293014423

Inspiracja ze strony filozofii była niezwykle silna i oryginalna, bowiem pochodziła z koncepcji odzwierciedlającej specyfikę amerykańską. Dynamizm gospodarczy, społeczny i polityczny rodzącego się mocarstwa, legł u podstaw pragmatyzmu, jako doktryny podkreślającej znaczenie czynu i działania, prawdziwości teorii przez jej skutki praktyczne. W czołówce amerykańskiego pragmatyzmu wysokie miejsce zajmował Charles Sander Peirce (1839-1914), który odrzucał podejście Kartezjusza o konieczności stworzenia wstępnej metody badawczej, zakładał ciągłość procesu poznania i zalecał osobliwą skromność w postaci wątpienia konstruktywnego. Głoszona przez niego zasada pragmatyczna zakłada, że stworzone pojęcie intelektualne trzeba przetłumaczyć na dyrektywę dla praktyki i oszacować skutki działania.

W tym samym duchu wypowiadał się wybitny filozof i psycholog William James (1842-1910). Wprowadził on pojęcie aktywnej jednostki ludzkiej, tworzenie się w procesie ewolucji szczególnej jaźni społecznej (the social self). Jego zdaniem, instynkty pierwotne człowieka przekształcają się w zachowania wyuczone, nawyki, które stają się siłą napędową rozwoju społecznego. W ten sposób zasada pragmatyczna uzyskała wsparcie ze strony psychologii. Skrajną postać pragmatyzmu opracował i upowszechnił John Dewey (1859-1952) pod nazwą instrumentalizmu. W nawiązaniu do filozofii empiryzmu postulował realizację programu przebudowy ustroju społecznego na podstawie nauki o dominującym znaczeniu reakcji organizmów na bodźce płynące ze środowiska naturalnego i stosowane narzędzia. Funkcjonowanie amerykańskiego systemu społeczno-gospodarczego dowodzi konieczności liczenia się z zasadami indeterminizmu i prakseologii.

Omówione trzy źródła inspirujące twórców instytucjonalizmu zasiliły słabą jeszcze amerykańską myśl ekonomiczną i przyczyniły się do wkrótce do powstania jej oryginalnych koncepcji. Zamiast kolejnych skromnych adaptacji doktryn europejskich, zwłaszcza autorów angielskich i francuskich, amerykańscy ekonomiści podejmują zadania i problemy wyrastające z konkretnych potrzeb młodego i dynamicznie rosnącego własnego państwa. Mimo uznanej atrakcyjności szkoły klasycznej odrzucono jej skrajny liberalizm na rzecz doktryny protekcjonizmu wychowawczego, tj. utrzymania efektywnej bariery celnej przed ekspansją importu brytyjskiego. Zwolennikiem protekcjonizmu był zarówno bliski doradca prezydenta Jerzego Waszyngtona - Aleksander Hamilton (1757-1804), jak i dwaj wybitni uczeni, biznesmeni i działacze społeczni - Daniel Raymond (1786-1849) i Henry Charles Carey (1793-1879). W ich koncepcjach zawierał się program polityki przyspieszenia industrializacji, akumulacji kapitału i wewnętrznej ekspansji gospodarczej w gwałtownie rozszerzających się granicach Stanów Zjednoczonych. Wysoko ceniono w nich tradycje przyniesione przez imigrantów, rozwijane przez wspólnoty pionierów i zawarte w etyce kościołów protestanckich.

W tym miejscu przypomnę, że późniejszy mistrz niemieckiej szkoły narodowej Friedrich List (1789-1846) przebywał na wymuszonej emigracji w USA w latach 1825-1832, obserwował i uczestniczył w przemianach społeczno-gospodarczych, tworząc własną doktrynę protekcjonizmu na użytek jednoczących się Niemiec i - ogólnie - jako ofertę dla krajów gospodarczo nierozwiniętych. Dorobek kolejnych szkół niemieckich, które utrwaliły w powszechnej myśli ekonomicznej wysoką pozycję całego kierunku historycznego, przyczynił się poważnie, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, do rozwoju pierwocin amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej. Koncepcje jej twórców rodziły się w warunkach dramatycznych wydarzeń związanych z wojną secesyjną (1861-1865) i ekspansją młodego mocarstwa, korzystającego z ogromnego potencjału gospodarczego.

Wojna secesyjna obnażyła sprzeczności interesów i złożoność struktury społecznej (możemy już mówić o matrycy instytucjonalnej) uprzemysłowionej Północy i rolniczego Południa, trudności sprawowania władzy w ramach federacji i liberalnej polityki gospodarczej. Po wojnie secesyjnej wielu młodych amerykańskich ekonomistów szukało

9