalogu pisarzy chrześcijańskich,
kontynuującego analogiczną pracę Hieronima pt. De viris illustribus, który w notce poświeconej samemu
sobie, z dumą pisze m.in.: „Ja Gennadius, kapłan z Marsylii, napisałem osiem ksiąg Przeciwko
wszystkim herezjom (Adversus omnes haereses), pięć Przeciw Nestoriuszowi, dziesięć Przeciw
Eutychesowi, trzy księgi Przeciw Pelagiuszowi”. Podobnie Wigiliusz z Tapsus (bp od 484), pisze
zachowane dzieła: Dialog skierowany przeciw arianom, sabelianom i fotynianom (Dialogus contra
Arianos, Sabellianos et Photinianos) oraz oddzielne dziełko Przeciw Eutychesowi (Contra Eutychem).
E. Pryscylianizm, pelagianizm, semipelagianizm
Na łacińskim zachodzie z
ródłem konfliktów oraz powodem powstania wielu polemicznych prac, będzie
reakcja na wystąpienie Pryscyliana (ok.340-385) oraz Pelagiusza (IV/V). Przeciw pryscylianom Augustyn
przygotował pracę Do Orozjusza przeciwko pryscylianom i orygenistom (Ad Orosium contra Priscillianistas
et Origenistas). Natomiast na pelagianizmy zareaguje Hieronim, autor Dialogów przeciw pelagianom
(Dialogi contra Pelagianos). Potem Augustyn stworzy liczne prace atakujące pelagian, m.in. Przeciw
dwom listom pelagian (Contra duas epistolas Pelagianorum) z 421 r., Przeciw Julianowi (Contra Julianum)
z 422 r., Dzieło niedokończone przeciwko drugiej odpowiedzi Juliana (Contra secundam Juliani
responsionem imperfectus opus) z 429/430 r. Obrony nauk Augustyna podejmie się Prosper Tiro z
Akwitianii (ok.390-ok.455) pisząc podobnie przeciw pelagianiom m.in.: O łasce i wolnej woli przeciwko
autorowi Konferencji (De gratia et liberto arbitrio contra Collatorem). Pisarz występuje tu przeciw Janowi
Kasjanowi, autorowi pisma Konferencje z Ojcami (Collationes Patrum). Z kolei przeciw semipelagianom
wystąpi Fulgencjusz z Ruspe (467-533) w Afryce, m.in. w pracy Przeciw Faustusowi z Riez (Contra
Faustum Reiensem).
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
F. Orygenizm
W dziejach literatury polemicznej jest jeden zaskakujący fenomen. To trwające przez wieki spory
orygenistyczne. Nie miejsce tu, żeby je przedstawić. Trzeba jednak pamiętać, że wywołały one w
pisarzach chrześcijańskich prawdziwą pasję polemiczną, której plonem było wiele tekstów. Na przełomie
III i IV wieku z poglądami Orygenesa polemizował Metody z Olimpu, Piotr I biskup Aleksandrii, Eustacjusz
bp Antiochii. Jednocześnie bronił go Pamfilos i Euzebiusz z Cezarei. Spór o Orygenesa odżył za sprawą
łowcy herezji Epifaniusza z Salaminy po koniec IV wieku, gdy podzielił dotychczasowych przyjaciół i
wielbicieli Wielkiego Aleksandryjczyka, Hieronima i Rufina z Akwilei. Inny ze zwolenników Orygenesa, Jan
II bp Jerozolimy w latach 386-417, zaatakowany przez Epifaniusza, odpowiedział niezachowanym
traktatem Przeciw oszczercom swej nauki. Z kolei w 396 roku Hieronim napisał Przeciw Janowi
Jerozolimskiemu (Contra Ioannem Hierosolymitanum), a na przełomie 401/402 Apologię przeciw księgom
Rufina (Apologia adversus libros Rufini). Spór odżył ponownie za panowania Justyniana I, gdy w 543 roku
cesarz otrzymał nadesłany z Palestyny, specjalnie spreparowany przez wrogów Orygenesa, wybór z jego
dzieła O zasadach.
