293014409

sprzedający - jeden kupujący, wykorzystał model pięciosobowy. Mamy zatem układ: sprzedawca i jego konkurent - kupujący i jego rywal - władca, jako czynnik ustalający reguły, sędzia, arbiter lub po prostu otoczenie, środowisko, w którym pojawia się transakcja.

Zastosowana przez Commonsa i jego uczniów metoda przesiewania wyroków i orzeczeń sądowych pozwoliła także odtworzyć historyczny proces „targowania się” (bargaining) stron o wysokość renty, płac i cen. W tym oto procesie wyłoniła się instytucja własności prywatnej, poznano liczne przyczyny i ograniczenia decyzji cenowych, zajęto się sporami o płace, tak brzemiennymi w konflikty społeczne. Niektóre uogólnienia Commonsa poszły tak daleko, że w ich wyniku mechanizm rynkowy uznany został za czynnik podrzędny w stosunku do efektów „widzialnej ręki” władzy sądowniczej.

Przed prezentacją treści dwutomowej Ekonomiki instytucjonalnej warto przypomnieć krótkie dzieje wprowadzania tej nazwy do terminologii w amerykańskiej literaturze przedmiotu¹.

Przyjmuje się, że to amerykański ekonomista Walton Hale Hamilton (1881-1958) wprowadził do obiegu określenie podejście instytucjonalne w referacie na konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego w roku 1918, zatytułowanym Instytucjonalne podejście do teorii ekonomicznej (The Institutional Approach to Economic Theory, opublikowany w materiałach konferencji z 1919 r.). Argumentacja autora zawierała się w tezach, że takie podejście: 1) jednoczy badania w różnych obszarach; 2) przybliża analizę procesów zarządzania; 3) odpowiada pojmowaniu instytucji, zarówno jako zmiennych elementów życia gospodarczego, ale i podmiotów, które tym życiem kierują; 4) pozwala traktować proces społeczno-gospodarczy w formie jedności zmian instytucjonalnych i rozwoju całości; 5) wykorzystuje zdobycze współczesnej psychologii społecznej, zwłaszcza teorii ludzkich zachowań (behawioryzmu). Hamilton wskazał na liczne grono amerykańskich ekonomistów, w tym na T. Veblena, W. Mitchella i J.M. Clarka, którzy takie instytucjonalne podejście stosowali, nawet nie definiując kluczowego pojęcia instytucja.

Wielkie dzido Commonsa w samym tytule potwierdzało akceptację podejścia instytucjonalnego, a w podtytule - lokalizację nowej subdyscypliny w naukach ekonomicznych, konkretnie w ekonomii politycznej². Samą ekonomię polityczną traktował Commons jako teorię gospodarki narodowej, system gospodarki w skali makro, natomiast ekonomikę instytucjonalną jako jej składnik eksponujący rolę i znaczenie działania zbiorowego (collective actioń) w sterowaniu procesem transakcji indywidualnych. Wyraźnie preferując osiągnięcia praktyki legislacyjnej, uogólnienia praktyki sądowniczej i odrzucając wywody na temat genezy instytucji, Commons oparł się na swoich tezach o istocie procesu transakcji i koncepcji układu działającego. To właśnie trzy typy transakcji - przetargowe, menedżerskie i racjonujące - jako układy działające (going concerns), razem ze swoimi regularni funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporacje, związek zawodowy, stowarzyszenia gospodarcze, aż do samego państwa, są tym, co nazywamy instytucjami¹

Commons uznawał wprawdzie Veblena za pioniera ekonomiki instytucjonalnej, ale zarzucał mu nietrafne pojmowanie pragmatyzmu i brak znajomości najnowszego orzecznictwa sądowego, w którym nowe zjawiska, np. własności „nieuchwytnej”, znajdują wyjaśnienie na gruncie relacji interesów obu stron - kapitalistów i robotników. Veblen, jego zdaniem, dostrzegał tylko wyzysk oparty na zwyczaju i nawykach. Podobnie jest z

14

1

   Korzy stam z publikacji wybitnego znawcy historii ekonomiki instytucjonalnej Malcolma Rutherforda: Institutionalism Between the Wars, „Journal of Economic Perspectives'', 2001, nr 3, s. 175-194 oraz Institutional Economics: Then and Now.

2

   J. R. Commons, Institutional Economics. Its Place in Political Economy. The University of Wisconsin Press, Madison 1959.

Tamże. s.69.