G. Sprawa tzw. Trzech rozdziałów
W VI wieku polityka religijna Justyniana wywołała nowe polemiki, nie tylko odnośnie do kolejnej fali
nagonki na Orygenesa. Słynny spór o tzw. Trzy rozdziały, czyli nauki Teodora z Mopsuestii, Teodoreta z
Cyru i Ibasa z Edessy, zaowocował nowymi dyskusjami, które przelewano na papier. W ten sposób
powstał tekst autorstwa Fakundusa biskupa Hermiane w Afryce Przeciw nauczycielowi Moncjanowi
(Contra Moncianum scholasticum), w którym pisarz bronił Trzech rozdziałów i przeciwstawiał się polityce
religijnej cesarza oraz Soborowi Konstantynopolitańskiemu z 553 roku.
H. Inne
Dzieła typu adversus powstawały też w odpowiedzi na dyskusyjne tezy szczegółowe, głoszone przez
oponentów autora. Tak na przykład Hieronim w 386 roku pisze Przeciw Helwidiuszowi o wiecznym
dziewictwie błogosławionej Marii (Adversus Helvidium de perpetua virginitate beatae Mariae). W piśmie
tym występuje przeciw poglądom, że Maria miała dzieci z Józefem. Ten sam Hieronim był też autorem
tekstu Przeciw Wigilancjuszowi (Contra Vigilantium) z 406 roku, w którym bronił kultu relikwii, świętych i
ideałów monastycznych. Podobnie jego Przeciw Jowinianowi (Contra Jovinianum) jest obroną ideałów
dziewictwa.
3. Przeciw manichejczykom
Odrębną religią, z którą ostro polemizowali chrześcijanie, był manicheizm. Znamy wiele tekstów
zwalczających nauki perskiego proroka. Serapion z Tmuis (zm. po 360) był autorem dzieła Przeciw
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
manichejczykom. Podobnie Didym Ślepy (313-398) napisał Przeciw manichejczykom (Contra
Manichaeos). Również spod pióra Tytusa z Bostry (zm. przed 378) wyszedł tekst Przeciw manichejczykom
(Adversus Manichaeos), zachowany w przekładzie syryjskim oraz znany z greckich fragmentów. We
wspomnianych wyżej hymnach atakował manichejczyków Efrem Syryjski. Ale prawdziwym specem od
antymanichejskich dzieł był Augustyn (354-430), sam manichejczyk przez część życia, przed
nawróceniem na chrześcijaństwo w 386 roku. Napisał on m.in.: Antymanichejski wykład Księgi Rodzaju
(De Genesi cintra Manichaeos), Przeciw Adimantowi (Contra Adimantum), Sprawozdanie z dyskusji
przecie Fortunatusowi Manichejczykowi (Acta seu disputatio contra Fortunatum Manichaeum), Przeciw
zasadniczemu listowi (Contra epistolam quam vocant fundamenti), Przeciw Faustusowi Manichejczykowi
(Contra Faustum Manichaeum), Przeciwko Sekundynowi Manchejczykowi (Contra Secundiunum
Manichaeum), Przeciwko Feliksowi Manichejczykowi (Contra Felicem Manichaeum).
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że pogański cesarz Dioklecjan, prześladowca chrześcijan, w jednym z
edyktów zachowanych w tzw. Mosaicarum et Romanarum legum collatio (XV 3), nakazuje surowo karać
manichejczyków. Z polecenia cesarza przywódcy tej religii mają być paleni na stosach razem ze swoimi
księgami. O żadnym pogańsko-manichejskim sojuszu przeciw chrześcijanom nie mogło być zatem mowy.
Dla Dioklecjan i pokrewnych mu pogan, manicheizm był równie obrzydliwym zabobonem jak
chrześcijaństwo.
4. Przeciw Żydom
Odrębną grupę prac stanowią teksty chrześcijańskich pisarzy przeciw Żydom, które mają różną postać
literacką. Są to na przykład dialogi, homilie, traktaty polemiczne itd. Około 140 roku powstał zaginiony
obecnie Dialog między Jazonem i Papiskosem o Chrystusie autorstwa Aristona z Pelli. Wspomina o nim
Orygenes w Przeciw Celsusowi (IV 52) i przy okazji wyjaśnia, że: „W rozprawie tej chrześcijanin
dyskutuje z Żydem i dowodzi, że proroctwa Ksiąg żydowskich na temat Mesjasza odnoszą się do Jezusa,
a jego przeciwnik polemizuje z nim i pięknie gra rolę Żyda” (przekł. S. Kalinkowski). Zapewne ten
sam Jazon był autorem pracy o powstaniu żydowskim za Hadriana, wspomnianej przez Euzebiusza z
Cezarei (HE IV 6,3). Z kolei podobny Dialog z Żydem Tryfonem autorstwa Justyna Męczennika, Euzebiusz
z Cezarei cytuje (HE. IV 18) jako Dialog przeciwko Żydom. Według Euzebiusza była to rozmowa z
Tryfonem w Efezie, ale na pewno nie jest to zapis jednej dyskusji. Autorem jakiejś pracy przeciw Żydom
był też Miltiades, o czym również wspomina Euzebiusz (HE, V 17, 5) oraz podobnie Apollinary z
Hierapolis, który zdaniem Euzebiusza (HE IV 27) napisał dzieło Do Żydów. Z kolei Meliton z Sardes by
autorem polemicznej pracy o święcie pachy (Peri Pascha).
Przeciw Żydom (Adversus Iudeos) wyszło też spod ręki Tertuliana. Słyszymy poza tym o kilku innych
podobnych tekstach, z których jedno dziełko Przeciw Żydom (Adversus Iudeos) przypisywano Cyprianowi,
choć jego autorem był inny anonimowy dla nas pisarz działający w III w. Podobnie homilia Przeciw
Żydom przypisana Hipolitowi chyba nie jest jego autorstwa (według P. Nautina). Wiemy też, że Maksymin
ariański biskup Mediolanu z przełomu IV/V miał napisać pracę Przeciw Żydom. Najsłynniejszym jednak
polemistą zwalczającym Żydów był Jan Chryzostom (ok. 347-407), autor ośmiu homilii Przeciw Żydom i
poganom, że Chrystus jest Bogiem (tzw. Contra iudeos et Gentiles, quod Christus est Deus) z 386 roku.
Kaznodzieja chce za ich sprawą doprowadzić do tego, aby chrześcijanie nie uczestniczyli z ciekawości w
świętach żydowskich. Autorem pisma Przeciw Żydom (Adversus Iudaeos) był również Augustyn.
5. Przeciw drobnym ułomnościom
Nie tylko wielkie spory religijne wyzwalały w pisarzach chrześcijańskich polemiczny zapał. Znamy traktat
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09
Opentheology
Przeciw graczom (Adversus aleatores), czyli przeciw grze w kości, która zdaniem autora wyzwala złe
namiętności i sprawia, że przestaje się być chrześcijaninem. Tekst ten przypisano Cyprianowi, ale jest to
kazanie jakiegoś afrykańskiego biskupa spisane w dość nieudatnej łacinie ludowej i datowane na ok. 300
rok. Poza tym inni polemiści zwalczali inne dobre słabostki, na przykład Augustyn pisze ok. 420 roku
Przeciw kłamstwu (Contra mendacium) i nie było to jego pierwsze wystąpienie przeciw tej przypadłości,
wcześniej w 395 roku Augustyna napisał traktat O kłamstwie (De mandacio).
http://www.opentheology.org Powered by Joomla! Generated: 15 January, 2009, 07:09